Richard Wocke

Die eertydse bedehuis in Langenbielau, Wocke se geboortedorp in Silesië wat sedert 1945 deel is van Pole en bekendstaan as Bielawa.

Wocke was die seun van Albert Carl Theodor Wocke en sy vrou, Ernestine von Wagenschüte. Hy het sy opleiding aan ’n bouskool in Duitsland ontvang, maar weggeloop omdat dit hom verveel het, en hom aan die Kaap gevestig nadat die skip waarop hy onderweg was, by Kaap Agulhas gestrand het. (Die bronne vermeld nie waarheen hy op pad was nie.) Hy het blykbaar enkele jare lank in Kaapstad opleiding as pleisteraar en steenlêer gekry onder die mentorskap van die Duits gebore argitek Carl Otto Hager, wie se robuuste, Neo-Gotiese styl van kerke hy as ontwerper oorgeneem het.

Die Wesleyaanse kerk op Bloemfontein in 1868. Die man voor die kerkie is bes moontlik Wocke.[1]

Die NG kerk aan die bopunt van Voortrekkerstraat, Philippolis. Die gebou en perseel is op 18 Julie 1969 tot 'n nasionale gedenkwaardigheid verklaar.

In Oktober 1865 het Wocke sy dienste in De Tijd, die Vrystaat se eerste Nederlandse koerant, in Bloemfontein as boumeester en argitek geadverteer. Hy "ontwerpt Plannen voor alle soorten van Gebouwen en neemt ook de uitvoering derzelve aan", luidens die beriggie. Dié beskeie bekendmaking is, volgens Karel Schoeman, die begin van argitektuur in die Vrystaat.

Dis nie bekend waarom Wocke hom in die Vrystaat gaan vestig het nie. Dit was dalk omdat daar 'n Duitse gemeenskap in Bloemfontein was, maar waarskynliker omdat die Anglikaanse biskop van plan was om 'n katedraal in die hoofstad te laat bou; net 'n maand ná Wocke se advertensie is sy tender vir die bou van die katedraal aanvaar. Die toesig oor en veranderinge aan die ontwerp deur Dudley Male vir die Anglikaanse katedraal in Bloemfontein in 1866 was sy eerste groot werk in die Vrystaat. De Tijd het opgemerk dat "hetgeen door dezen persoon reeds in zijn vak geleverd is teregt de schoonste verwachtingen doet geboren worden aangaande het werk, dat thans wederom aan zijne bekwame handen werd toevertrouwd". Dit skep die indruk dat dit nie sy eerste werk in Bloemfontein was nie. Die volgende jaar is die katedraal, nou die oostelike deel van die huidige gebou in St. Georgestraat, voltooi.

Bloemfontein was destyds in twee partye verdeel: enersyds die Nederlandse staatsamptenare en Duitse inwoners en andersyds die Engelssprekende gemeenskap, van wie die meeste winkeliers was. Wocke is aanvanklik opgeneem deur eersgenoemde en dit was ook by hulle dat hy sy eerste opdragte gekry het. The Friend het bitsig na Wocke verwys as "Sir Christopher Wren (Mr. Wocke, the clever architect, we mean)". "There is only one ' bekwaame bouwmeester ' within several hundred miles of this," het die koerant geskryf, "and his name is R. Wocke. This, at any rate, appears to be the opinion of our local comtemporary (De Tijd), who is never tired of trumpeting Mr. W.'s fame."[1]

Met sy buitelandse opleiding en jare lange ondervinding aan die Kaap was Wocke inderdaad al "bekwaame bouwmeester" in die Vrystaat. So het hy opdragte van die regering gekry en ook van die Wesleyaanse gemeente toe hulle genoeg geld kry om 'n kerkgebou op te rig. Die ou kerk was 'n eenvoudige geboutjie met 'n strooidak was as Sovereignty Club bekendgestaan het. Intussen het die Vrystaat se welvaart toegeneem en is die reeks oorloë teen die Basoeto's in 1868 beëindig, waarna 'n welvarende tydperk begin het. Die nuwe era het ook 'n uitwerking op die boukuns gehad, want die Wesleyaanse kerk was, hoewel 'n taamlik eenvoudige, langwerpige gebou, indrukwekkend vir Bloemfontein vanweë sy hoogte van sowat 10 m by die gewelspitse en vanweë die ryk pleisterwerk wat die fasade aan die gewelmuur versier het. Die geheelindruk is dié van 'n soliede en swaar tempeltjie, pleks van die kerke van destyds met hul Neo-Gotiese detail wat destyds mode was. Naas die katedraal was dit die eerste gebou in die Vrystaat wat meer as net funksioneel wou wees, volgens Karel Schoeman, "die jong Republiek se eerste stuk bewuste en selfbewuste argitektuur".[1]

Wocke het vrywillige diens saam met die Bloemfontein Rangers in die Basoeto-oorloë van 1865 tot 1866 verrig, en daarna die Basoeto-gedenkteken ontwerp en gebou (1871).

Die NG kerk op Brandfort is op 21 Januarie 1887 ingewy nadat Wocke reeds omstreeks 1883 daarvoor getender het.[2]

Die NG gemeente Edenburg se vorige kerk, ingewy in 1877, is in 1925 vergroot en opnuut ingewy, maar in die vyftigerjare gesloop en vervang deur 'n siersteengebou.

Boshof se NG kerk. Dis in 1874 opgerig en in 1913 vergroot. In 1954 is dit hernu tot hoe dit vandag lyk. Wocke was die oorspronklike argitek.

Die kerkgebou van die NG gemeente Rouxville se hoeksteen is in 1879 gelê deur die eerste leraar, ds. Charles Morgan.

Die kerkgebou van die NG gemeente Potchefstroom is, volgens Jan Hoevers,[3] blykbaar deur Wocke ontwerp, maar John Gaisford was verantwoordelik vir die pastorie. Dat Wocke reeds in 1890 oorlede is, maar dit ietwat onwaarskynlik dat hy wel dié kerk ontwerp het.[4] Pres. Paul Kruger het die hoeksteen op 13 Februarie 1894 gelê. Dis tydens die Tweede Vryheidsoorlog as tydelike hospitaal gebruik. 'n Brand op 13 Maart 2007 het dit byna in puin gelê, maar daarna is dit volledig herbou.[5]

Ná die Anglikaanse en Wesleyaanse kerk was hy veral in aanvraag vir kerkbou, maar het sy verdere skeppings meer aangesluit by die smaak van die tyd. In die 1870's was hy verantwoordelik vir die ontwerp van talle kerkgeboue van die NG Kerk, onder meer op Philippolis (1871) en Boshof (1872), en daarna Edenburg (1877) en Rouxville (1881), waarvan net Philippolis se kerk vandag min of meer onveranderd staan, hoewel dit intussen vergroot en die kort, stomp toring verhoog is. Foto's toon hierdie kerkgeboue as die gebruiklike saal- of kruiskerke met die ewe gebruiklike lansetboogvensters, maar met goeie verhoudings tussen die onderdele en 'n aangename geheelindruk van suiwerheid sonder strakheid, soliditeit sonder swaarheid. Ook in die ou kerk op Smithfield is daar in 1880 deur Wocke "veranderingen en verbeteringen" aangebring, "in plaats van ongeschilderde balken en wanden zagen wij die versierd zooals de schilders van den heer Wocke dit alleen kunnen doen, in de plaats van de ouderwetsche vensters zagen wij versierde en smaakvolle. In plaats van de oude lantaarnen met kaarsen, viel ons oog op een prachtig stel lampen." Hiernaas het hy dit ook voorsien van 'n toring wat lank 'n aantreklike landmerk sou wees, totdat die hele gebou gesloop en vervang is deur ’n Neo-Bisantynse gebou van sierstene.

Die oprigting van 'n Katolieke kerk op Bloemfontein in 1881 het aan Wocke ander eise gestel en ander beperkings opgelê, dog alhoewel daar in hierdie besondere geval groter moontlikheid vir versiering was, bly dit ingetoë, en ten spyte van die reeks steil, spits dakke waaruit die gebou bestaan, gee dit deur die onversierde steunbere en die vensters, wat ronde eerder dan spits boë het, dieselfde soliede gevoel as die groter Protestantse bouwerke. The Friend het dit as "a very handsome building" beskryf.

In 1877 is die regeringsgebou in Bloemfontein ook volgens sy plan opgerig. 'n Tweede verdieping, ontwerp deur J.E. Vixeboxse, is in 1895 opgerig. Nadat die gebou in 1908 in 'n brand beskadig is, is dit heropgerig volgens die planne van die staatsargitek, Frank Taylor. Tans huisves die gebou die Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum. Die standbeeld van pres. J.H. Brand, wat in 1893 onthul is, staan voor die gebou.[6]

Die NG gemeente Bloemfontein se Tweetoringkerk, een van Wocke se bekendste ontwerpe.

Nadat hy sowat 10 jaar as meesterbouer en argitek in die Vrystaatse hoofstad gewerk het, het hy die Tweetoringkerk (1880) gebou volgens ’n aangepaste plan van W.B. Hays.[7] Met die groei van Bloemfontein se bevolking het die eerste kerkgeboutjie te klein geword. In 1872 is besluit om 'n nuwe kerk te bou. 'n Kompetisie vir 'n kerkontwerp met 'n prysgeld van £100 is uitgeskryf. Agt inskrywings is ontvang. Die wenontwerp van die argitek William Bennett Hays het voorsiening gemaak vir 'n gebou in die Middeleeuse Duitse styl met twee torings van 106 vt. hoog. Die aanvaarbaarste tender van £33 500 vir die uitvoering van Hays se ontwerp in sandsteen was egter bo die geldelike vermoë van die gemeente. Boonop was die boukommissie bewus daarvan dat "de zandsteen hier verkrijgbaar van zeer twijfelachtige waarde is", het die leraar, ds. Gustav Radloff, later verklaar. Gevolglik is besluit op 'n gewysigde ontwerp van die Duitse boumeester Richard Wocke, wat voorsiening gemaak het vir 'n eenvoudiger en goedkoper gebou van £17 500 in 'n "modern Romeinschen stijl" wat sitplek aan 810 mense kon verskaf. Die hoeksteen van die gebou is op 10 Mei 1878 deur pres. J.H. Brand in die teenwoordigheid van 'n reuseskare gelê.[8][9]

Die preekstoel (later deur brand vernietig) is ook deur hom ontwerp. In wese bestaan die Tweetoringkerk uit die lang saalkerk van die Vrystaatse tradisie, deur vyfkantige, absisagtige vleuels en konsistorie tot 'n kruiskerk vergroot en finaal van alle ander in die land onderskei deur die twee torings wat in die styl van die Middeleeuse katedrale soos Notre Dame en Westminster-abdy aan weerskante van die voorgewel geplaas is, verbind deur 'n portiek wat as ingangsportaal dien. Die torings, wat trapsgewys na boontoe versmal, versier met klein spits torinkies op die hoeke, en uiteindelik in toringspitse eindig, gee aan 'n gebou wat in wese baie eenvoudig is sy indrukwekkende voorkoms, tesame met 'n gevoel van opwaartse strewe, dog die rondinge van die rondeboogvensters en -deure, die wielvensters in die torings en die vleuels versag die spitsheid en hoekigheid van die vertikale reguit lyne. Hoeveel van die huidige kerkgebou Wocke se werk is, is nie bekend nie, maar mens kan die geheel seker as sy skepping aanvaar en saamstem met die tydgenootlike oordeel daarvan as 'n gebou "dat nog door het latere nageslacht als een treffend bewijs zal geroemd worden van de bekwaamheid en eerlijkheid der bouwmeester" - en selfs met die begryplik trotse verklaring van The Friend dat "the church is a noble pile, and would be an ornament to any town in South Africa, and no disgrace to many cities in Europe". Ook hierdie gebou is 'n nasionale gedenkwaardigheid – in hierdie opsig was Wocke gelukkiger as die ander argitekte wat in die Vrystaat gewerk het – en dien dus as blywende getuienis van sy begaafdheid.

Bloemfontein se ou stadsaal is in 1883 voltooi, maar in 1934 gesloop en deur die nuwe vervang.

'n Brand het die goewermentsgebou in 1907 beskadig.

Die Goewermentsgebou in Bloemfontein soos dit oorspronklik gelyk het met een verdieping en die besonder hoë toring.

Die Goewermentsgebou in 1909 nadat dit herstel is ná die brand.

Wocke se Basotho-oorlogsmonument, Bloemfontein. Dié foto is omstreeks 1916 geneem.

Die ander groot Bloemfonteinse bouwerk van die sewentigerjare, die nuwe Goewermentsgebou ("Gouvernementsgebouw") en Raadsaal in President Brandstraat (1876), is ook aan Wocke toevertrou, en ook dit was 'n eenvoudige gebou – 'n lang, E-vormige eenverdiepingstruktuur agter 'n oordekte stoep, wat trefkrag gekry het deur middel van 'n toring, in hierdie geval 'n vierkantige wat in die middel van die fasade geplaas is, met 'n besonder steil, hoë dak, bo afgeplat en met 'n reling afgesluit. Die Goewermentsgebou met sy toring het die uitsig langs Maitlandstraat ewe treffend afgesluit as die Tweetoringkerk in die geval van Kerkstraat, en voor die voltooiing van die kerk is dit "the most striking building in the town" genoem. "It is the wonder of the country, and every stranger is called upon to admire it." Die toring was nie 'n besonder aantreklike struktuur nie, en bowendien was dit heeltemal buite verhouding tot die gebou sodat die geheel met 'n tekenhaak vergelyk is. Toe die Goewermentsgebou in 1895 met 'n tweede verdieping vergroot is, het "gebou en toring mekaar gevind en 'n veel meer bevredigende geheel uitgemaak", volgens Karel Schoeman. Die gebou huisves tans die Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum (NALN).

In 1883 het hy die wedstryd vir die ontwerp van die Bloemfonteinse stadsaal gewen. Dié gebou is in 1934 gesloop. In 1885 is Wocke verkies tot die Bloemfonteinse stadsraad en het hy ’n stigterslid van die Vrymesselaarslosie-unie geword. Hy het die stad in 1887 verlaat weens die uitwerking van die droogte van 1885–1887 en gaan prospekteer by Blaauwbank. Omstreeks 1888 het hy na Bloemfontein teruggekeer, waar hy twee jaar later oorlede is ná ’n reeks beroerteaanvalle en nadat sy argitekloopbaan onverklaarbaar doodgeloop het. Hy is in die Lutherse gedeelte van die Bloemfonteinse begraafplaas begrawe; pres. F.W. Reitz het as een van die kisdraers opgetree.

Talle belangrike staatsprojekte is aan Wocke toevertrou. Sy geboue was toereikend, maar die styl daarvan kan as sober beskryf word.

Van Wocke se werk het min behoue gebly. Van die agttien geboue waarvoor hy sover bekend verantwoordelik was, bly slegs vyf oor, die kerke op Bethanie, Philippolis en Brandfort (laasgenoemde twee in gewysigde vorm) en die Tweetoringkerk in Bloemfontein, benewens die Basothomonument. Byna 20 jaar lank het Wocke egter die Vrystaatse bouwêreld oorheers en 'n aantal sierlike en indrukwekkende geboue opgerig wat daartoe bygedra het om die onaansienlike Bloemfontein in 'n netjiese en indrukwekkende klein hoofstad te omskep.

Wocke en sy vrou het 11 kinders gehad. ’n Seun, Richard Colner Albert Wocke, wat in Duitsland opgelei is, het reeds in die vroeë 1880's saam met sy pa in Bloemfontein as boumeester gewerk. Hy was die toesighouer oor die bouwerk aan die Vierde Raadsaal. Nog ’n seun, G. Wocke, was die toesighouer oor die bouwerk aan die Volkshospitaal in Bloemfontein in 1892 terwyl ene Emil Otto Heinrich Wocke klerk van openbare werke was.

• 1866 – Anglikaanse katedraal van St. Andrew en St. Michael, Bloemfontein
• 1881 – Church of the Sacred Heart, nou koor van Rooms-Katolieke katedraal, Bloemfontein
• 1876 – Damesinstituut (Hoërskool Eunice), (later Lower House), Bloemfontein
• 1866 – Vrymesselaarslosie, Bloemfontein
• Geen datum – Duitse Klub, Bloemfontein
• 1868 – Lutherse sendingkerk van die Berlynse Sendinggenootskap, herbou, Bethanie, Reddersburg, Vrystaat
• 1874 – NG kerk Boshof, Vrystaat
• 1885 – NG kerk Brandfort, Vrystaat
• 1874 – NG kerk Edenburg, Vrystaat
• 1871 – NG kerk Philippolis, Vrystaat
• 1881 – NG kerk Rouxville, Vrystaat
• 1880 – Tweetoringkerk, Bloemfontein
• 1882 – Eerste stadsaal, Bloemfontein
• 1868 – Wesleyaanse kerk, Bloemfontein
• 1894 – NG moederkerk Potchefstroom (onseker)

• Besonderhede oor Wocke se lewe en werk op Artefacts.co.za. URL besoek op 19 Januarie 2015.
• (af) Schoeman, Karel. 1982. Vrystaatse Erfenis. Bouwerk en geboue in die 19de eeu. Kaapstad, Pretoria, Johannesburg: Human & Rousseau

• (af) Philippolis se argitektuur weerspieël unieke verlede, Die Burger, 12 Junie 1999.
• (en) 'n Kleurposkaart van 1914 van Bloemfontein se ou stadsaal. URL besoek op 9 November 2015.