Rivier

Die waterstand van 'n rivier wissel na gelang van die hoeveelheid reën, die tempo waarin sneeu en gletserys smelt, en word ook beïnvloed deur verdamping. Die snelheid en omvang van die water- stroming van 'n rivier hou verband met die klimaat en die reënvalspatroon.

Riviere wat deur gletserwater gevoed word, kry oor die algemeen 'n reëlmatige hoeveelheid water met 'n hoogtepunt in toevoer gedurende die lente wanneer die gletserys en die sneeu smelt. Die sogenaamde reënriviere is heeltemal afhanklik van die reënval in die bepaalde seisoene, en nie-standhoudende riviere is periodiek heeltemal of gedeeltelik droog ('n uiterste voorbeeld hiervan is die droë rivierbeddings of wadi's in woestyngebiede wat slegs enkele kere in talle jare na seldsame stortreëns water afvoer).

Op grond van die waterstand word daar dan ook dikwels deur geoloë onderskei tussen permanente (standhoudende) riviere, periodiese riviere en episodiese riviere. Permanente riviere vloei die hele jaar deur. Die waterstand is nie deur die jaar konstant nie, en 'n bepaalde seisoen kan 'n groot verskil in die stroomvolume teweegbring. Permanente riviere word egter dikwels gevoed deur gletsers of 'n goed verspreide reënval deur die jaar.

Voorbeelde van permanente riviere is die Ryn, die Seine, die Mississippi en die Amasone. In Suid-Afrika het ʼn stelsel van damme en sluisbeheer die Oranjerivier 'n permanente karakter gegee. Periodiese riviere vloei meestal net gedurende die reënseisoen en gewoonlik elke jaar. Hierdie riviere kom veral in semi-ariede streke voor met 'n reënval van minstens 300 tot 400 mm per jaar in die opvanggebied. Talle Suid-Afrikaanse riviere is periodiese riviere.

Episodiese riviere vloei nie noodwendig elke jaar nie, maar net na die hoogste neerslag gedurende die reënseisoen. Gedurende die grootste gedeelte van die jaar is hulle droog en soms as die reënval nie hoog genoeg is nie, bly hulle jare agtereen droog. Na 'n harde bui sal hulle vir 'n kort rukkie loop, wat soms net 'n paar uur kan wees. Die kort vloeiperiode kan baie heftig wees en grootskaalse erosie tot gevolg hê.

Die boloop (waar die rivier ontspring) is die trajek van 'n rivier wat die jong rivier genoem word, en word gewoonlik in die hoe berggebiede aangetref. As gevolg van die groot val oor 'n kort afstand (steil profiel) stroom die rivier buitengewoon vinnig en sny dit ʼn diep V-vormige dal uit. Rotsstukke wat afgebreek het, kry deur onderlinge botsings op die rotsagtige rivierbedding reeds 'n afgeronde vorm. Die meegevoerde rotsmateriaal vergroot die erosiewerking van die jong rivier. As brokstukke in reeds gevormde gate in die rivierbedding vasgevang word, sal dit die gat verder uithol en kolk- of maalgate kan so ontstaan. 'n Reeks aaneengeskakelde kolkgate kan uiteindelik saam 'n kloof of 'n ravyn vorm. In die bolope is daar nag min materiaal gesuspendeer (suspensievrag) en die water is nog redelik helder. Die meeste materiaal word nog as redelike groot deeltjies op die bodem (bodemvrag) vervoer.

Die middelloop van 'n rivier word die volwasse rivier genoem. Dit is die meer egalig vloeiende gedeelte van die rivier nadat dit die hoë berggedeeltes, waarin dit ontspring het, verlaat het. Die omliggende landskap bestaan hoofsaaklik uit die voetheuwels van die bergreekse. Erosie is steeds die belangrikste landskapvormende proses, hoewel daar in hierdie stadium ook reeds van afsetting sprake is.

As die deurstroomde gebied boonop aan periodes van langsame opheffing en rus onderworpe is, kan rivierterrasse ontstaan. Gedurende die rusperiodes verbreed die dal deur sywaartse erosie. Kleinerige kronkels begin ontstaan, die stroom vloei stadiger en watervalle kom selde voor. Die takriviere in die omgewing is langer en die waterskeidings reeds verder weggeërodeer.

Die benedeloop van 'n rivier word die ou rivier genoem. Die helling en die stroomsnelheid is nou gering en groot rivierkronkels of meanders word gevorm. 'n Groot deel van die stroomvrag, veral die growwer materiaal, word in die kronkels afgeset. Die water is gewoonlik nie meer helder nie omdat die suspensievrag dit vertroebel. Die waterskeidings tussen die takriviere het ook byna weggeërodeer.

Nie alle geoloë steun die fluviale siklusteorie nie, en volgens hulle moet 'n bepaalde siklus nie deur 'n geologiese proses soos die opheffing van 'n riviervallei versteur word nie. Indien dit wel gebeur, sal daar weer 'n sogenaamde verjonging moet plaasvind waarin die rivier weer opnuut 'n nuwe bedding of loop sal moet uitkerf. Die fluviale siklus bevat egter wel die belangrike konsep dat riviere deur progressiewe ontwikkelingstadia gaan.

Vlegstrome ontstaan in riviere met 'n relatief skuins profiel, terwyl onreëlmatige watertoevoer ook die verskynsel bevorder. Dit ontstaan veral in die benedeloop, waar 'n groot deel van die stroomvrag in onreëlmatige patrone op die rivierbedding afgeset word en die stroom in talle vlegstrome verdeel wat tussen hierdie afgesette "eilandjies" deurvloei.  Vlegstrome ontstaan ook in die boloop van talle groot riviere soos die Ryn (in die omgewing van Mainz), maar kom die meeste voor in die benedeloop van riviere wat deur ariede en semi-ariede streke vloei.

Dit is dus 'n belangrike kenmerk van Suid-Afrikaanse riviere wat in 'n westelike rigting afvloei. Die patroon van die vlegstrome en afsetting kan na elke groot reënbui of tydens 'n vloed heeltemal verander. Vlegstrome kan met verloop van tyd en voldoende toevoer 'n baie breë, klipperige en sanderige rivierbedding uitspoel. In besonder droë gebiede kan die wind nog boonop die sand in die bedding uitwaai en as duine langs die rivier afset.

By 'n lae profiel met 'n redelik reëlmatige watertoevoer sal 'n rivier, veral in die laaglandgebiede kronkels of meanders begin vorm. Die rivier kies dan nie die kortste pad na die see nie maar loop via 'n aantal opeenvolgende draaie, wat teoreties elkeen min of meer 'n halwe sirkel behoort te vorm, na die kus. Die breedte van 'n meandriese rivier is min of meer konstant, maar dit is nie altyd ewe diep nie.

Aan die buite-oewer is die rivier dieper as aan die binne-oewer. Dit hou verband met die skroefvormige beweging wat die water moet maak om deur die draai te kan beweeg. Die hoë turbulensie wat in die stroom ontstaan, erodeer dan ook die buite-oewer en 'n gedeelte van die stroomvrag word aan die binne-oewers afgeset. Hoefystermere wat later met sediment opgevul word, kan ook ontstaan.

Sonder dam- en sluisbeheer bereik die meeste meandriese riviere elke jaar nadat die sneeu begin smelt het, of tydens die hoogtepunt van die reënseisoen, 'n sogenaamde hoogwaterstand waarin die watervolume te veel word vir die natuurlike bedding. Gedurende hierdie tydperk word daar dan natuurlike dyke of oewerwalle aan weerskante van die rivier afgeset.

Op dié manier word 'n vloedvlakte gevorm. Met herhaalde oorstromings word die hele valleibodem naderhand met afsettingsmateriaal opgevul. Dit kan selfs die vorm aanneem van slikplate wat honderde meters dik is, soos in die geval van die Mississippi. Hierdie vloedvlakte bestaan dikwels uit hoogs vrugbare landbougrond en word op 'n seisoenbasis intensief bewerk nadat die vloedwaters teruggetrek het.

Wanneer 'n rivier by die see uitkom, word die vloei grootliks gestuit. Die stukrag van die water van veral 'n vol rivier kan egter nog so groot wees dat dit die samestelling van die water in die omgewing van die monding beïnvloed. In sommige gevalle kleur die suspensievrag die seewater tot kilometers ver van die kus af. Afhangende van die stroomvrag en sekere eienskappe van die kusgebied waar die rivier in die see uitmond, kan daar 'n delta gevorm word.

Deltas word gevorm deur die afsetting van die stroomvrag in die riviermond. Die patroon van afsetting en die vorm van die deltas kan verskil. Daar word onderskei tussen 4 hooftipes deltas, waarvan die waaiervormige delta (soos in die geval van die Niger en die Nyl) die bekendste vorm is. Die rivier vertak in talle afloopkanale en die stroomvrag word op "eilande" tussenin afgeset. Oogtanddeltas, soos in die geval van die Tiber en die Ebro, het net een afloopkanaal en die sediment word deur seestrome in konkawe strandlyne uitgebou. In tregtermonddeltas, wat ook estuariese deltas genoem word, vind afsetting net in die tregtervormige monding plaas.

Voorbeelde is die Ryn, die Seine, die Ob en die Elbe. 'n Ander bekende deltatipe, waarvan die Mississippi die beste voorbeeld is, is die hoendervoetdelta, met sy uitsteeksels in die see in. Deltas vorm makliker op plekke waar die see vlak is en daar geen sterk dwarsseestrome bestaan wat die afsettingsmateriaal sal verwyder of die getywerking te sterk is nie. Die belangrikheid van deltas lê, soos in die geval van vloedvlaktes, in die besonder vrugbare landbougrond wat afgeset word.

Water wat van die binnelandse plato dreineer, sal uiteindelik die see deur die Oranje of die Limpoporivier bereik. Die Oranje dreineer die grootste opvangsgebied in die land (sowat 418 000 km²), en dit sluit die opvanggebiede van die Nossob en die Auob in. Na die samevloeiing met die Vaalrivier, 960 km van die mending al, ontvang die Oranje gedurende die grootste gedeelte van die jaar geen water meer nie.

As daar dan in aanmerking geneem word dat voor die oopstelling van die Oranjerivierprojek (stelsel van damme, sluise en kanale) die Oranje se mending soms maande aaneen deur 'n sandwal geblokkeer was, kan daar 'n idee gevorm word van hoe laag die gemiddelde reënvalsyfer vir die grootste deel van die stroomgebied van die Oranje is. Die Oranjerivier ontvang sy water uit 'n streek met ʼn gemiddelde reënvalsyfer van meer as 700 mm en vloei dan deur 'n baie droë streek na die Atlantiese Oseaan.

Die rivier se benedeloop toon ou meandriese kenmerke, hoewel daar tog ook 'n waterval (Augrabies) 480 km van die mond al en stroomversnellings tot 40 km van die mending al voorkom. 'n Steil profiel en die daarmee gepaardgaande vinnige afloop is kenmerkend vir Suid-Afrikaanse riviere, en die Oranje is die duidelikste voorbeeld. Die Limpopo se dreineringsgebied is kleiner as die van die Oranje, maar die rivierbedding is baie breër en die val kleiner.

Die Limpopo bereik die hoogtelyn van 650 m 883 km van die kus al, terwyl die Oranje dieselfde hoogte 500 km van sy monding af bereik. Die Limpopo onder die eskarp word versterk deur die Olifantsrivier, wat 'n groot gedeelte van die Bosveld dreineer en sy eie vallei deur die platorand geërodeer het.

Van die grootste en standhoudendste riviere ontspring op die eskarprand in die oostelike deel van Suid-Afrika. Van hierdie riviere is die Tugela verreweg die belangrikste. Die riviere wat op die platorand tussen die Sneeu- en die Roggeveldberge ontspring, vloei deur 'n aantal poorte na die Indiese Oseaan. Riviere wat anderkant die Sneeuberg ontspring, is episodies van aard en vloei gewoonlik maar net 'n kort tydjie na die reën.

Die Geplooide Gordel omvat die bergreekse in die suide van die Kaapprovinsie en die breë valleie tussenin. Onder die riviere wat hier ontspring, is die Breë- en die Bergrivier en sekere takke van die Gourits-, die Gamtoos- en die Sondagsrivier die belangrikste. Hierdie riviere volg hoofsaaklik die suidlopende valleie en heuwelreekse in teenstelling met die oos of weslopende riviere wat die Karoo dreineer.

Sowel fisies-geografies as verkeersgeografies en ekonomies is riviere van groot betekenis. Die groot beskawings van die Oudheid het feitlik almal as besproeiingsnedersettings in riviervlaktes ontwikkel. Die Nyl, die Eufraat/Tigris, die Hwang-ho en die Ganges is duidelike voorbeelde. Die betekenis van riviere as vervoerweë is sedert die Oudheid en vandag nog baie belangrik.

Gemeenskappe en nedersettings het om en langs bevaarbare riviere ontwikkel. Paaie is aanvanklik ontwikkel as toegangswee tot riviere en in later jare tot diep in die 20ste eeu is groot moeite en koste aangegaan om die meeste groot riviere deur middel van kanale met mekaar te verbind. Voorbeelde van belangrike bevaarbare riviere is die Ryn, die Donau, die Wolga en die Mississippi. Hulle speel vandag nog 'n uiters betekenisvolle vervoerrol, hoofsaaklik omdat vervoer op riviere nog steeds goedkoper is as land- en lugvervoer.

In Suid-Afrika speel die bevaarbaarheid van riviere byna geen rol nie. Net die mond van die Buffelsrivier is goed bevaarbaar en vorm dan ook Oos-Londen se hawe. Die Breederivier is ook vir 'n redelike deel bevaarbaar, maar dit speel geen belangrike ekonomiese rol nie.

Riviere is ook van belang vir die ontwikkeling van hidroëlektriese krag, en in sommige lande word daar op groot skaal hiervan gebruik gemaak. Suid-Afrika se riviere is van groot belang as bron van water. Talle skemas en damstelsels is opgerig om die water beter te benut. Dit word veral vir besproeiing, voorsiening van water aan die stede en industriële gebiede en vir die ontwikkeling van elektriese krag gebruik.