Protea

Van die vroegste tye het die Proteaceae die aandag van reisigers en besoekers aan die Kaap getrek. Een van die eerste studies van die Kaapse Proteaceae is deur prof. Herman Boerhave van Leiden onderneem. In 1720 het by 24 illustrasies met beskrywings van verskillende genera die lig laat sien. Vandag word algemeen aanvaar dat Boerhave se plate die afdrukke is van die ongepubliseerde tekeninge van Jan Hartog, hooftuinier van die Hollandse Oos-Indiese Kompanjie aan die Kaap.

Hoewel Boerhave se werk 250 jaar gelede gepubliseer is, is die identiteit van een van die plante wat hy geïllustreer het, onlangs eers met se sekerheid vasgestel. Dit is die Leucadendron floridum, 'n pragtige struik met silwer blare en geel blomme wat net in die Kaapse Skiereiland voorkom en nou so uiters skaars is dat dit net op 'n paar moerassige plekke in die Natuurtuin Kaap die Goeie Hoop by Kaappunt aangetref word. Sommige van die plante wat aan die vroeë plantkundiges bekend was, het 'n honderd of selfs tweebonderd jaar lank “verdwyn" voor hulle herontdek is.

Die bekendste hiervan is die asemrowende Serruria florida, die “bergbruidjie". Die blom is in die berge van Franschhoek deur die Sweedse botanis Carl Peter Thunberg ontdek en in  1781 geïllustreer en beskrywe. Meer as honderd jaar lank was hierdie pragtige proteasoort blykbaar “uitgesterf”, want dit is eers in 1891 weer deur prof. Peter MacOwan herontdek. Toe die Nasionale Botaniese Tuin, Kirstenbosch, in 1916 tot stand gekom het, is die plantjies gekweek en die saad versprei sodat die Serruria florida vandag in die tuin van feitlik elke liefhebber van inheemse plante aangetref word en selfs so ver van sy natuurlike groeiplek soos Australië en Nieu-Seeland met groot welslae gekweek word.

Maar in die gebied van sy oorsprong, die Franschoekse berge, bly die Serruria florida een van die seldsaamste plante, met net enkele struike wat nog hier en daar groei. Die legendariese moerasroos (Orothamnus zeyheri) met sy roosagtige blomknoppe en dieprooi, half deurskynende skutblare, was in 1975 in die nuus toe dit die eerste keer reggekry is om hom buite sy natuurlike omgewing in die Botaniese Tuin van die Universiteit van Stellenbosch te kweek en so van uitsterwing te red.

Die struik word op enkele hoë bergspitse in die distrik Caledon aangetref. Dit groei net in suur, turfagtige grond op koel, suidliggende hange wat voortdurend klam bly, 'n toestand wat feitlik onmoontlik is om na te boots. Die moerasroos is kort daarna ook deur die Kaaplandse Departement van Natuur- en Omgewingsbewaring in die Jonkershoek-natuurbewaringstasie gekweek deur dit op die onderstok van 'n speldekussingprotea te ent.

Die moerasrose op Stellenbosch blom gereeld en produseer saad. ʼn Dramatiese verhaal was die ontdekking van die Hottentotstompie (Mimetes hottentoticus), die skouspelagtigste van al die skaars, silwer Mimetes-plante, wat heeltemal onbekend was tot dit in 1922 die eerste keer deur die bekende bergklimmer en plantversamelaar, P. Stokoe, in die Kogelberg-natuurreservaat ontdek is, net sowat 80 km van Kaapstad af. Dit  lyk ongelooflik dat een van die skouspelagtigste blomstruike van Suid-Afrika, wat so naby Kaapstad wild groei, betreklik onlangs eers ontdek is. Mimetes hottentoticus is 'n goeie voorbeeld van 'n endemiese (inheemse) spesie wat net op ʼn klein kolletjie van enkele hektaar voorkom.

Sy naam kry by van die Hottentots-Hollandberge waar by groei. Ook hierdie uiters seldsame protea is in 1977 in Jonkersboek deur die Departement van Natuurbewaring gekweek. ʼn Groot getal van die Wes-Kaapse proteas word net in 'n klein kolletjie aangetref en nêrens elders nie. Sommige is selfs tot 'n enkele bergreeks beperk. Die pragtige, wynkleurige Protea aristata kom net op die Klein-Swartberg naby Ladismith, Kaap, voor. Hierdie protea is eers in 1941 ontdek. Vandag kan dit in Kirstenbosch in die blom gesien word.

Die seldsame “sneeublom" is nog net deur enkele bergklimmers en geesdriftige plantkundiges gesien.  Dit groei op twee bergspitse van hoër as 1 850 m in die Sederberge naby Clanwilliam. Dit is spierwit en donsig met bloedrooi aan die binnekant van die skutblare. Die groot blomme groei plat teen die grond en het ses maande nodig om te ontluik. Die sneeublom se botaniese naam is Protea cryophila, wat baie paslik is, want cryophila beteken “liefde vir koue". In die winter word die plante dikwels deur 'n swaar sneeuval oordek en hulle kan net in die hartjie van die somer in blom gesien word.

Die individuele blomme het almal 'n soortgelyke struktuur, maar is op soveel maniere gegroepeer dat dit 'n wye reeks spesies is. Die blom is gewoonlik 'n hofie omring deur 'n kelkvormige omhulsel van leeragtige skutblare soos in die suikerbos (Protea mellifera); of 'n aar soos in die wilde-amandel (Brabieum stellatifolium).

Vier kelkblare dra die vier meeldrade, die kroonblaar bestaan uit 'n goudbruin haarkroon. Die Protea het 'n bostandige vrugbeginsel, baie groot stempel en styl, veral merkbaar in die kreupelhout (Leucospernum conocarpodendron).

Die vrug is 'n neut wat deur die wind versprei word, of soos in die geval van die wilde amandel, ook deur water. Die blomme word bestuif deur langbekvoëls soos die suikerbekkie.

Die eerste protea is reeds in 1605, 47 jaar voordat Jan van Riebeeck hom aan die suidpunt van Afrika gevestig het, deur ene Clusius geïllustreer. Die blom, wat hy Carduus genoem het, is later as Protea neriifolia geïdentifiseer. Die naam Protea is eers in 1735 deur Linnaeus aan die genus gegee. Hy het die genus vernoem na Proteus, 'n god van die Griekse mitologie wat volgens oorlewering van gedaante kon verander. Hierdie naam het hy aan die plante gegee vanweë die geweldige variasie wat binne die genus voorkom.

Proteas wissel byvoorbeeld van klein verdwergde struikies (Protea acaulis en Protea scabra) tot bome (Protea nitida en Protea multibracteata). Spesies soos Protea cryophylla, Protea laevis en Protea tenax het ondergrondse stamme, terwyl die meeste ander bogrondse stamme het. Die blomme van die reuseprotea (Protea cynaroides) het ʼn deursnee van ongeveer 30 cm, terwyl die van Protea odorata ongeveer 3 cm of nog minder in deursnee is.

Die meeste proteas dra hul blomme aan die punte van die takke, maar Protea amplexicaulis, Protea cordata en Protea humiflora dra hul blomme aan die stam naby die grond. Dikwels is daar ook variasie binne dieselfde spesie. Naby seevlak in die omgewing van Port Elizabeth is die reuse- of koningsprotea (Protea cynaroides) byvoorbeeld groot en het die plante smal blare en blomknoppe met skerppuntige skutblare wat in die lente tot die somer verskyn. Hoër op in dieselfde omgewing is die plante heelwat kleiner, die blare breër, die skutblare van die blomkoppe gerond en blom hulle in die somer tot die herfs.

Verskeie plantkundiges en ontdekkingreisigers het in die 18e en 19de eeu heelwat belangstelling in Suid-Afrikaanse proteas getoon. Twee persone wat heelwat proteas in Suidwes-Kaap versamel en laat benaam het, was Thunberg, van die Universiteit van Uppsala in Swede, en Francis Masson, van die botaniese tuin Kew in Engeland. Thunberg het byvoorbeeld die bergbruidjie (Serruria florida) vir die eerste keer in die berge rondom Franschhoek ontdek.

Teen die einde van die 18de eeu het die kweek van proteas in glashuise in Engeland 'n gewilde praktyk geword, maar in die 19e eeu het orgideë gewilder begin word en is die glashuise verwarm sodat proteas nie meer daarin gekweek kon word nie. Vandag word Suid-Afrikaanse proteas veral in lande soos Australië en Nieu-Seeland, waar die klimaat soortgelyk aan die van Suid-Afrika is, gekweek. Die kweek van proteas en speldekussings in Suid-Afrika self neem ook toe omdat daar veral in Europa 'n goeie mark vir die blomme bestaan en die blomme lank genoeg hou om uitgevoer te kan word.

Die plaaslike mark vir die blomme is ook besig om te verbeter. Die proteas word volgens hul groeivorm, die plek waar hulle groei en eienskappe van die blomkoppe in verskeie groepe (sonder taksonomiese status) verdeel. Hierdie indeling is soos volg:

Proteas met bogrondse stamme Cynaroideae - slegs Protea cynaroides. Die blom lyk soos ʼn artisjok.

Melliferae - slegs Protea repens. Letterlik heuningdraend.

Ligulatae – lepelvormige skutblare.

Speciosae - lang hare aan die punte van die skutblare.

Exsertae - die blomkoppies is klein (ongeveer 8 cm lank), die bome is skraal en onnet en ongeveer 3 m hoog en almal behalwe Protea glabra blom in die herfs. Verbastering tussen die spesies vind maklik plaas.

Pinifoliae - die blare is smal of naaldvormig, die plante is meestal klein en die blomkoppies roosvormig.

Somerreënvalproteas – die blomkwas is langer as die skutblare en hierdie proteas is oor die algemeen nie so mooi soos die van die winterreënvalstreek nie.

Proteas met ondergrondse stamme word nie verder onderverdeel nie. Proteas is vroeër dikwels as bron van brandstof gebruik, terwyl die tanniene wat uit die bas van sommige Protea- en Leucospermum- spesies verkry is, gebruik is om leer te looi, asook om maagprobleme te bestry. Die waboom (Protea nitida) was, soos sy naam aandui, 'n belangrike bron van hout vir ossewaens asook vir gebruiksartikels, en die hout word vandag nog vir draaiwerk gebruik. 'n Swart ink waarmee Louis Tregardt na bewering sy dagboek geskryf het, is in die 19e eeu uit die blare van die waboom vervaardig.

Onder die vele pragtige soorte is die reuse-protea (Protea cynaroides), die fynblaar-serruria of "Trots van Franschhoek" (Serruria florida), die bergroos en die silwerboom waarvan die blomme nie so sierlik soos die glinsterende blare is nie.

• afdeling protea (die koningsprotea):
  • koningsprotea of reuse-protea (Protea cynaroides)
• afdeling leiocephalae (grasveldproteas):
  • gewone protea (Protea caffra)
• afdeling melliferae (suikerbosse)
  • opregte suikerbos (Protea repens)
• afdeling speciosae (bebaarde proteas):
  • baardsuikerbos (Protea neriifolia)

Terwyl proteas op verskeie plekke rondom die wêreld groei kom hulle prominent in die fynbosgebied van Suid-Afrika voor.

• 
  'n Koningsprotea.
• 
  'n Gewone protea.
• 
  'n Opregte suikerbos.
• 
  Protea madiensis - 'n museumeksemplaar

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Protea.
• Die Atlasprojek vir Proteas is 'n groot projek om proteas in Suid-Afrika te katalogiseer. Heelwat uitstekende afbeeldings van proteas en verwante plante en diere is ook daar te vinde.
• https://finebushpeople.com/ webwerf met inligting oor hoe om proteas aan te plant en te versorg.

• Lys van proteaspesies

• Rosenthal, Eric (red.). Ensiklopedie van Suidelike Afrika. Londen en New York: Frederick Warne & Kie Bpk.
• KENNIS, 1980, ISBN 079810824X, volume 1, bl. 28, 29
• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409648, volume 23, bl. 125-131