1922-staking

Die Afrikaner was voor die uitbreek van die Tweede Vryheidsoorlog in 1899 hoofsaaklik plattelands gevestig en het ’n bestaan as boer gemaak. Saam daarmee het ’n konserwatiewe en tradisionele lewenstyl gepaard gegaan. Die Tweede Vryheidsoorlog het hierdie vreedsame lewensstyl vir altyd verander. Plase is stelselmatig deur die oorlog vernietig en families is uitmekaar geskeur. Hierdie maatskaplike ellende het die Afrikaners na die stede gedryf en veral na Johannesburg en die voorstede aan die Witwatersrand.

Die mynbedryf was egter in die hande van Engelse. Die senior poste as ook deur Engelse beklee. Swart mense het die ongeskoolde werk gedoen. Die mynhuise was aanvanklik huiwerig om Afrikaners in diens te neem omdat hulle ’n onbekende faktor was. As Afrikaners werk kon kry, dan was dit gewoonlik ongeskoolde werk, waar die vergoeding swak was. Engelse het blatant teen Afrikaners gediskrimineer. Afrikaners is in die laagste poste geplaas en baie het dieselfde vergoeding ontvang as die swart mense.

Veral na die uitbreek van die Eerste Wêreldoorlog het baie Engelse weer na Engeland teruggekeer. 'n Tekort aan geskoolde arbeid het op die myne ontstaan. Afrikaners het hiervoor in aanmerking gekom en is ook in die poste aangestel, met 'n verskil. Hulle salarisse was baie laer as dié van die Engelse.

Aanvanklik het die Afrikaners 'n klein minderheid gevorm op die myne, maar hulle getalle het vinnig gegroei en het hulle later 'n meerderheid begin vorm. Om beter werksvoorwaardes te beding, het hulle aangesluit by die Mynwerkersunie, die grootste mynvakbond van daardie tyd. Die grotendeels Engelse karakter van die vakbond het ook begin verander namate die getal Afrikaanse lede toegeneem het. E.S. Hendricks was ’n Afrikaner in ’n prominente posisie, naamlik as adjunk-hoofsekretaris van die Mynwerkersunie, en T.C. Visser was erepresident. In die begin van die twintigerjare het die Afrikaners selfs die meerderheid lede van die Mynwerkersunie gevorm, alhoewel die bestuur nog steeds merendeels Engelse was.

Die toestande vir werkers was nie bevredigend nie. Mynverwante siektes, soos myntering, wat deur stof wat in die longe vassit veroorsaak word, het algemeen voorgekom. Daar was geen mediese versekering en ander voordele nie. Benewens hul slegte werks- en lewensomstandighede was hul werk permanent in die gedrang omdat die mynbase die Afrikaners teen goedkoop Chinese- en swart werkers afgespeel het.

In 1907 het die eerste groot staking plaasgevind, toe die mynhuise lone wou verlaag en op groot skaal swart mense en Chinese in halfgeskoolde poste wou aanstel. Die regering was aan die kant van die mynbase. Die inkomste uit die goudmynbedryf was vir die staatskas van deurslaggewende belang. Die regering het troepe ingeroep om die staking te onderdruk en die staking is beëindig.

In 1913 was daar weer ’n dispuut by die Kleinfonteinmyn oor die afdanking van werkers. Die Kamer van Mynwese was onbuigsaam en het selfs ’n konfrontasie met die mynwerkers gesoek om hulle mag te breek. Die vakbonde wou nie toegee nie en ’n staking van 18 000 mynwerkers is uitgeroep. Die regering het die myne weer te hulp gesnel en op die stakers begin skiet. Meer as 100 myners en bystanders sterf. Daar is egter wel op ’n onderhandelde skikking besluit, want die openbare mening het na die slagting sterk na die stakers se kant toe geswaai.

Ten spyte van die groot ontevredenheid onder mynwerkers en hul onopgeloste griewe, het die mynhuise die skroewe egter verder aangedraai pleks om die werkers tegemoet te kom. Mense het in haglike omstandighede gewerk. Toe die goudprys tydens en na die Eerste Wêreldoorlog verswak het, het die mynhuise gepoog om kostes te besnoei sodat hul winste nie sou verminder nie. Dit sou weereens ten koste van die werkers wees. Direkteur E.J. Way, het voorgestel om die helfte van die wit werkers deur goedkoop swart arbeid te vervang. Die lone van die werkers sou ook verlaag word. Afdankings en ’n loonverlaging was egter vir die werkers onaanvaarbaar omdat die lewenskoste weens die oorlog en sy nagevolge met 50% gestyg het.

Die Kamer van Mynwese het gedreig om sekere myne wat op winsgrens gewerk het, te sluit. Vanaf die vakbonde se kant is die voorstel gemaak dat die regering sekere myne sou subsidieer tot die goudprys weer sou stabiliseer. Maar die regering, onder leiding van Jan Smuts, het dit van die hand gewys en die kant van die mynbase gekies.

Die Kamer van Mynwese het gedreig om nog meer myne te sluit as die vakbonde nie tot loonverlagings sou instem nie. In Oktober 1921 het die mynhuise ongeag die teenkanting van die vakbondfederasie South African Industrial Federation (SAIF), waarvan die Mynwerkersunie deel was, voortgegaan met ingrypende maatreëls om koste te bespaar, sonder winsverlaging.

Na die instelling van streng maatreëls om koste te bespaar en winste vir die maatskappye en base te verhoog, wat reeds in Oktober 1921 begin het, het sake in Desember ontplof. Die Kamer van Mynwese het besluit om 2000 wit werkers af te dank en met baie goedkoper swart werkers te vervang. Vir die vakbonde was dit die laaste strooi.

Op 2 Januarie 1922 is by die steenkoolmyne met 'n staking begin. Nege dae tyd is aan die ander myners gegee om te besluit of hulle ook wil staak. Die stemming was oorweldigend ten gunste van 'n staking omdat gevoel is dat die Kamer van Mynwese nie tot enige toegewings bereid was nie. Op 10 Januarie het alle arbeiders wat deel van die South African Industrial Federation was, waaronder ook die Mynwerkersunie, gestaak. Hul getal was 24 000 en die ekonomie van die Witwatersrand is lam gelê.

Die regering onder leiding van Smuts, wou dadelik ingryp indien die staking sou eskaleer.

Onderhandelinge tussen die vakbonde en die Kamer van Mynwese het op niks uitgeloop nie. Die mynbase het selfs gedreig om nog meer wit mense af te dank en met swart mense te vervang. As verdere "straf" het die mynbase betaalde verlof op 1 Mei en 16 Desember afgeskaf. Dit was vir die Afrikaners belangrike vakansiedae.

Die stakers was woedend. Staker-kommando's is op die been gebring met die oog op beter organisasie van die staking en selfverdediging indien die weermag en polisie gewelddadig sou raak. Die politieke opposisie, die Nasionale Party onder J.B.M. Hertzog, wat die politieke tuiste van die meeste van die Afrikanerwerkers was, en die Arbeidersparty onder Frederick Creswell, het hulle steun aan die stakers toegesê en die openbare mening in hul guns probeer swaai.

Die Smuts-regering het die mynwerkers gevra om terug te keer werk toe en het polisiebeskerming vir stakingverbrekers aangebied. Dit het natuurlik tot verdere konflik gelei en polisie, stakers en stakingsverbrekers het handgemeen geraak. Op 28 Februarie het stakers en polisie in Boksburg gebots tydens ’n optog deur die myners. Daarby het die polisie op die stakers gevuur en 3 mense sterf. Dit het die gemoedere hoog laat oploop. Ook in ander dorpe van die rand, soos Germiston en Benoni, het gewelddadige konfrontasies plaasgevind.

Ten spyte van die oplaaiende konfrontasie het die vakbondfederasie SAIF vroeg in Maart ’n konferensie met die Kamer van Mynwese voorgestel om die spanning te probeer ontlont. Die voorstel is egter met minagting en op beledigende wyse deur die mynbase verwerp.

Die mynmaatskappye het die regering versoek om krygswet af te kondig. Smuts het nog getwyfel want hy was bekommerd dat die openbare mening teen hom sou draai. Die stakers het hulle egter gereed gemaak vir ’n aanval deur die regering en het in hul woonbuurte in die Witwatersrand, by name Benoni, Boksburg, Fordsburg, Vrededorp en Brixton, verskansings opgerig en oor die beweging van persone gewaak, om die insypeling van spioene en opstokers van die regering te verhoed. Die regering het daardeur feitlik beheer oor die Rand verloor.

Op 6 Maart het die stakers ’n optog na die middestad van Johannesburg gehou om hul eise te versterk. Dit het weer tot ’n botsing met die polisie gelei.

Vir Smuts was dit genoeg verskoning om nou met alle mag die staking te breek en die stakers aan te val. Die weermagreserwe is gemobiliseer en vrywilligers gewerf. Op 10 Maart is krygswet afgekondig. Smuts het persoonlik die beheer oorgeneem en ’n veldtog geloods teen sy eie mense, wat onverbiddelik en genadeloos gevoer is.

Meer as 20 000 troepe, ondersteun deur tenks en selfs vliegtuie, het na Johannesburg opgeruk. Van die stakingsleiers is onkant betrap in hul hoofkantoor by die Trades Hall in Johannesburg en is in hegtenis geneem. Sommiges van hulle, ook lede van die Mynwerkersunie, is geslaan en mishandel in die tronk.

Die regering het beweer dat die stakers daarop uit was om 'n staatsgreep uit te voer. Die stakers se kommando's het probeer terugveg en wou die polisiestasies van Fordsburg, Aucklandpark en Cottesloe beset. Daarna sou hulle na Johannesburg marsjeer. Ook aan die Oos-Rand het soortgelyke pogings plaasgevind. Die troepe het dit egter verhoed en die polisiestasies ontset. In Benoni is selfs vliegtuie ingespan en is bomme op die dorp gegooi om die stakers uit hul vergaderplekke te jaag. Gelyktydig met die lugaanvalle het troepe die dorp straatblok vir straatblok, deur hul superieure wapens en opleiding bevoordeel, verower. Die dorp is omsingel en die stakers is in die markplein vasgekeer en 800 stakers is gevange geneem.

'n Stakerskommando het die strategies belangrike Brixtonrif in die weste van Johannesburg beset, naby aan die werkerswoonbuurte Vrededorp, Brixton, Mayfair, Fordsburg en Cottesloe. ’n Ander kommando het die noordwestelike hoek van die Braamfontein begraafplaas beset. Hulle was met gewere bewapen en hul doel was om hul woonbuurte teen ’n aanval vanuit die noorde te beskerm. Die regeringstroepe en polisie het hul kwartiere net aan die noordelike kant van die Brixtonrif gehad. Op 11 Maart het ’n skermutseling met die stakers plaasgevind, wat tot verliese aan hulle kant gelei het. Die volgende dag het die regeringstroepe gepoog om die posisie van die stakers te verower, maar is veral vanuit die Cottesloe skool onder skoot geplaas en moes vir eers terugtrek. Later is artilleriegeskut en lugaanvalle gebruik. Die bombardering van die skool met mortiere en skerpskutters was onbeerlik. Gelyktydig daarmee het die voetsoldate die rif bestorm en die stakers uit hul posisies gedryf. 1700 stakers is omsingel en gevange geneem. Die soldate het selfs op burgerlikes in die nabye Vrededorp geskiet.

Fordsburg was een van die sterkste vestings van die stakers. Rondom die markgebou, die stakers se hoofsetel, is verskansings opgerig uit sandsakke, stene, takke en enigiets wat bruikbaar was. Die stakers het hulleself in die geboue geposisioneer om die aanval van die troepe af te weer. Nadat die strategiese Brixtonrif in die hande van die regering geval het, was die pad oop na Fordsburg, nou die stakers se laaste vesting.

In Fordsburg is die stakers nou van alle kante vasgekeer. Troepe het vanaf die noorde, uit Aucklandpark, vanaf die Wes-Rand en vanaf die middestad in die ooste op Fordsburg toegesak. Weerstand aan die Wes-Rand, in Krugersdorp en Roodepoort, is relatief maklik weggevee.

Op 14 Maart het vliegtuie oor Fordsburg gevlieg en pamflette afgegooi en swart mense, vroue en onbetrokkenes gevra om die gebied te verlaat voor die aanval om 11:00 uur sou plaasvind. Heelwat mense het toe gehoor gegee en Fordsburg in die rigting van Vrededorp verlaat, waar die polisie hulle ingewag het en sommiges, wat as verdag beskou is, in hegtenis geneem het. Die ander is onder haglike omstandighede in kampe aangehou (een by die skougronde en een by die Mayfair skool).

Om 11:00 uur het die kanonne vanaf Brixtonrif die aanval begin. Skrapnel is gevuur. Gelyktydig het voetsoldate vanaf die weste en suide begin inbeweeg. Die geweervuur van die stakers uit hul verskansings het hulle egter gedwing om weer terug te trek. Die kanon en masjiengeweervuur op die stakers se hoofkantoor het egter onverpoosd voortgegaan. Die Transvaal Scottish en Durban Light Infantry het nou weer vanaf die noordelike Brixtonrif ’n nuwe aanval geloods en die spoorlyn wat deur Fordsburg geloop het, beset.

Smuts het vanaf ’n uitkykpunt die slag dopgehou en die opdragte gegee. Gepantserde voertuie en selfs ’n tenk is ingestuur. Intussen het die voetsoldate straatblok vir straatblok onder hewige geweervuur verower en nader aan die markplein, die sentrum van die stakers, beweeg en dit stadig omsingel. Die stakers het egter verbete weerstand gebied en op die soldate vanuit die markgebou en die loopgrawe rondom die markplein geskiet. Om 2 uur die middag was die markplein egter van alle kante omsingel en is dit met geweer- en mortiervuur bestook. Die stakers kon nie alle kante tegelykertyd verdedig en die Durban Light Infantry het ’n aanval geloods en die stakers in die loopgrawe in die noorde en weste van die markplein oorweldig. Daarna het hulle die deure van die markgebou oopgebreek. Die verdedigers was egter reeds dood (die leiers Fisher en Spendiff het vermoedelik selfmoord gepleeg toe die situasie hopeloos was) en die enkele stakers wat nog vanuit ander huise weerstand gebied het, is vinnig stilgemaak toe die troepe deur Fordsburg gemarsjeer het en die laaste weerstand gebreek het. Die opstand was daarmee beëindig. Die laaste vorme van weerstand is vernietig en die polisie en weermag het die hele Rand gefynkam op soek na stakers. Die stakers het geen kans gehad om teen die volle geweld van die staat se militêre mag staande te bly nie. Op 16 Maart, 6 dae na die afkondiging van krygswet, is die staking afgelas.

Die gevolge van die regeringsoptrede was katastrofies. 214 mense is dood, die meeste van hulle stakers. 42 van die wat gesterf het, was onskuldige bystanders. Van die stakers wat in hegtenis geneem is, is 18 ter dood veroordeel. Die stakers, wat in die aanval deur die regeringstroepe gesterf het, is sommer deur die polisie op onwaardige wyse in die Braamfontein kerkhof in die hoekie vir armlastiges begrawe. Daarmee wou die regering hul minagting vir die stakers wys. Familielede van die oorledenes kon nie eens die grafte van hul geliefdes besoek nie uit vrees vir vervolging deur die polisie. Maar die massagraf het dit in elke geval haas onmoontlik gemaak om oorledenes se grafte op te spoor.

Selfs na die einde van die staking het vervolging van werkers voortgeduur. Die stakers wat agter lemmetjiesdraad in die Wanderers krieketgrond aangehou was, is op hoogs twyfelagtige wyse deur die polisie aangekla, sonder dat veel moeite gedoen is om die persoon se werklike skuld te bewys. Dit was die reg van die oorwinnaar, nie geregtigheid wat geskied het nie. 4 jong mans, wat met die staking verbind is, is deur die geheime polisie gearresteer en onder hoogs weersinswekkende omstandighede doodgeskiet. Die polisie het beweer dat hulle wou vlug, maar in werklikheid is die jong mans sonder verhoor tereggestel.

Agtien van die stakingsleiers is ter dood veroordeel, maar by 14 van hulle is die vonnis in lewenslange gevangenisstraf verander. 4 stakingsleiers, Samuel Alfred Taffie Long, Carel Christiaan Stassen, Herbert Kenneth Hull en David Lewis, is op 17 November gehang. Hulle is in die Brixton begraafplaas begrawe. Net die graf van Taffie Long bestaan nog en het in 1997 selfs 'n gedenksteen bygekry. Die ander grafte is met die grond gelyk gemaak.

Die mynbase het hul sin gekry. Vir die mynmaatskappye was die meedoënlose optrede van die regering ’n vrybrief om nou met hul uitbuiting van die werkers onverpoos voort te gaan. Terwyl die goudproduksie van 1920 tot 1925 van 7,949,084 ons tot 9,341,049 ons per jaar gestyg het, het die gemiddelde lone in dieselfde tyd van 485 pond na 375 pond verminder. Na die staking is nog 15 000 wit mense afgedank. Die werkers wat gelukkig was om weer aangestel te word, moes ’n salarisbesnoeiing van ’n derde aanvaar. Dit was op die vlak van 1914, terwyl die inflasie gesorg het dat die mynwerkers skaars kon oorleef op die ingekorte salaris.

Jan Smuts se harde optrede het sy aansien en gewildheid baie skade berokken. Baie mense was geskok dat hy ’n laksman van sy eie volk kon word. Die leier van die opposisie J.B.M. Hertzog het Smuts in die parlement beskryf as die Suid-Afrikaanse premier wat deur die geskiedenis onthou sal word as die man met bloed aan sy hande.

Smuts se optrede het die openbare mening sterk teen hom laat draai. Daarteenoor het die steun vir die Nasionale Party en die Arbeidersparty, wat hulle met die lot van die werkers vereenselwig het, toegeneem. Die staking het die twee partye, wat die twee komponente van die mynstaking verteenwoordig het, naamlik die Afrikaanse en Engelse werkers, nader aan mekaar gebring. Hertzog en Creswell het toe ’n alliansieooreenkoms (die Pakt-regering) gesluit en in die verkiesing van 1924 ’n beslissende oorwinning oor die Suid-Afrikaanse Party van Smuts behaal. Smuts het selfs sy eie setel in Pretoria-Wes verloor en het hom tydelik aan die politiek onttrek na sy huis op Irene.

Die nuwe pakt-regering, soos wat hulle bekend gestaan het, het ’n baie werkersvriendelike beleid gevolg. Hertzog, die nuwe premier, het met staatshulp nywerhede soos Yskor op die been gebring, wat onder beheer van die staat was en dus meer na werkersbelange omgesien het as die maatskappye wat in die hande van Britse imperialiste was.

• Bambata-rebellie
• Bulhoek-opstand
• Langeberg-rebellie
• Marikana-slagting
• Maritz-rebellie
• Sharpeville-slagting
• Slagtersnek-rebellie

• Cameron, T en Spies, SB (reds.). Nuwe geskiedenis van Suid-Afrika in woord en beeld. Kaapstad: Human& Rosseau, 1986.
• Davenport, TRH. South Africa. A modern history. Vierde uitgawe. London: Macmillan, 1991.
• Herd, N. 1922. The revolt on the Rand. Johannesburg: Blue Crane Books, 1966.
• Lacour-Gayet, R. A History of South Africa. London: Cassel&Co Ltd. 1977.
• Oakes, D (red.). Illustrated History of South Africa. Tweede uitgawe. Kaapstad; Readers Digest, 1992.
• Stals, ELP (red.). Afrikaners in die goudstad. Pretoria: HAUM, 1978.