Prehistoriese kuns
Die oudste voorbeelde van prehistoriese kuns dateer uit die Laat Paleolitikum (van 40 000 tot ca. 10 000 v. C.) en bestaan uit die sogenaamde Venusse en die beroemde Frans-Kantabriese grotskilderkuns met realisties geskilderde diere. Die mens, veral die mens in aksie, is die belangrikste onderwerp van die Mesolitiese kuns (tot ca. 6000 v.C. in die Ooste en 3000 v.C. in die Weste).
Die styl het van 'n naturalistiese tot 'n geskematiseerde weergawe ontwikkel en is tydens die Neolitikum (tot ongeveer 2000 v.C.) voortgesit. In die periode is keramiek en die indrukwekkende megalitiese grafmonumente vir die eerste keer vervaardig. Op talle plekke het die beoefening van 'n kunsvorm wat in wese prehistories is, langer voortgeduur as in Europa en wel dikwels tot met die koms van die eerste Blankes, wat daartoe bygedra het dat die kuns in die meeste gevalle nog nie goed bestudeer is nie.
Die grootste konsentrasie prehistoriese rotstekeninge in die wêreld word in Suider-Afrika aangetref. Hoewel die tekeninge in sommige gevalle deur ander rasse geskilder is, word algemeen aanvaar dat dit San-tekeninge is.
Paleolitiese kuns
Die oudste prehistoriese kuns waar lewende wesens weergegee word (handbyle en soortgelyke artefakte word nie as kuns beskou nie), het in die Aurignacien (ca. 32 000- 29 000 v.C.) ontstaan, ʼn Laat-Paleolitiese kultuur wat na die plek waar dit ontdek is (Aurignac in Suid-Frankryk) vernoem is. Dit bestaan uit afbeeldings van koppe en borsstukke van diere en uit erotiese simbole wat waarskynlik met 'n vrugbaarheidskultus verband hou.
Klip- en ivoorbeeldjies van vroue met groot borste, heupe, boude en bobene word ook met die kultus in verband gebring. Die vrouebeelde word Venusse genoem, en die aandag is veral aan die uitbeelding van die onderlyf bestee. Die kop word glad nie of baie onduidelik weergegee, terwyl die voete en arms heeltemal weggelaat word. Aanvanklik is gemeen dat die beeldjies deur die Aurignaciërs gemaak is, maar vandag word algemeen aanvaar dat dit deur die Gravettiërs (ca. 26 000 - 21 000 v.C.) en die Solutreërs (ca. 19 000- 18 000 v.C.) vervaardig is.
Daar is ongeveer 130 Venusse in die verspreidingsgebied van Frankryk af tot in Suid-Rusland gevind. Die Venus van Willendorf (Wenen, Natuurhistorrese Museum) en die Venus van Lespugue (Parys, Musée de I'Homme) is die bekendste voorbeelde. Die Venus van Laussel is ʼn reliëf van 'n vrou wat soos die ander Venusse lyk, maar sy hou 'n bisonhoring in haar hand. Op die horing is spore van rooi verf gevind. Met verloop van tyd het die Venusse eenvoudiger geword en uiteindelik is die vroulike liggaam tot 'n stokfiguur met 2 borste of 'n vurkvormige struktuur (wat die heupe voorstel) gereduseer.
Soortgelyke vereenvoudigde Venusse is in Morawië (Tsjeggo-Slowakye) ontdek en word nou in die Morawiese Museum in Brno bewaar. Die skilderkuns het uit die rotsgraveerkuns ontwikkel. Die oudste voorbeelde hiervan, wat in veral Suidwes-Frankryk en Noordoos-Spanje aangetref word, bestaan uit net 'n buitelyn. Die Frans-Kantabriese skilderkuns word in ongeveer 200 grotte aangetref, maar elders in Europa het min voorbeelde van prehistoriese kuns bewaar gebly.
Aanvanklik was daar geen belangstelling in prehistoriese kuns nie. Die grot van Niaux en die grot van Rouffignac is byvoorbeeld reeds in die 18e eeu ontdek, maar die tekeninge in die grotte is eers in die 20e eeu ondersoek. Die grot van Altamira (Noord-Spanje) is in 1868 deur 'n jagter ontdek, maar die rotstekeninge is eers 11 jaar later (in 1879) deur die kleindogter van die eienaar van die grond, Don Marcelino de Sautuola, op die gewel van die grot ontdek terwyl hy op soek was na prehistoriese voorwerpe soos die wat hy pas tevore op 'n wêreldtentoonstelling in Parys gesien het. Die skilderinge was hoofsaaklik bisons, maar herte, wildeperde en wildevarke is in ʼn lewendige, naturalistiese styl uitgebeeld.
Toe Don Marcelino die vonds bekend maak, het niemand geglo dat dit prehistories was nie. Eers nadat meer grotte met dergelike skilderinge in die 19e eeu in Suidwes-Frankryk ontdek is, het mense daarin begin belang stel. Die ouderdom van die skilderinge in die grot is eers aanvaar nadat Henri Breuil (1877- 1961), die grootste gesaghebbende op die gebied van die prehistoriese kuns, die grot in 1901 bestudeer het. Die grootste aantal van die skilderinge van Altamira is in die Middel-Magdalenien (ca. 12 000 v.C.) geskilder, terwyl sommige waarskynlik uit die Aurignacien dateer (slegs uitgegraveerde of getekende buitelyne).
Die ontdekking van die grotte van Lascaux (Dordogne) in 1940 was nog 'n hoogtepunt in die bestudering van die prehistoriese kuns. Twee seuns het die ingang ontdek nadat dit deur 'n aardverskuiwing kort tevore blootgelê is. Dit was egter nie dieselfde ingang wat die prehistoriese mense gebruik het nie: die ingang moet ongeveer 15 000 jaar gelede al ineengestort het. Omdat die grot so lank toe gebly het, het die skilderinge bewaar gebly.
Van al die grotte wat vandag bekend is, bevat die van Lascaux die versameling skilderinge wat die hoogste ontwikkeling toon. Daar is 500 afbeeldings van diere (renosters, bisons, perde, herte en beeste) wat in grootte wissel van 20 cm tot groter as lewensgrootte (byvoorbeeld 'n bison wat 5,5 m hoog is). Die figure is op baie plekke oormekaar geskilder. In die uitbeelding van die kop se verhouding tot die liggaam het die kunstenaars soms 'n mate van perspektief bewerkstelrig.
Die kunstenaars in die Paleolitikum het 'n beperkte aantal kleure gehad om mee te skilder. Hulle het minerale verfstowwe gebruik, veral oker, en swart houtskool. Daar was nie blou of groen nie en dit is nie bekend of hulle ooit suiwer wit gebruik het nie. Kleur is met die vingers, 'n kwassie van hare of vere, of 'n primitiewe verstuiwer (‘n hol been of 'n rietjie) aangebring. Die skilderinge is gewoonlik by die tekstuur van die rotsmuur se oppervlak aangepas.
Die kleure het hul fleur behou weens die gebalanseerde verhouding tussen temperatuur en vogtigheid, 'n verhouding wat egter na die oopstelling van sulke grotte aan die publiek aangetas is omdat die asemhaling van die besoekers die koolsuur- en die voggehalte laat toeneem het. Om die skilderinge te beskerm, is die grotte van Laseaux in 1963 vir die publiek gesluit. Die bestudering van die styl, ouderdom en onderlinge verwantskap van die grotskilderinge het baie probleme opgelewer.
Baie van die skilderinge is oormekaar gedoen en dagteken van verskillende periodes. Die ouderdom van die verskil lende skilderinge kan bepaal word deur vergelyking met opgrawings uit die grotte. 'n Radioaktiewe koolstofmetode of die C-14-metode word ook gebruik om die ouderdom te bepaal. Henri Breuil het in 1934 vasgestel dat daar 2 tydsiklusse was, naamlik die Aurignaeien-Perigordien (vanaf ca. 32 000 v.C.) en die Solutreen-Magdalenien (vanaf ca. 19 000 v.C.).
Hy het vasgestel dat die skilderinge in die Laseaux-grotte tydens die bloeiperiode van die Aurignacien Perigordien (ca. 24 000- 19 000 v.C.) uitgevoer is. Vandag, veral na die hersiening van die prehistoriese chronologie deur André Leroi-Gourhan (geb. 1911), word aanvaar dat die Lascaux-grotte tot die. Solutreen-Magdalenien-periode behoort en uit ongeveer 14 000 v.C. dateer. C-14-ondersoeke het dit bevestig.
Die Paleolitiese skilderkuns, die eerste bloeitydperk van die kuns in die wêreldgeskiedenis, het tot ʼn einde gekom toe die leefomstandighede van die mense aan die einde van die Ystyd drasties verander het Die klimaat het verbeter en rendiere, die belangrikste voedingsbron van die Paleolitiese mense, het agter die ys aan na die vlaktes van die noorde getrek.
Interpretasie van Paleolitiese kuns
Die mens uit die Paleolitikum moes vir sy kos jag; die aanwesigheid van en die welslae om dit te vang, het die verskil tussen lewe en dood beteken. Die sentrale figuur in sy kuns was dan ook die dier, wat hom van voedsel voorsien het. Oor die godsdiens en religieuse gevoelens van die Paleolitiese mens is niks bekend nie, maar die voor-die-hand-liggendste verklaring vir sy grotskilderinge is dat dit 'n magiese funksie vervul het. Deur diere so getrou moontlik af te beeld en hulle daardeur te "herskep" as gelykwaardig aan egte diere, wou die mens mag verkry oor die diere wat hy gejag het.
Ongeveer 10 % van die skilderinge is voorstellings van diere wat deur wapens omring word of gewond is. In die grot van Niaux is talle afbeeldings van gewonde diere, soos 'n afbeelding van ʼn bison wat deur 'n pyl getref is. Diere sonder koppe is ook dikwels uitgebeeld. Dit is nie duidelik presies wat dit beteken nie: miskien het die dier nie 'n kop nie sodat hy die jagter nie kan ruik, sien of hoor nie en dus 'n maklike prooi is. Die teenoorgestelde, 'n kop sonder liggaam, word egter ook aangetref.
Dit kan beskou word as die afbeelding van 'n deer wat die geheel verteenwoordig. 'n Opvallende verskynsel by die keuse van onderwerpe is dat slegs groot diere wat moeilik was am te vang, uitgebeeld is. Blykbaar was die jagters van die tyd so behendig dat dit nie vir hulle nodig was om kleiner diere te teken om daardeur 'n goeie vangs te verseker nie. Die meeste van die skilderinge is d iep in die binneste van die aarde gemaak en kan dikwels net bereik word deur deur nou gangetjies te kruip.
Die grotte self was waarskynlik die plek waar rituele uitgevoer is en waar towenaars wat diervelle en –maskers aangehad het, in die kultusdanse voorgegaan het. 'n Aanwysing daarvan is 'n voorstelling in die grot Les trois frères (Ariège), waar ʼn halfmenslike, halfdierlike figuur in swart buitelyne tydens die Middel Magdalenien (ca. 12 000 v.C.) uitgebeeld is. Die sogenaamde "god met horings" of towenaar se kenmerke is ontleen aan die van 3 groepe diere, waartussen hy afgebeeld is.
Afbeeldings van mense is seldsaam en wanneer dit wel aangetref word, is die voorstelling baie skematies. Dit was in die samelewing van die prehistoriese mens waarskynlik verbode om die menslike gelaat uit te beeld. Die Venusse is 'n uitsondering: hulle het egter nie 'n bepaalde vrou voorgestel nie, maar die beginsels van vroulikheid. Die figure het 'n rol gespeel in 'n vrugbaarheidskultus waarin die geheimenisse van geboorte en die siklus van lewe en dood 'n belangrike rol gespeel het.
'n Opvallende verskynsel is die talle handafdrukke wat in grotte aangetref word. Daar is " positiewe", waar die geverfde hand teen die rots gedruk is, en "negatiewe", waar die kleurstof deur 'n buisie, waarskynlik 'n hol been of rietjie, oor die hand teen die rots geblaas is. Dit is ook nie bekend wat die betekenis van die handafdrukke is nie. In die grot van Pech-Merle in Cabrerets is ʼn afbeelding van 2 perde gevind wat deur 5 handafdrukke omring word daar is 'n moontlikheid dat die handafdrukke op besit dui.
In 3 grotte, naamlik Gargas en Tibrian in die Pireneë en Maltravieso in die Spaanse provinsie Estremadura, is 'n groot aantal afdrukke van verminkte hande aangetref. Die duim is onaangeraak, terwyl daar by die ander vingers (meestal al 4, soms net die middelvinger) 2 litte ontbreek. Dit kan dui op rituele amputasies, wat tot onlangs nog by primitiewe volke gebruiklik was. 'n Ander verklaring is dat die litte afgeval het weens ʼn kombinasie van bevriesing en Raynaud se siekte, 'n vaatsiekte wat die bloedsomloop in die vingers aantas.
Mesolitiese en Neolitiese kuns
Die Mesolitikum (die Middel-Steentydperk) het na die laaste ystyd begin en het in Europa van ongeveer 10 000 tot 8000 v.C. tot ongeveer 6 000 v.C. in die ooste en tot 3 000 v.C. in die weste geduur. Weens die verbetering in die klimaat het uitgestrekte woude ontstaan. Die mens het van jag (die pyl en boog was die belangrikste wapen) en visvangs geleef. Mesolitiese bote en roeispane is gevind. Die oudste Europese boot is by Drentse Pesse aangetref: dit was 'n kano, die kana van Pesse, wat 3 m lank was en van 'n uitgeholde boomstam gemaak is.
Daar is egter min kunsvoorwerpe uit die tyd gevind. Die kuns van die Azilien (ca. 10 000-7 000 v.C.) loop deur tot die van die Tardenoisien (vanaf ca. 7 000 v.C.) en is niks meer as ʼn swak eggo van die voorafgaande Paleolitikum nie. Die voorwerpe (artefakte) uit die tyd bestaan uit hoofsaaklik beenkamme en voorwerpe met 'n geometriese versiering; rotskuns is glad nie of baie selde beoefen. In Noord-Europa (van Noorweë tot Noord-Rusland) het die Maglemose-kultuur vanaf ongeveer 7 000 v.C. sy bloeitydperk beleef.
Rotstekeninge uit die tyd het wel bewaar gebly, hoofsaaklik gravures uit die Laat Mesolitikum, wat tot die Ystertyd deurloop. Temas wat uitgebeeld is, is jag en visvang. Die manier waarop gebeure weergegee is, het in 3 opeenvolgende style van 'n naturalistiese tot 'n geometriese weergawe ontwikkel. Bekende voorbeelde is die rotsgravure by die Onega-meer en die afbeelding van bote op die sogenaamde Rots van Batdal (Tröndelag, Noorweë). In die Middellandse See-gebied is die omgewing van Tarragona en Valencia bekend vir meer as 100 klein rotstekeninge wat in rooi, bruin en swart geverf is.
Naturalistiese voorstellings van afsonderlike diere, soos gebruiklik in die Paleolitikum, is nie meer gemaak nie. Die mens het nou die onderwerp geword en die klem is geplaas op aksie en beweging: groot groepe gestileerde mense met boë, vergesel deur honde (die hond was sedert ca. 7 000 v.C. 'n huisdier) is afgebeeld terwyl hulle jag of veg. Danstonele kom ook voor. Die bloeitydperk van die Oos-Spaanse rotskuns, wat tot in die Bronstyd deurloop, lê tussen ongeveer 6000 en 3000 v.C.
Neolitikum
In die Neolitikum (Vroeë Steentyd) het 'n aantal tegnologiese veranderings plaasgevind wat ingrypende kulturele gevolge gehad het. Vanaf 6 000 v.C. het die kennis van landbou en veeteelt geleidelik vanuit Wes-Asië na Europa versprei. Die oorskakeling van jag as belangrikste bestaansmiddel na akkerbou het tot die stigting van nedersettings en tot veranderings in die godsdienstige opvattings gelei. In plaas van welslae met jagtogte was vee en die vrugbaarheid van die grond nou van lewensbelang: die simbool van vrugbaarheid het in klein, geskematiseerde vrouefiguurtjies tot uiting gekom.
Saam met die landbou het die vervaardiging van keramiekware ook 'n opbloei beleef. Die skematiese en geometriese versiering van keramiekware het uit punte, lyne, sirkels, spirale, volute, meanders en golflyne bestaan wat op verskillende maniere gekombineer is. Die patrone is met 'n stokkie of 'n klippie in die klei uitgekrap. Afgesien hiervan is afdrukke van naels of vingers gemaak en soms is die ware beskilder. In die Europese Neolitikum word 'n groot aantal kulture onderskei wat hulle benamings gewoonlik aan die kenmerkende keramiek van die betrokke kultuur ontleen het.
Die oudste landbouers was die draers van die Donau-kultuur (ca. 5000- 3000 v.C.). Hulle het die loessgrondgebiede van Wes- en Sentraal-Europa bewoon. Hulle potte was klein, sonder voetstukke, en word gekenmerk deur versiering in bande. Uit opgrawings, onder meer in Suid-Limburg, blyk dat hulle langwerpige houthuise bewoon het waarvan die mure met leemgrond besmeer was. Die tregterbekerkultuur het. Noord-Europa van Pole tot die oostelike Nederlande omvat (ca. 3000- 1800 v.C.).
Die beker waaraan hierdie kultuur sy naam ontleen, is 'n bolvormige pot met ʼn nek wat breër na bo uitloop. Die standvoetbekerkultuur het sedert 2500 v.C. van Rusland af oor NoordEuropa versprei: die slanke beker van dun erdewerk en 'n S-vormige profiel is kenmerkend. Omdat dit dikwels met horisontale toumotiewe versier is, word dit ook toubekers genoem. In latere voorbeelde is die toumotiewe met visgraatmotiewe gekombineer. In die kultuur is dooies onder 'n grafheuwel van turfgrond begrawe.
Soms het die grafheuwel 'n koepelkonstruksie van gevlegte takke beval: die byekorfgraf. Die klokbekerkultuur (ca. 2 200- 1 600 v.C.) was die oorgang van die Steentydperk na die Bronstydperk. Dit het van Spanje af oor die weskus van Europa versprei. Die S-vormige bekers is versier met 'n klein kammetjie waarmee ewewydige lyne in die klei getrek kon word. Die oudste Europese grafmonumente dateer uit die Neolitikum. Die sogenaamde megalitiese grafte (wat van groot klippe gebou is), waarvan ongeveer 50 000 nog oor is, word in die hele Wes- en Noord-Europa aangetref.
Die benaming verskil van tot gebied. Die kenmerkendste soort is die dolmen, wat bestaan uit wat regop staan met een deksteen bo-oor. Hulle word veral in Bretagne aangetref. ʼn Bekende voorbeeld is die by Locmariaquer. Nog 'n megalitiese tradisie is die gebruik van die menhir, ʼn groot klip wat regop op heilige plekke ingeplant is. Die meeste menhirs word in Bretagne aangetref. In Ménec (by Carnac) is 1 099 menhirs in 11 ewewydige rye opgerig (gedurende die 3e millennium v.C.).
Die middelste "straat" eindig by ʼn sirkel van klippe wat regop staan (70 menhirs) en wat die middelpunt van die kultusplek vorm. In Engeland is die sogenaamde henges die bekendste voorbeeld van megalitiese monumente. Dit is menhirs wat in 'n sirkelvorm opgestel en van 'n grondwal voorsien is. Stonehenge by Salisbury in Wiltshire (ca. 1800- 1500 v.C.) is 'n voorbeeld en is in 3 fases, gedeeltelik in die Laat Neolitikum, gedeeltelik in die Vroeë Bronstyd, gebou.
Kuns in die Brons- en die Ystertyd
Daar is nie 'n duidelike oorgang tussen die Neolitikum en die Bronstyd nie: metaal (goud en koper) is al gedurende die Laat Neolitikum gebruik. Daarna was brons, 'n allooi van koper en tin, die metaal wat die meeste gebruik is. Die periode, wat geëindig het toe yster in gebruik gekom het, word die Bronstyd genoem. In Sentraal-Asië en die gebied rondom die Egeïese See het die Bronstyd al 3 000 jaar voor Christus begin en in Sentraal- en Wes-Europa het dit 1000 jaar later begin.
Afrika het nie 'n Bronstyd beleef nie: die Steentyd is hier deur die Ystertyd gevolg. Nuwe materiale het tallose moontlikhede vir die vervaardiging van sierade (borsspelde, gespes), wapens (verskillende soorte byle en 'n nuwe wapen, die swaard) en gebruiksvoorwerpe (skale en waarskynlik ook die ploeg) ingehou. Die voorwerpe is volgens die verlorewasmetode gegiet en met geometriese graveerwerk of dryfwerk versier.
Denemarke het die grootste versameling kunsvoorwerpe wat uit die Bronstydperk dateer. ʼn Bekende voorbeeld is die sonnewa van Trundholm (ca. 1300- ca. 1100 v.C.: National Museet, Kopenhagen), wat in 1903 by Trundholm ontdek is. Die bronsskyf, wat die son voorstel, is met spirale en konsentriese sirkels versier en staan op 'n wa met 2 wiele wat deur middel van 'n trekstang verbind is met 'n onderstel met 4 wiele waarop 'n bronsperd staan. Die motief van die sonnewa word ook in Skandinawiese rotstekeninge aangetref.
Die geometriese versiering van die Neolitiese erdewerk is later op keramiekwerk herhaal. Terra-cottabeeldjies het minder algemeen geword. In die Laat Bronstyd is erdebeeldjies van diere gemaak. Die megalitiese grafmonumente is vervang deur ronde grafheuwels waarop grafgeskenke dikwels aangetref word. Sedert ongeveer 1000 v.C. is dooies veras en in erdewerkpotte (urne) begrawe. Die gebruik is ook gedurende die Ystertyd toegepas. In groot dele van Europa is soortgelyke urnevelde aangetref.
Ystertyd
Yster is vir die eerste keer deur die Hetiete (Klein-Asië) gebruik (ca. 1200 v.C.) en die gebruik daarvan het van daar oor die hele Eurasië versprei en het Wes-Europa teen ongeveer 800 v.C. bereik, China teen ongeveer 600 v.C. en Afrika 'n paar eeue tater. In Amerika, Australië en Oseanië het yster eers met die koms van Blankes in gebruik gekom. Die eerste periode van die Europese Ystertyd word die Hallstatt-kultuur genoem, wat vernoem is na Hallstatt in Salzkammergut (Oostenryk), waar 'n grafveld in die vorige eeu ontdek is.
Uit die grafgeskenke het dit geblyk dat die mense van daardie tyd goeie tegniese kennis gedra het en dat gespesialiseerde vakmanne ongetwyfeld aan die hoof van werkplekke gestaan het. Artikels wat hulle gemaak het, was onder meer sierade, wapens, gespes, perdetuie, helms, pantsers, eet- en drinkgerei en gereedskap. Die ystervoorwerpe en keramiekware is versier met geometriese ornamente en geskematiseerde voorstellings wat aan die daaglikse bedrywighede ontleen is.
Perde en waens is dikwels uitgebeeld. Die versiering van erdewerk is deels uitgekrap, deels afgedruk en deels geskilder. Die draers van die Hallstattkultuur het soutmyne ontgin: die belangrikste afsetgebied was Griekeland, waarvandaan hulle op hul beurt wyn ingevoer het. Hoewel algemeen aanvaar word dat die Hallstatt-beskawing uit die Kelte en Germane bestaan het, is dit nie bekend uit presies welke volke die beskawing bestaan het nie.
Dit is egter duidelik dat daar 'n soort adelstand was wat vir verdediging verantwoordelik was en in versterkte plekke gebly het. Die tweede fase van die Ystertyd word die Latène-kultuur genoem (ca. 450- 50 v.C.). Dit is vernoem na 'n plek by die meer van Neuchâtel in Switserland, waar kunswerke uit die periode gevind is. Die kuns van die tyd is as gevolg van handelsbetrekkinge met die Grieke, die Etruskers en die Skithe deur die kulture beïnvloed. Ingevoerde Griekse vase - 'n welkome hulpmiddel vir noukeurige datering - was kosbare besittings.
Daar is onder meer 'n Attiese drinkbeker ontdek wat met goue plaatjies reggemaak is. Die kerngebied van die Latène-kultuur was die Rynland, Switserland en Oos-Frankryk. Die belangrikste werkplekke was ook daar geleë en hulle produkte was oor die hele Europa gesog. 'n Bekende voorbeeld is die sogenaamde Gundestrup-ketel, wat in 'n moeras in Gundestrup in Jutland, Denemarke, gevind is en wat in die 2e of 1e eeu v.C gemaak is.
Die silwerketel is aan die binne- en buitekant met godefiguurtjies, fabeldiere en jagtonele versier. Die geometriese styl, wat so lank in Europa toonaangewend was, is in die Latène-periode vervang deur ʼn naturalistiese styl met diere, plante, mense, maskers en palmtakke as belangrikste onderwerpe. Aanvanklik is die meeste kunswerke tweedimensioneel uitgevoer, maar vanaf ongeveer 350 v.C. het die driedimensionele vormgewing sterk op die voorgrond getree.
Dit blyk onder meer uit die klerespelde wat dikwels emalje-inlegwerk gehad het. Veral die grafte van die vroue van die Keltiese adel het pragtige voorwerpe opgelewer: afgesien van ingevoerde stukke was daar ook mooi inheemse produkte soos halssnoere en armbande wat met leeu- en menskoppe versier is, 'n bronsspieël met 'n steel in die vorm van ʼn menslike figuur, eetgerei, en dies meer. Die voorwerpe is van brons of 'n edelmetaal gemaak, terwyl yster gebruik is om lang swaarde te maak, wat egter maklik gebuig het en later deur korter swaarde van 'n beter gehalte yster vervang is.
Die Latène-kultuur is na die verowering van Gallië deur die Romeinse beskawing opgeneem. Die Keltiese kuns het in Ierland en Engeland bly voortleef, in Ierland selfs tot in die Middeleeue.
Prehistoriese kuns buite Europa
Die prehistoriese kuns buite Europa, wat in die meeste gevalle tot met Blanke kolonisasie beoefen is, is nog nie goed bestudeer nie. Die gegewens is dan ook, op enkele uitsonderings na, so skaars en onvolledig dat 'n goeie of betroubare chronologie nog nie opgestel kon word nie.
Asië
Die uitgestrekte gebied van Asië het al in prehistoriese tye verskillende kultuursentra gehad. In Siberië en Wes-Toerkestan (veral by die Bajkal-meer) is voorwerpe ontdek wat uit die Paleolitikum (3000 v.C.) dateer, onder meer Venusse wat uit die slagtande van mammoete gekerf is en rotstekeninge met jagtonele in rooi oker (oos van Termez). Die tallose vondste uit die Neolitikum en die Bronstyd wat in Asië aangetref is, kan verdeel word in 3 kulture wat mekaar gedeeltelik oorvleuel: Die Afanasewskaja (2000 v.C) word gekenmerk deur potte met skerp bodems en versierings van visgraatmotiewe.
Die Anronowo (2e en 1e millennium), wat veral in Wes-Siberië en Kazachstan tot ʼn bloei gekom het, is ʼn periode waarin baie voorwerpe van brons gemaak is; spore van houthuise met dakke van leemgrond is uit die tydperk gevind. Die Karasoek (1 200 - 700v.C.) is die oorgang van die Ystertyd na die "historie".
Kunsvoorwerpe uit die periode is dierefiguurtjies van yster en potte met geometriese en plantaardige motiewe. In Suidoos-Asië is megalitiese monumente uit die Laat Neolitikum (2000 v.C. tot die 1e eeu n.C.) aangetref. Die erdewerk was grof en het eenvoudige, geometriese versierings gehad. In die Bronstyd (gedurende die Dong Son-kultuur, 700-300 v.C.) is onder meer groot seremoniële trommels vervaardig. Die oudste permanente nedersetting in China dateer uit ongeveer 4500 v.C.
Die draers van die Jangsjau-kultuur het in ronde kleihutte met rietdakke gewoon en fyn erdewerk met geometriese versierings in rooi en swart gemaak. Die Pan-sjan-kultuur het in min of meer dieselfde periode opgebloei en het in baie opsigte met die Jangsjau-kultuur ooreengestem. Die Leong-sjan-kultuur (vanaf ca. 2500 v.C.) het swart erdewerk met behulp van 'n pottebakkerswiel gemaak. Die Djomon-kultuur in Japan (vanaf ca. 7500 v.C.) het ʼn versiering van geometriese motiewe op hulle kunswerke aangebring. In die daaropvolgende periode, die Jajoi-kuttuur, is geleidelik al hoe meer van yster en brons gebruik gemaak.
Australië
Die prehistorie in Australië het tot met die koms van die Blankes geduur. Skilderinge met 'n rituele funksie is op oorhangende rotse aangetref en daar is duidelike tekens dat die tekeninge van tyd tot tyd "hernieu" is. Dit is die sogenaamde wondsjinas, wat veral in Kimberley Downs aangetref word. 'n Wondsjina is 'n mitiese wese wat met die oorsprong van elke stam verbind is (elke wondsjina het sy eie naam) en met reën en vrugbaarheid in verband staan. Hulle word van voor afgebeeld en het nie 'n mond nie.
Om hulle koppe is 'n hoefystervormige stralekrans, moontlik 'n simbool van die reënboog. Verder word naturalistiese rotsskilderinge met afbeeldings van mense en diere ook aangetref in die gebied, wat in 'n boog van die noordweste na die suidooste loop. In die rotsskilderkuns van die gebied is die geometriese styl oorheersend. Die kuns van Arnhemland is weer heeltemal anders; dit lyk of die binnegoed van die diere ook weergegee word en word X-straalkuns genoem
Amerika
In Sentraal-Amerika en in die gebied van die Andes het die hoog ontwikkelde beskawings van onder andere die Mayas, die Asteke en die Inkas uit primitiewe landboukulture ontwikkel. Die verowerings deur Spanjaarde en Portugese aan die begin van die 16e eeu het die einde van die pre-Columbiaanse kulture beteken.
Noord-Afrika
Rotstekeninge soortgelyk aan die van Suider-Afrika word ook in die Sahara aangetref. Op hulle beurt stem rotstekeninge wat in die noorde van Afrika aangetref word, ooreen met die wat in Spanje en Frankryk aangetref word. Daar is verskeie teorieë wat die verskynsel probeer verklaar. Een van die verklarings is dat die Sahara voor en tydens die Ystyd 'n vrugbare gebied met 'n warm, vogtige klimaat was en dat verskillende volkere daar gewoon het, almal met min of meer dieselfde kultuur.
Gedurende die Ystyd het die goeie klimaat egter saam met die ys verder noord beweeg en die Sahara het geleidelik 'n droë, warm gebied geword. ʼn Deel van die bevolking het noord getrek en waarskynlik oor 'n yslandskap wat Afrika en Europa verbind het, na die Atlas-gebied en later Spanje gemigreer. 'n Ander deel van die bevolking het suid en oos na die Nylvallei gemigreer. Die rotskuns van die Sahara dateer uit die Neolitikum en die Mesolitikum en word meestal op oorhangende rotse aangetref.
Die rotskuns van die Sahara kan in 4 periodes ingedeel word na gelang van die soort dier wat in die bepaalde periode die meeste afgebeeld is. Die oudste is die Bubalus-periode (ca. 7000- 5 000 v.C.), vernoem na 'n soortbuffel. Die kuns het 'n naturalistiese karakter. In die volgende periode (vanaf ca. 5 000 v.C.) is beeste dikwels uitgebeeld en die afleiding kan gemaak word dat veeteelt ʼn belangrike rol begin speel het In die periode, die periode van die veekuddes, is die styl minder naturalisties as in die Bubalus-periode.
Jagters met pyl en boog is dikwels uitgebeeld. Ongeveer 1000 v.C. het die mak perd sy verskyning in die beskawing van Noord-Afrika gemaak, eers as trekdier en later as rydier. Die styl in die periode van die perd was meer skematies. In plaas van die mensfiguur met pyl en boog is figure uitgebeeld wat met spiese gewapen is. Die tekeninge uit die periode bestaan ruweg uit 2 driehoeke wat met hulle punte op mekaar geplaas is. Die vierde periode, die periode van die kameel, het in die 1e eeu n.C. begin en op plekke duur dit vandag nog voort.
Mensfigure in die periode is lineêr weergegee en is, benewens met 'n spies, met ʼn sabel of (later) 'n geweer gewapen. Die bekendste skilderye is die op die hoogvlakte van Tassili en die groot plato's rondom die Ahaggargebergte. Die skildering is aan die begin van die 19e eeu ontdek en is deur Henri Lhote (geb. 1903) in verskillende periodes verdeel op grond van die verskillende maniere waarop die mens weergegee is. Die bloeitydperk sou tussen 3000 en 2500 v.C. gewees het.
Prehistoriese kuns in Suider-Afrika
Die rotstekeninge en petrogliewe of gravures wat in Suider-Afrika aangetref word staan as San-kuns bekend. Hoewel daar vandag geen sekerheid oor die veronderstellings is nie, is daar tog onomstootlike bewyse om dit te rugsteun. Die moontlikheid dat Khoi of Swartes vir sommige rotstekeninge verantwoordelik was, word nie uitgeskakel nie. Die Swartes was egter landbouers en veetelers en die Khoi het ook veekuddes besit, terwyl die lewenswyse wat op rotse uitgebeeld is, die van jagters is.
Die San was jagters en dit is ook 'n aanvaarde feit dat hulle die grotte en rotsskuilings bewoon het waar rotstekeninge aangetref is. Geskiedkundiges is dit ook eens dat die San lank voor die eerste Khoi en Swartes Suider-Afrika binnegetrek het. San-kuns bestaan uit tekeninge en petrogliewe of gravures. Tekeninge is teen rotswande, aan die binnekant van grotte of rotsskuilings en petrogliewe op plat rotse gemaak. San-kuns word aangetref in die hele Suider-Afrika waar rotsskuilings, grotte en oorhangende rotse is wat moontlik aan die San skuiling kon gebied het.
Die grootste konsentrasie San-tekeninge word in die Drakensberge en die bergagtige gebiede van die Kaapprovinsie aangetref, maar duisende kom ook in Namibië en Zimbabwe voor. Opgrawings in grotte waar San-tekeninge ontdek is, het aan die lig gebring dat die "kunstenaars" van verskeie metodes gebruik gemaak het om hulle verf aan te wend. Soms is vere gebruik en soms is sterthare van die een of ander boksoort in 'n kwassie omgeskep. Ander skilderye is gemaak met 'n vinger wat in verf gedoop is.
'n Grafsteen wat in 1911 in die Kaapprovinsie naby Kouestroom ontdek is, toon duidelik dat San-kunstenaars palette van klip gebruik het. Die algemeenste kleure in San-tekeninge is rooi, pers en geel asook swart en wit. Rooi en geel is verkry van verskillende ysteroksiede soos hematiet of rooi oker en limoniet of geel oker. Mangaanoksied of houtskool is gebruik om swart te maak, terwyl wit van kaolien of voëlmis verkry is. Sover vasgestet kon word, is geen plantaardige kleursel gebruik nie.
Om die kleure te meng, is bloed (in die geval van rooi), die sap van ʼn rubberboom of enige ander taai sap, water en eiergeel gebruik. Geen onderlaag is aangewend voordat die tekening gemaak is nie, maar in sommige gevalle is die rotsoppervlak eers glad geskuur. Sommige van die petrogliewe is met 'n skerp voorwerp uitgeprik, terwyl ander uitgesny is. Sommige navorsers beweer dat van die petrogliewe deur middel van 'n etstegniek gemaak is: die kunstenaars het stowwe met 'n suurgehalte (onder meer voëlmis) gebruik om die buitelyne weg te vreet.
Daar is 3 soorte tekeninge: monochrome (eenkleur-), bichrome (tweekleur-) en polichrome (veelkleur-) skilderye. Hoewel dit 3 duidelike stylvorme voorstel, is dit nie tot 3 bepaalde tydperke beperk nie: die style is dikwels in een tekening gekombineer. Verkorting het egter eers baie later in die ontwikkeling in gebruik gekom. Die volgende stylindeling is deur Bert Woodhouse, 'n kenner van die argeologie en van die vroeë bewoners van Suid-Afrika, gemaak:
Styl 1: Skadubeeld van diere in verskillende kleure met 2 bene. Gestileerde mensfigure sonder gesigsuitdrukking.
Styl 2: Diere met 4 bene en ʼn beduidenis van beweging. Mensfigure oor die algemeen klein en geslag word duidelik aangetoon.
Styl 3: Slegs buitelyne. Baie groot diere en mense van ander etniese of kultuurgroepe.
Styl 4: 'n Verskeidenheid van style, onder meer bichrome en polichrome.
Styl 5: 'n Heeltemal vreemde styl, met patrone en diere wat hoofsaaklik in swart en wit geteken is.
Minderwaardige reproduksies van ander rotstekeninge is gemaak deur vingers in verf te doop – waarskynlik die werk van Swartes. Omdat die San vandag nie meer rotskuns beoefen nie en omdat hulle ook nie meer dieselfde lewenstyl as vroeër handhaaf nie, is dit moeilik om vas te stel wat die beweegredes vir hul kuns was. Dit kon bloot om estetiese redes gewees het, soos om hulle woonplekke te verfraai, maar sommige tekeninge is so diep in grotte gemaak dat dit moeilik is om te glo dat mense eens daar gewoon het.
Boonop het San later nie onbeperk op 'n bepaalde plek gewoon nie. Dit wil voorkom of sommige tekeninge met seremonies soos inisiasie te make het, maar daar is navorsers wat beweer dat die San nie seremonies met betrekking tot huwelike of volwassewording gehad het nie. Die tekeninge kon 'n magiese betekenis gehad het, soos om 'n goeie jag tog of reën te verseker, of dit kon ʼn manier gewees het om hul geskiedenis op te teken. In alle gevalle verskaf San-tekeninge inligting oor die leefwyse en gewoontes van die mense, wat op geen ander manier aan die lig sou gekom het nie:
Die koms van ander rassegroepe na Suider-Afrika word byvoorbeeld duidelik uitgebeeld. Met die koms van die Khoi en Swartes is beeste eers as pakdiere en later as vee uitgebeeld. Swartes is dikwels in swart verf met assegaaie en skilde uitgebeeld. Met die koms van die Blankes is daar hier en daar 'n skip, 'n kruit horing, 'n wa en in groter mate 'n ruiter en perd uitgebeeld. Daar was voor die koms van die Blankes nie perde in Suider-Afrika nie en die San het kort daarna self die rykuns aangeleer.
Diere speel 'n belangrike rol in die kuns van die San. Die dier (dassies, bokke en dies meer) word nie net as prooi uitgebeeld nie, maar ook as bron van vermaak, as mitiese figuur en as toonbeeld van skoonheid en grasie. Die San het veral met die eland 'n besondere verhouding gehad: Dit was meer as 'n bron van goeie voedsel. Dit was ook die toonbeeld van skoonheid en goedheid en die verhewe dier word in enige denkbare posisie in die kuns van die San aangetref.
Ander diere, soos olifante, slange, voëls en verskillende boksoorte, word ook uitgebeeld, dikwels in ʼn jagtoneel. Dooie diere word met die bene in die lug en 'n slap nek uitgebeeld. Die verskillende jagmetodes word ook op die manier aan die lig gebring: die jagter met ʼn dieremasker en soms 'n diervet oor sy skouers word dikwels aangetref. Mensfigure met dierkoppe het egter nie met net jag te make nie. Die San het 'n geloof dat diere eens mense was en om dit uit te beeld, kon die kunstenaar 'n mensfiguur met 'n dierekop kombineer Die San was die jagters en die vroue was die versamelaars.
Tonele van 'n groep vroue wat met spesiale stokke en sakke bolle en insekte in die veld soek, is dus ook al aangetref. Die stokke het gewoonlik skerp punte, sodat wortels en knolle maklik uitgegrawe kon word. Die vroue het sakke van diervel by hulle waarin die opbrengs van die soektog gedra word. Die sakke is soms met volstruiseierdop versier. Die meeste krale wat as lyfversiering gebruik is, is trouens van volstruiseierdop gemaak: die dop is gebreek in klein stukkies, wat dan sorgvuldig rond gebyt is.
Gaatjies is met 'n skerp voorwerp ingesteek en die krale is dan op 'n biesie of riempie ingeryg. Sakke is egter meer dikwels met fraiings of tossels versier. Die San se kleredrag het nie uit net die sogenaamde stertriempie met 'n voorskootjie voor en agter bestaan nie. Rotstekeninge toon duidelik dat veral mans lief was om hooftooisels en versierings om die knieë, middel, gewrigte, boarms en nek te dra.
Soms is figure met mantels van diervelle uitgebeeld en in koue streke het San ongetwyfeld lang karosse gedra. Hooftooisels is gewoonlik van vere, ystervarkpenne of krale gemaak. Nog 'n wyse van versiering was om die gesigte met strepe te verf of heeltemal in te kleur, behalwe die mond, neus en oë.
Bronnelys
- Schoonraad, Elzabé en Murray: Ons rotskuns op die voorgrond - die bydrae van Alex R. Wilcox. In: Lantern. Tydskrif vir Kuns en Kultuur. Jaargang 13, nr. 4, Junie 1964
- Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409648, volume 23, bl. 99
