Romeinse kuns
Nadat Rome, oorspronklik 'n Italiese stadjie wat lank onder die politieke en kulturele beheer van die Etruskers was, in 500 v.C. onafhanklik geword het, het die Romeine in die eerste eeue daarna meer tyd en aandag bestee aan die handhawing en uitbouing van hulle nuwe selfstandigheid as aan die ontwikkeling van die beeldende kuns.
Die toestand het egter in die loop van die 3de eeu v.C. verander, eers deur die onderwerping van die Griekse kolonies in Suid-Italië (Magna Graecia), en later vanweë die magsuitbreiding ooswaarts na die Hellenistiese wêreld: Griekeland self, Klein-Asië en Egipte. Dit in ag genome is die Romeinse kuns vroeër bloot as 'n uitloper of nabloei van die Hellenisme beskou. Dit is egter beslis te simplisties gestel, want hoewel die Griekse invloed sterk was en baie van die kunstenaars in die Romeinse tyd Grieke was, het die Romeine daarin geslaag om die Grieks-Hellenistiese elemente met hulle inheemse Italo-Etruskiese kern te vermeng.
In die proses het die Romeine nuwe aspekte beklemtoon en nuwe moontlikhede ontdek en uitgebou. Die boukuns verteenwoordig die Romeine se belangrikste prestasies op kunsgebied.
Griekse invloed
Rome het egter gegroei en mettertyd al hoe meer in aanraking met die Grieke gekom. Die Romeine se houding jeens die Grieke het dus ook begin verander. 'n Romeinse digter het op 'n keer gesê dat die Grieke na hul verowering hul veroweraars verower het; wat hy hiermee bedoel het, was dat die Griekse idees 'n groot invloed op die Romeine gebad het, en dit was veral waar op die gebied van die kuns. Hierdie proses het gedurende die Tweede Puniese Oorlog begin.
In 212 v.C. het Claudius Marcellus Sirakuse, een van die belangrikste Griekse kolonies op Sicilië, verower en 'n groot aantal pragtige standbeelde en ander kunswerke na Rome teruggestuur. Die opwinding en belangstelling wat die standbeelde by hul aankoms in Rome gewek het, was so groot dat Fabius Maximus, toe hy Tarentum drie jaar later verower, die Tarentyne toegelaat het om hul eie standbeelde van hul gode te behou - hulle het in elk geval weinig artistieke waarde gebad - maar talle groot Griekse meesterstukke, onder meer 'n uitstekende bronsbeeld deur die beroemde Griekse beeldhouer Lusippos, na Rome laat bring het.
In die Senaat het Cato, beroemd vir sy verdediging van die ou sedes en die voorvaderlike leefwyse, 'n bitter aanval gedoen op hierdie versiersels, wat dan die strenge karakter van die stad sou vernietig. Maar die Romeine het nie eens na hom geluister nie. Soldate was aan die terugkeer van die oorlog in Griekeland, en hulle het talle verhale te vertel gehad van al die wondere wat hulle in die beroemde stede van Griekeland gesien het - Athene, Olumpia en Korinthe: marmergeboue versier met standbeelde, bronsbeelde, geverfde vase, gegraveerde drinkbekers van silwer, ens. 'n Liefde vir mooi dinge het by die Romeine begin posvat.
Boukuns
Die Romeinse boukuns word op grond van die monumentaliteit, ʼn sterker aksent op die interieur van geboue en die belangrike aandeel van utiliteitsdienste (brûe, akwadukte en so meer) van die Griekse en Etruskiese boukuns onderskei. Die uitvinding van beton in die 2de eeu v.C. was 'n belangrike tegniese ontwikkeling wat die konstruksie van boë en gewelwe moontlik gemaak het. Bak- en tufsteen is as boumateriaal gebruik; soms is dit met stuccowerk en marmerblaaie beklee en soms nie.
Die tempel het die basiese eienskappe van die Etruskiese tempel behou: Dit was reghoekig, het op 'n hoë podium gestaan en kon net van voor af binnegegaan word ('n Griekse tempel kon van alle kante betree word). Dit het beteken dat die Romeine meer aandag aan die gewel, wat op suile gerus het, gegee het. Oorspronklik was die suile van die Toskaanse bouorde, 'n vereenvoudigde weergawe van die Grieks-Doriese suile, met 'n voetstuk en sonder kannelures (oorlangse groewe).
Later is Ioniese en Korinthiese elemente oorgeneem en het daar selfs 'n kombinasie van die 2 ontstaan: 'n kapiteel met Ioniese volute (krulle) en Korinthiese akantblare. Die tempel van Fortuna Virilis (of Portunus) in Rome en die Maison Carrée (Nîmes), wat albei uit die 1ste eeu v.C. dateer, is goed bewaarde vroeë voorbeelde van Romeinse tempels. Naas die soort tempels is daar ook ronde tempels gebou, onder meer die tempel van Vesta (ca. 200 n.C.) en die beroemde Panteon in Rome (27/5 v.C., ca. 120 n.C. herbou).
Laasgenoemde is van buite af ʼn onopvallende grys gebou. Aan die voorkant is daar 'n driehoekige timpaan (gewelveld) wat op Korinthiese suile rus; daaragter is daar 'n ronde gebou met 'n deursnee van 43 m en 'n hoogte van ook 43 m. Die binnekant is ryklik met suile en marmer versier, en die lig val deur ʼn opening in die middel van die koepel na binne. Die gewelf bestaan uit reghoekige blokke wat in die middel dieper uitgesny is ('n kofferplafon).
In die Renaissance het dit vir onder andere Brunelleschi, Bramante en Michelangelo as voorbeeld gedien (St. Pieterskerk, Rome). Die gevoel van monumentaliteit kom veral sterk na vore in die thermae, die openbare badhuise, wat 'n belangrike sosiale funksie as ontmoetingsplek vervul het. Die badhuise het uit talle afsonderlike ruimtes bestaan, wat aanvanklik taamlik willekeurig (Pompeji), maar later meer simmetries georden is: ʼn swembad (natatio), baddens vir koue, lou en warm water (onderskeidelik frigidarium, tepidarium en caldarium), sweetbad (laconicum), kleedkamers (apodyterium), masseer- en sportvertrekke, asook allerlei bykomende geboue en ʼn wandelpark.
Al die ruimtes is ryklik versier met motiewe wat aan die Griekse kuns ontleen is, maar wat egter hul oorspronklike funksie (by suile byvoorbeeld as stut van die dak) verloor het. Die thermae van Caracalla in Rome en die van Diocletianus is veral bekend. Die bouwerk aan eersgenoemde is in 211 n.C. begin, terwyl laasgenoemde in die 3de eeu gebou is. Die Kaiserthermae in Trier (begin van die 4e eeu n.C.) is 'n goed bewaarde kompleks uit die provinsies.
Die Romeine se voorkeur vir simmetrie kom ook na vore in die forum, die openbare plein van ʼn Romeinse stad. In Rome was die Forum Romanum nog 'n onreëlmatige plein waaraan daar met verloop van tyd steeds meer geboue verrys het: tempels, suilehalle, basilikas, eresuile, standbeelde en die verhoog of platform (die rostrum), waarvandaan toesprake gemaak is. Die onreëlmatigheid van die forum herinner 'n mens nog aan die Griekse agora (markplein).
Die sogenaamde keiserforum wat noord hiervan geleë is, is in groter mate volgens 'n vaste bouplan opgerig. Die grootste van die forums is die Forum Trajani of Forum Ulpium, wat in 114 n.C. deur die boumeester Apollodorus van Damaskus voltooi is. 'n Poortgebou verleen toegang tot 'n reghoekige plein met ʼn suilegang rondom en 'n tempel aan die oorkant. Aan die een kant van die forum was daar dikwels ʼn basilika, 'n oordekte, reghoekige hal met suile rondom waar regspraak gelewer is, handel gedryf is en so meer.
Die oudste basilikas in Rome dateer reeds uit die 2de eeu v.C. (Basilika Porcia), maar is in werklikheid nie veel meer as oordekte marksale nie. Hieruit het monumentale geboue soos die Basilika Ulpia op die Forum Trajani met halfronde uitgeboude stukke (absis) aan albei die kort kante, en die Basilika Constantini in Rome, met 'n middelskip van 35 m hoog, ontwikkel. Die vorm van die basilika het 'n belangrike rol gespeel in die latere Christelike kerke.
Die Romeinse teaters het oor die algemeen die Griekse tradisie gevolg en bestaan uit 'n halfronde ruimte vir die toeskouers, afgesluit deur die scenae frans, 'n vaste, versierde agtermuur wat as dekor gedien het. In teenstelling met die Griekse teater was die Romeinse teater nie meer 'n opeluggebou nie, maar 'n ruimte wat heeltemal afgesluit was en in die reël met ʼn hout- of seildak oordek was. Die orchestra, wat oorspronklik vir dansers en musikante bedoel was, is toe ook van sitplekke voorsien.
In Orange, Frankryk, is daar 'n goed bewaarde teater uit die tyd van keiser Augustus. Die amfiteater is 'n eie Romeinse bouvorm. Dit bestaan uit 'n ovaalvormige arena met sitplekke wat skuins na onder loop, waar daar gladiatorspele gehou is. Die oudste bewaarde amfiteater is in Pompeji (kort na 80 v.C.) en die grootste is die Amphiteatrum Flavium (Colosseum), wat tussen 70 en 100 n.C. gebou is. Dit is 188 m lank, 156 m breed en 48 m hoog (4 verdiepings).
Daar was plek vir 50 000 toeskouers, wat deur middel van 'n goed beplande stelsel van plekaanwysing vlot in en uit kon beweeg. Onder die arena was daar hokke vir die wilde diere, asook allerlei tegniese apparatuur waarmee die arena byvoorbeeld met water gevul kon word ten einde seegevegte na te boots. Ook die gebou is met seile oordek, wat selfs aangekondig is as "vela erunt" (die seile sal gespan word). Die sirkus vir die wa-wedrenne was ook ovaalvormig met oplopende rye sitplekke vir toeskouers.
'n "Ruggraat" (spina), met 'n keerpunt (meta) aan elke punt, het 'n renbaan in die arena afgebaken. Hier het die vierspan, wat deur middel van kleure in 2 groepe (rooi en wit) verdeel is, onder die fanatieke aanmoediging van die publiek teen mekaar meegeding; later het die groep of "partystryd" dikwels 'n politieke betekenis gehad. In Rome was daar verskeie sirkusse. Die oudste is die Circus Maximus, wat nog uit die koningstyd dateer. Wat suiwer dekoratiewe monumente betref, was die triomfboog, wat opgerig is as ereteken vir seevierende veldhere en keisers, iets nuuts waarmee die Romeine vorendag gekom het.
Die triomfboë het meestal een deurgang gehad en was versier met reliëfs wat die roemryke dade van die vereerdes uitgebeeld het. Op die reghoekige bostuk (attica) is daar 'n inskripsie aangebring wat ook op die vereerdes betrekking gehad het. Bo-op was daar dikwels beelde of ʼn segewa. Die bes bewaarde voorbeelde in Rome is die boog van Titus (81 n.C.) ter ere van die oorname van Jerusalem, en die Boog van Konstantyn (312- 315 n.C.). Die spiraalvormige eresuile wat met reliëfs versier was en waarop 'n beeld van die keiser (in die Christelike tyd 'n beeld van ʼn heilige) was, is ook opvallend.
Die suil van Trajanus (ca. 114 n.C.) en die suil van Marcus Aurelius (einde van die 2de eeu n.C.) in Rome is albei 35 m hoog en bestaan geheel en al uit marmer. Monumente en gebouekomplekse soos hierbo beskryf, is ook op groter of kleiner skaal in die provinsies gebou. Waar dit in Rome as manifestasie van die keiser se mag gedien het of 'n teken van sy milddadigheid teenoor die volk was, het dit in die provinsies aan plaaslike hoëlui die geleentheid gebied om hulle rykdom ten toon te stel.
Die oorblyfsels wat bewaar gebly het, gee 'n mens 'n goeie idee van die tegniese prestasies waartoe die Romeinse boumeesters, wat merendeels anoniem gebly het, in staat was en hoe hulle dit kon toepas in indrukwekkende bouwerke.
Stad- en woningbou
Uit voorbeelde soos Ostia, die hawestad van Rome 1ste eeu v.C.), en Leptis Magna uit die tyd van Augustus (die huidige Misurata aan die Libiese kus) blyk dat die Romeine in die aanleg van stede hulle gehou het by die Grieks-Hellenistiese skaakbordpatroon van reghoekige blokke en strate wat mekaar loodreg kruis.
Die Romeine het dit egter gekombineer met die indeling van hulle leërkamp, wat van poort tot poort deur twee hoofstrate, die cardo (noord-suid) en die decumanus (oos-wes), in vier dele verdeel is. Waar die tent van die kommandant op die kruispunt in die kamp gestaan het, het die forum in die stad op die kruispunt gestaan. Die strate was geplavei en daar was "oorsteekplekke" wat van stapstene voorsien was, sodat voetgangers se voete skoon kon bly. Die welgesteldes het in atriumtipe huise gewoon.
Die vertrekke in die tipe huis is rondom 'n oordekte hof (atrium) gegroepeer, met ʼn vierkantige luik waardeur lig en reënwater deurgelaat en opgevang kon word. Van die 2de eeu v.C. af is die huise na die Griekse voorbeeld met 'n suilehof (peristyl) uitgebrei, wat ook vierkantig was met vertrekke rondom. Dié soort huise het gewoonlik hoogstens 2 verdiepings gehad en aan die straatkant was daar dikwels winkels. Die bes bewaarde voorbeeld is in Pompeji, waar 'n mens ook 'n goeie idee kry van die mooi versierings soos mosaïeke, muurskilderinge en ander dekorasies.
Die woonblokke wat in rye of rondom 'n binneplaas in stede soos Ostia en Rome opgerig is nadat bougrond skaarser geword het, was heelwat minder gerieflik. Die insulae (letterlik "eilande") was van onbedekte baksteen of beton gebou en het 5 of 6 verdiepings, stelle trappe en soms balkonne gehad. Volgens gegewens uit die keisertyd is dit bekend dat daar 'n wesenlike brand- en instortingsgevaar in die huise was en dat mense gekla het oor die baie geraas.
Die versugting van die digter Martialis (ca. 40- 104) oor die "landgoed in sy vensterbank" (die blomme wat daar geplant is) beklemtoon die ooreenkoms met die posisie van die moderne woonstelbewoner. Die paleise wat die keisers in Rome en elders laat bou het, het die skerpste denkbare teenstelling met die huise gevorm. Keiser Augustus se paleis op die Palatinus was nog taamlik eenvoudig, maar die van Nero, die Domus Aurea (Goue Huis), wat tussen 64 en 68 gebou is, was 'n uitgebreide kompleks met ʼn meer en omring deur parke.
Die burgery was nie tevrede met die paleis nie, want inskripsies met die volgende strekking het verskyn: "Mense, maak dat julle uit die stad wegkom, want as dit so aangaan, bly daar vir die gewone sterfling geen plek meer oor nie." Die Domus Aurea is later grotendeels afgebreek en deur Domitianus (81-96 regeer) deur 'n keiserlike woning op die heuwel Palatinus vervang. Die naam van die tipe woning is van die heuwel se naam afgelei: paleis.
Die bekendste voorbeeld van so ʼn paleis uit die provinsies is Diocletianus se "vestingslot" in Split, Joego-Slawië, wat ca. 300 n.C. opgerig is. Dit was 150 m breed, 180 m lank, het 'n galery aan die seekant en 3 poorte en 16 torings aan die landkant gehad. 'n Groot deel daarvan bestaan vandag nog as deel van die stadsentrum wat in die Middeleeue ontwikkel het. Die oorspronklike Romeinse bouvorm was die villa, waarvan daar twee tipes was.
Die villa rustica was in werklikheid 'n opstal met stalle, skure en ander landbougeboue. Die soort villa het, met plaaslike variasies, tot ver in die provinsies voorgekom. Die Romeinse grootgrondbesitters het weer villas, die sogenaamde villa urbana, op die platteland laat bou ten einde van die stad se hitte en lawaai af weg te kom. Die villa urbana was 'n gerieflike huis wat in 'n mooi omgewing gebou is en volgens die smaak en rykdom van die eienaar ingerig is.
Naas woon- en studeervertrekke het die villas dikwels baddens gehad. Die gebied rondom die huis het dikwels as tuin gedien waar die bewoners te midde van blombeddings, priële, fonteine en tuinbeelde en in die skadu van lanings kon ontspan. Die hoogtepunt van die soort villa is die Villa Hadriani in Tivoli, wat keiser Hadrianus in 125 n.C. laat bou het. Hy het elemente van verskeie plekke wat hy besoek en bewonder het, onder meer die Akademie in Athene, in die villa laat opneem.
Hy het dit ook as " museum" gebruik vir sy groot versameling kopieë van klassieke Griekse beelde, waarvan daar tans 'n groot aantal in die Vatikaanmuseum is. Hadrianus se grafmonument is ook baie indrukwekkend. Dit bestaan uit 'n 20 m hoë, ronde gebou op 'n 15 m hoë, reghoekige podium. Die sogenaamde Mausoleum van Hadrianus, wat in 135-139 n.C. gebou is, het in 590 die naam Engeleburg gekry omdat die engel Migael volgens oorlewering tydens 'n pesepidemie daarop verskyn het en sy swaard in sy skede gesteek het as teken dat die onheil sou ophou.
Talle voorbeelde van siviele bouwerke soos paaie wat deur die eeue behoue gebly het, rioleringstelsels soos die Cloaca Maxima in Rome (in sy huidige vorm in 33 v.C. deur Agrippa aangelê), die talle akwadukte (byvoorbeeld die Pont du Gard in Nimes uit 14 n.C.) en brûe soos die by Alcantara in Spanje oor die rivier Taag (106 n.C.), waarvan die grootste boë 'n deursnee van 27 m het, was oor die hele ryk versprei. Hoewel dit argitektonies minder interessant is, is dit kenmerkend van die Romeinse boutegniek.
Beeldhoukuns
Toe daar aan die begin van die 2de eeu v.C. talle Griekse beeldhouwerke en kunstenaars na Rome begin kom het, het dit tot ʼn karakteristieke tradisie gelei, al was die tradisie nie so ryk soos die ou Griekse tradisie nie. Vir albei tipes beeldhouwerk waarin die Romeinse beeldhoukuns sy grootste prestasies bereik het, die portret en die histories-verhalende reliëf, het daar reeds 'n hegte grondslag bestaan waarop daar onder Griekse invloed voortgebou kon word.
Die Romeinse beeldhoukuns het grotendeels bestaan uit nabootsings van oorspronklike Griekse standbeelde. 'n Goeie beeldhouer was nie veronderstel om nuwe beelde te maak nie, maar goeie nabootsings van Griekse beelde. Danksy hierdie houding van die Romeine besit ons vandag ʼn groot kennis van die Griekse beeldhoukuns wat ons andersins nie sou gehad het nie, aangesien baie van die oorspronklike Griekse beelde verlore gegaan het.
Selfs wanneer hulle 'n standbeeld van 'n lewende persoon wou maak, het die Romeine hul idees van 'n Griekse standbeeld geneem. Die standbeeld van Augustus is wat die posisie van die arms en die bene betref, 'n presiese weergawe van 'n beroemde standbeeld deur die Griekse beeldhouer Polukleitos. Die Romeine het in slegs twee kunsvorms oorspronklikheid getoon: reliëfs en borsbeelde. Die reliëf rondom die beroemde Suil van Trajanus (113 n.C. opgerig) bied ons 'n duidelike beeld van Trajanus se veldtog teen die Daciërs, en al die tonele is uitstekend uitgebeeld.
Op hierdie reliëfs, soos op die op die Boog van Titus (opgerig 85 n.C.), is die geometriese karakter van die Etruskiese kuns ineengestrengel met Griekse harmonie en Romeinse realisme om dramatiese en kragtige meesterstukke te lewer. Die Romeinse belangstelling in lewensgetroue borsbeelde het 'n baie praktiese oorsprong gehad. Die voorste Romeinse families het die gewoonte gehad om gesigmaskers (imagines) van hul beroemde voorouers te maak. Die maskers is in was gevorm op die gesig van die oorledene en dan by die begrafnisoptogte van hul nakomelinge gedra. Baie van die maskers wat in Pompeji ontdek is, was uiters lewensgetrou.
Portret
'n Gewoonte wat die Romeine van die Etruskers oorgeneem het, naamlik om dodemaskers van oorledenes te maak en dit as imagines maiorum (voorouerbeelde) in die huis te hou, het tot ʼn vorm van realistiese portretkuns gelei wat 'n mens as tipies Italies kan beskou. Dit is nie duidelik in watter mate kunstenaars uit Griekeland verantwoordelik was vir die soort beeldhouwerk en ander vroeë beeldhouwerke soos die Wolvin van die Kapitool (5e eeu v.C.) en die Mars van Todi (ca. 285 v.C.) nie.
ʼn Standbeeld soos die Brutus Maior (ca. 400) dui egter op 'n onmiskenbaar Italiese styl. Die regstreekse aanraking met die Griekse kuns (klassiek sowel as Hellenisties) het tot 3 tendense gelei wat met wisselende klem die portretkuns sou oorheers: die sterk ekspressiwiteit wat aan die Hellenisme ontleen is, die idealisering wat uit die klassieke stam, en 'n Hellenistiese realisme, wat egter in groter mate tipes (die bedelaar, die kind) as die individu ingesluit het.
Die laaste tendens is deur die Romeine tot 'n persoonlike gelykenis omvorm: die borsbeeld was 'n ware beeld van die mens en skoonheidsgebreke soos vratte, ʼn dubbele ken en so meer is lewensgetrou weergegee. Die tendens is ook in munte merkbaar. Tydens die regering van Augustus het die klassisistiese idealisering oorheers, soos wat duidelik te sien is in die Augustus van Primaporta (ca. 20 v.C.; Vatikaanmuseum), waarvan die borspantser met allegoriese voorstellings versier is.
In Flavius se tyd het die realisme oorheers, soos blyk uit byvoorbeeld die kop van die Vespasianus en uit die Caecilius lucundus uit Pompeji. Daarna was daar, veral na Hadrianus, wat bowendien die portretbeeld met 'n baard bekend gestel het, 'n ewewigtige vermenging van die 2 tendense. ʼn Kenmerkende voorbeeld hiervan is die beeld van die keiser se jong gunsteling, Antinoös. In die 3de eeu het die realisme met 'n sterk ekspressiwiteit (woeste haardos, deurdringende blik deur plastiese weergawe van die oog) weer die botoon gevoer.
Dit het uitgeloop op 'n idealisering van die "barbaarse" keisertipe: Caracalla en die soldatekeiser Philippus Arabus (Julius Verus Philippus, 244-249). Daarna het ʼn toenemende vervlakking ingetree, waarin die keiserportret steeds meer 'n simbool van die keiser se mag geword het: die kolossale kop van Konstantyn die Grote, wat in sy basilika in Rome staan, is in sy abstraksie skaars nog menslik.
Reliëf
Die histories-verhalende reliëf was onbekend onder die Grieke, wat reële gebeurtenisse in ʼn mitologiese vermomming weergegee het. Die Romeinse nuwigheid het waarskynlik ontwikkel uit die Etruskiese reliëfs en skilderinge, en uit beeldhouwerk op sarkofae (grafkiste) en altare. Die oudste kenmerkende voorbeeld is op die altaar van Gnaeus Domitius Ahenobarbus (1ste eeu v.C.), met die afbeelding van die suovetaurilia (die offer van 'n vark, 'n ram en 'n stier teen die einde van 'n sensusopname).
Op die Ara Pacis Augustae, Augustus se vredesaltaar in Rome (13-9 v.C.), het dit tot volle bloei gekom. In 'n reeks opeenvolgende taferele wat in mekaar oorgaan, word 'n prosessie van die keiser, sy familie, senatore en magistrate uitgebeeld. Toneeltjies soos die van 'n vrou wat 'n groepie mense vermaan om hulle rustig te hou en ʼn kind wat die mense by hom se aandag probeer trek, word ook in die prosessie uitgebeeld. Die allegoriese figure en personifikasies, onder meer Tellus (Terra Mater, godin van die aarde) en Italia, is ook kenmerkend.
Die Romeinse realisme en klassieke waardigheid is tot 'n ewewigtige geheel verwerk en deur die bondige behandeling van die agtergrond het die kunstenaars selfs 'n sekere dieptewerking bereik. Latere voorbeelde is die reliëfs op die Boog van Titus (81 n.C.), waar die tempelskatte van Jerusalem, onder meer die sewepuntkandelaar, in 'n triomftog na Rome gebring word, en die Suil van Trajanus, waarop sy veldtog in Itali (Roemenië; ca. 100 n.C.) uitgebeeld word.
Die taferele loop in 'n band spiraalvormig om die suil. 'n Indruk van diepte is verkry deur geboue op die agtergrond te plaas. Minder belangrike persone is kleiner afgebeeld. Die Suil van Marcus Aurelius, wat 75 jaar later opgerig is, toon reeds die neiging om die figure se waardigheid te beklemtoon deur hulle frontaal af te beeld, wat in die loop van die 3de eeu gelei het tot ʼn strak, meer tweedimensionele weergawe.
Ander beeldhouwerk
In Italië sowel as in die provinsies is daar talle beeldhouwerke gevind. Op die platteland is die Romeinse invloed met die inheemse style vermeng. Van die belangrikste beeldhouwerk uit die provinsies is grafmonumente, van steles met 'n beeld van die oorledene tot ryk versierde mausoleums.
Benewens 'n wye verskeidenheid van taferele uit die daaglikse lewe is daar vir die versiering van grafmonumente ook van landskappe en motiewe soos blomme, diere, kruike en kranse gebruik gemaak. Verder was daar ook wydingsreliëfs aan die Romeinse gode (Jupitersuil in Mainz), inheemse gode (Nehalennia) en gode wat deur middel van die soldate bekend geword het (Mithras).
Skilderkuns
Byna niks van die Romeinse skilderkuns van voor die 1ste eeu v.C. het bewaar gebly nie. Die name van skilders is egter oorgelewer: die edelman Gaius Fabius Pictor ("die skilder") sou in 302 v.C. die tempel van Salus versier het, terwyl die tragediedigter Marcus Pacuvius (ca. 220-130) ook op die gebied bedrywig sou gewees het. Daar kan aanvaar word dat hulle styl waarskynlik uit 'n vermenging van Etruskiese en Grieks-Hellenistiese elemente bestaan het.
Die ontwikkeling na die 1ste eeu v.C. kan aan die hand van die skilderinge in Pompeji bestudeer word. Die Duitser August Mau (1840- 1909) het 4 Pompejaanse skilderstyle onderskei. In die indeling gaan dit in werklikheid meer oor die style in binnenshuise versiering, wat saamhang met die horisontale verdeling van die muur in die sokkel, die middelste deel en die borand. In die eerste styl het die kunstenaars, na die Griekse voorbeeld, die indruk probeer wek dat die muur met marmer of inlegwerk van ander kosbare stene oordek was.
Hierop het die sogenaamde argitektuurstyl of illusionistiese styl (ca. 90- 15 v.C.) gevolg, waarvolgens daar suile en balke geskilder is ten einde skynbouwerk te skep. Die trompe-l'oeil effek (oëverblindery) is verder gevoer deur landskaptonele en ander taferele tussen die suile te skilder (byvoorbeeld in die Huis van Livia, Rome). Later het die klem van die illusionistiese effek verskuif na mitologiese figure wat in die landskap geskilder is. Soms, soos by Die filosoof in die Villa Boscoreale, is lewensgroot figure, wat lyk asof hulle uit die muur na vore tree, teen 'n rooi vlak geskilder.
Omstreeks 15 v.C. het dit ontwikkel tot 'n 3e styl, waarin daar heeltemal van die illusie weggebreek is en die voorstelling bloot as 'n skildery gedien het. Om die voorstelling was daar 'n raam, terwyl daarrondom motiewe soos suiltjies, blomranke, palmette, kandelabers en so meer, wat dikwels verwantskap met werk uit Egipte getoon het, as versiering aangebring is: vandaar die naam Egiptiserende styl.
Die 4e, die fantastiese styl, was weer 'n terugkeer na die skynargitektuur, maar dié keer nie om die werklikheid te suggereer nie, maar om vrye teuels aan die fantasie te gee. Die kunstenaars het hulle verlustig in verfynde perspektief-effekte en gewaagde konstruksies wat deur die toneeldekor geïnspireer is.
Figuratiewe skilderkuns
Net soos die beeldhoukuns het ook die Romeinse skilderkuns 'n sterk Hellenistiese inslag gehad. Omdat daar geen Griekse kunstenaars aan die werk was nie, is daar na alle waarskynlikheid van Hellenistiese voorbeelde en ikonografiese motiewe gebruik gemaak. Dit kom die sterkste na vore in die talle mitologiese voorstellings, en in werke soos die beroemde Aldobrandini-bruilof (Augustiese tydperk), waar 'n Romeinse huwelikseremonie deur Griekse godefigure bygewoon word.
Die Romeine se eie voorkeure kom egter ook duidelik in die skilderkuns na vore. Dit blyk in die eerste plek uit die aandag wat daar aan die landskap bestee is. Dit is in die eerste plek as geïdealiseerde dekor vir mitologiese taferele gebruik en was dikwels romanties van aard met sonderlinge rotse en knoetserige bome. Die landskap as selfstandige onderwerp met figure bloot as inkleding en om dit te verlewendig, is tipies Romeins.
Die soort skilderye is deur tydgenote toegeskryf aan die Romeinse skilder Studius (of Ludius) uit die tyd van Augustus. Dit is dikwels uitgevoer in 'n tegniek wat 'n mens impressionisties sou kon noem: sketsmatig opgestel met sagte lyne en die oordeelkundige gebruik van lig en skadu. Dergelike landskappe het herhaaldelik voorgekom in die versiering van geboue. Voorbeelde is die Odyssee-landskappe (middel van die 1ste eeu n.C.) met taferele uit Homerus se epos met dieselfde naam.
Die Romeine se voorliefde vir tonele uit die daaglikse lewe, dikwels met 'n humoristiese inslag, is verder kenmerkend (vergelyk die mosaïek met die straatmusikante uit 1ste eeu v.C. uit Pompeji, wat toegeskryf word aan Dioskourides van Sames), Stillewes met weldeurdagte komposisies van jagwild, voëls, blomme en vrugte was ook nie seldsaam nie. Hoewel daar portretstudies was, het byna niks daarvan bewaar gebly nie.
'n Mooi voorbeeld, wat aan die tegniek van die Egiptiese mummieportrette herinner, is die van Terentius Nero en sy vrou in Pompeji. Min het weer eens uit die tyd na die vernietiging van Pompeji (79 n.C.) bewaar gebly. Oorblyfsels van die skilderkuns is egter wel in die laat-Antieke manuskripte soos die Vergilius Vaticanus (ca. 500) en in die vroeg-Christelike kuns gevind.
Mosaïeke
Die ontwikkeling van die skilderkuns was nou verweef met die van die Romeinse mosaïeke, wat dikwels kopieë van (Griekse) muurskilderinge was. Mosaïeke het as versiering van vloere en mure gedien: die growwer opus tesselatum, met 'n embleem van fyner opus vermiculatum in die middel, was vir die vloere bedoel, terwyl die opus musivum teen die mure gebruik is.
Hiervoor is duurder materiale, soos glas, gebruik wat op die vloer te maklik beskadig sou kon word. Die kuns het ook meer verfyn geraak en na die provinsies versprei. In die westelike provinsies was die kunstenaars blykbaar merendeels Romeine. Op Trier en ander plekke het daar ateljees ontstaan waar daar geleidelik plaaslike style ontwikkel het, wat egter nog vir 'n geruime tyd met die van die moederland verband gehou het.
Kunsnywerheid
Ten einde 'n goeie begrip van die toegepaste kuns in die Romeinse Ryk te verkry, moet daar besef word dat daar in die bloeityd 'n lewendige handelsverkeer bestaan het, waardeur streke wat ver uitmekaar en van Rome gelê het, produkte kon uitruil. Dit het aanleiding gegee tot die ontstaan van massavervaardiging, waarin sommige provinsies selfs daarin geslaag het om die Italiese produksie te oortref.
Gallië het byvoorbeeld in die middel van die 1ste eeu die erdewerkmark ten koste van Arretium verower. 'n Groot deel van die kunsnywerheidsprodukte is uit verganklike materiaal vervaardig; min daarvan het gevolglik bewaar gebly en 'n mens is dus aangewese op beskrywings en afbeeldings (muurskilderinge). Dit geld veral vir klere en skoeisel. Ook het daar min houtsnywerk en houtmeubels bewaar gebly. Daar was egter ook meubels van brons, marmer en ander meer duursame materiaal. Die meubels is dikwels met dierekoppe, palmette, volute en inlegwerk versier.
Keramiek
Hoewel daar talle soorte erdewerk in die Romeinse wêreld gemaak is, is die terra sigillata tog tiperend. Die erdewerk was rooi geglasuur en met 'n vorm of mal gemaak. Die versiering (plant- en diermotiewe) in reliëf is met ʼn stempel (sigillum) aangebring. Dit het omstreeks die helfte van die 1ste eeu v.C. in Arretium (Arezzo) verskyn nadat 'n sekere Marcus Perennius dit glo daar bekend gestel het.
Sy assistent Tigranus was uit Klein-Asië afkomstig en die Arretynse ware kan inderdaad herlei word tot Hellenistiese keramiek soos die Megariese erdewerk (swart, later rooi met soms ingestempelde reliëfversiering) en die donkerrooi Pergameense erdewerk, wat van 150 tot 50 v.C. besonder gewild was. Die tegniek het vinnig na die westelike provinsies versprei, veral na Gallië. Terra sigillata is 'n belangrike hulpmiddel by datering omdat baie daarvan gevind is en die vervaardigers hulle persoonlike merke op die keramiek aangering het.
Glas
Die glasblasery was 'n ander belangrike vertakking van die kunsnywerheid. Die tegniek is in die 1ste eeu v.C. in Fenicië ontdek en het via Italië gou tot in Gallië en die Rynland versprei. In 'n groot aantal ateljees is daar 'n groot verskeidenheid soorte en vorme vervaardig. Daar was millefioriglas met bandversierings in kleur, goudglas (goudblad tussen lagies glas), reliëfglas met wit figure op 'n blou agtergrond en die beroemde diatretaglas (netglas), waarvan die buitelaag tot 'n uiters fyn netwerk bewerk is. In die Romeinse tyd was vensterglas ook bekend en het glasspieëls hul voorgangers van gepoleerde metaal begin verdring.
Edelsmeewerk
Wat smeewerk uit edelmetale betref, het die oostelike sentra soos Alexandrië die toon aangegee, hoewel Tarentum in Italië byvoorbeeld ook tot ‘n belangrike sentrum ontwikkel het. Die versiering dui ook op 'n sterk Hellenistiese inslag. Die produkte is op taamlik groot skaal uitgevoer. Tegnieke wat in silwersmeewerk gebruik is, was byvoorbeeld niëllo, waarby donker metaalpoeier in gegraveerde lyne vasgesmelt is. Wat goud betref, is daar van omstreeks 200 n.C. af van onder meer die tegniek bekend as opus interrasile ('n baie fyn verdiepte reliëf) gebruik gemaak.
Musiek en letterkunde
Musiek
Vir inligting oor die Romeinse musiek is 'n mens op indirekte bronne soos die literatuur en die beeldende kunste aangewese omdat geen musiek bewaar gebly het nie. Tot omstreeks die helfte van die 20e eeu het musiekhistorici die musiekkultuur van Rome nie hoog aangeslaan nie. Naas die veelsydige Griekse tradisie is die Romeinse tradisie as 'n epigonistiese kultuur afgemaak.
By nadere ondersoek van die bronne het dit egter aan die lig gekom dat musiek ook in Rome ʼn belangrike rol gespeel het, sowel as kunsvorm (teater, solo-optredes) as in die daaglikse lewe (arbeidersliedere, militêre musiek). Naas die Griekse musiek het die Etruskiese musiek veral 'n groot invloed op die Romeinse musiek gehad. By Etruskiese grafmonumente is daar met die tibia (fluit) en die kithara (lier) musiek gemaak om bose geeste te verdryf.
Verder is daar ook van tibia-begeleiding gebruik gemaak by wapendanse en stoeigevegte (in die verband kan daar gewys word op die groot waarde wat die Romeine aan musiek tydens oorlogvoering geheg het). Oor die algemeen het die Etruskers, in verhouding tot byvoorbeeld die Grieke, baie blaasinstrumente bespeel, veral die horing en trompet. Daarnaas het hulle onder meer ook die dubbelfluit, die dwarsfluit, ritmiese slaginstrumente soos kastanjette, die lyra (lier) en die kithara bespeel.
Dit is opvallend dat daar in die Etruskiese kuns nêrens sangers afgebeeld word nie; by die Romeine, daarenteen, was liedere (arbeiders- liedere en volksliedjies, sowel as geleentheidsliedere en later die kunslied) baie belangrik. Die Romeine het ook die dansdrama van die Etruskers oorgeneem, maar dit het op die agtergrond geraak toe die Griekse drama in Rome bekend gestel is. Musiek het egter hierin ook ʼn belangrike rol gespeel, veral as begeleiding by die danse.
Vertolkers het later ook in toenemende mate fragmente uit 'n drama selfstandig uitgevoer. Alle lae van die bevolking het later met solo-uitvoerings aan musiekwedstryde deelgeneem. Daar is ook tydens die meeste rituele, byvoorbeeld die dodedienste en die verskillende mistieke kultusse, van musiekbegeleiding gebruik gemaak. Daar bestaan talle afbeeldings van slaginstrumente soos tromme, simbale en voetkastanjette. Verder het die kithara en die harp ook opgang gemaak. Wat blaasinstrumente betref, is die tuba (basuin), lituus (lang, trompetagtige klaroen met ʼn omhooggebuigde beker) en die cornu (horing) veral in militêre musiek gebruik. Die hidrouliese orrel (waterorrel) was 'n Hellenistiese uitvinding, en is nie net as huisinstrument gebruik nie, maar ook deur rondtrekkende musici.
Omdat musiek so 'n belangrike rol gespeel het, is dit vanselfsprekend dat dit deel van die opvoeding sou uitmaak, eers in die vorm van praktiese onderrig en later ook wat musiekteorie betref. Teorie en praktyk het egter steeds verder van mekaar beweeg. Die musiekteorie, wat geheel en al op die Griekse musiekteorie berus het en veral deur die Grieke beoefen is, was teen die tyd dat die Romeinse Ryk begin verval het feitlik 'n matematiesfilosofiese wetenskap wat min of geen verband meer met die uitgevoerde musiek getoon het nie.
Letterkunde
Die Romeine se kenmerkendste eienskappe, naamlik die sin vir die praktiese en die nuttige, die aristokratiese gees en die konserwatiewe lewenshouding, is ook die kenmerkende eienskappe van die Romeinse letterkunde. Prosa was die literêre genre wat die meeste beoefen is.
Die poësie was aanvanklik 'n soort verlengstuk van die satire; toe die poësie later, onder Griekse invloed, as 'n selfstandige genre tot stand gekom het, het dit dikwels in diens van 'n sedelike of nasionale ideaal gestaan. Die grootste Romeinse digters was Vergilius, in wie se epiese werke die ontsag vir menslike leed en ongeluk die botoon voer, en Horatius, wat in sy vername, oorspronklike en humoristies getinte werke hom beywer het vir waaragtige morele beginsels.
Een van die vernaamste Latynse prosaïste was Cicero, wat in sy redevoerings en briewe 'n soort Latyn gebruik het wat sedert die tyd van die Middeleeuse Humaniste die "Goue Latyn" genoem word. Die geskiedskrywer Livius, wat op onpartydige wyse en met eerbied vir oorlewering en die religie ʼn treffende beeld van die ou Romeine gegee het, en Tacitus, die knapste en diepsinnigste van die Romeinse historici, is eweneens belangrik.
Bronnelys
- KENNIS, 1980, ISBN 0798108266, volume 4, bl. 809 - 811
- Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409656, volume 24, bl.
Eksterne skakels
Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Romeinse kuns.
