Pop
Hoewel die pop as 'n redelik natuurgetroue weergawe van die menslike figuur tradisioneel hoofsaaklik 'n speelding was, het dit mettertyd ook verskeie ander funksies bygekry, byvoorbeeld as marionet in die poppeteater en as model by die vervaardiging en vertoon van klere.
- Nota: Indien u op hierdie bladsy beland vanaf 'n musikant se artikel of musiekgenre, verander die skakel asseblief na popmusiek.
Aangesien besonder mooi poppe veral in die 17e en 18e eeu vervaardig is, was hulle dikwels gewilde versamelstukke. Suid-Afrikaanse poppe is na die Eerste Wêreldoorlog vir die eerste keer bemark en was toe van lap gemaak. Dit is soms moeilik om ʼn onderskeid te maak tussen die pop as speelding en as afgod of fetisj met 'n religieuse funksie. Die nabootsing van die menslike figuur as kultusvoorwerp is by talle godsdienste bekend en die pop se magiese funksie blyk uit onder meer die gewoonte van sommige volke om dit met naalde te deurboor ten einde die vyand simbolies skade te berokken.
In Japan en by sommige Afrika-volke, byvoorbeeld die Asjanti, het die vroue babapoppe met hulle saamgedra om vrugbaarheid te bevorder, terwyl die Noord-Amerikaanse Hopi-Rooihuide volgens religieuse gebruik die katsjina - 'n pop wat bonatuurlike magte voorstel - aan hul kinders as speelding gee. In Japan word die daroema, 'n pop waarvan die oë deur 2 stukkies wit papier vervang is, in tempels te koop aangebied. Wanneer 'n wens uitgespreek word, word 'n pupil op een van die papierogies geteken en indien die wens vervul word, word die ander pupil ook ingeteken.
Dit bly 'n omstrede kwessie of die oorsprong van die pop geleë is in prehistoriese afgode en wy- of begrafnisbeeldjies, al dan nie. Die funksie van die pop as speelding kan wel tot diep in die geskiedenis teruggevoer word, maar daarnaas het die ander baie ou gebruike ook bly voortbestaan. Poppe is byvoorbeeld reeds in die 14e eeu van Parys na ander stede gestuur om die howelinge op die hoogte van die jongste modes te hou en kan dus as 'n voorloper van die moderne modetydskrif beskou word.
Sierpoppe wat verskillend geklee is, het sedert die wêreldtentoonstellings in die 19e eeu baie gewilde versamelstukke geword. 'n Bekende voorbeeld is die Russiese matresjka, wat bestaan uit 5 houtpoppe van verskillende groottes wat inmekaarpas en die opeenvolgende geslagte voorstel. Poppe word ook as marionette in die poppeteater of as modelle by die vervaardiging en vertoon van klere gebruik.
Speelpoppe
Die vroegste voorbeelde van poppe as speelgoed kom uit Mesopotamië en Egipte en dagteken van ongeveer 2000 v.C. Die poppe was van hout gemaak en het beweegbare ledemate gehad wat met penne aan die liggaam vas was - soortgelyke gelede poppe word nog steeds vervaardig. In Voor-Indië is poppe van hout en ivoor gemaak, terwyl die Grieke en Romeine gelede poppe van erdewerk vervaardig het; die oudste voorbeelde hiervan (6e eeu v.C.) is in Griekeland gevind.
Die poppe se liggame was met geometriese motiewe beskilder en hulle het lang nekke, kort, dun arms en beweegbare bene gehad. In die Griekse Oudheid was dit tradisie dat ʼn meisie haar poppe aan die godinne Athena, Aphrodite of Artemis wy wanneer sy in die huwelik getree het. Die gebruik is oorgeneem deur die Romeine, wat hul poppe weer aan die Lares (huisgode) en later aan Venus, die godin van liefde, gewy het. Uit vrees vir afgodery het die Christendom die pop aanvanklik met agterdog bejeën, en in die 8e en 9e eeu is selfs die lappop, wat uit oorskietstukkies materiaal vervaardig is, ook as voorwerp van bygeloof beskou.
Byna geen poppe uit die Vroeë Middeleeue het bewaar gebly nie. Benewens houtspeelgoed is tuisgemaakte poppe dikwels in die winter deur die boeregemeenskappe vervaardig en op die mark en deur smouse van die hand gesit. Afgesien van poppe met beweegbare ledemate van hout is poppe ook van klei gemaak en in vorms gebak. Poppemakers was reeds so vroeg as 1413 in die speelgoedstad Neurenberg, Duitsland, bekend. In die 17e eeu is al hoe meer poppe op die draaibank vervaardig, en dit het meegebring dat die prys daarvan aansienlik gedaal het.
Goedkoop gedraaide gelede poppe is byvoorbeeld in Thüringen in Duitsland gemaak, maar vanweë die swak gehalte van die materiaal waaruit dit vervaardig was, het min daarvan behoue gebly. Die meeste poppe wat in die 17e en 18e eeu gemaak is, was in der waarheid ook vir kinders uit gegoede huise bestem. Die poppe was, net soos hulle eienaartjies, soos volwassenes aangetrek en het 'n opvoedkundige funksie vervul deur die meisie vir moederskap voor te berei.
Die pop het waarskynlik eers teen die einde van die 18e eeu sy funksie as speelding gekry toe groter belangstelling in die wêreld van die kind ontwikkel het. Die massaproduksie van poppe uit goedkoop materiaal in die 19e eeu het die speelgoed ook binne die bereik van die gegoede burgerklasse gebring. Die duurder poppe se gesigte, hande en bolywe is destyds van porselein of was gemaak. Sedert omstreeks 1750 is poppe se oë ook van glas gemaak dit was aanvanklik bruin, maar sedert die bewind van koningin Victoria is die oë blou gemaak.
Die Italiaanse onderneming Montanari (ca. 1850) het mooi waspoppe vervaardig waarvan die hare en wimpers afsonderlik vasgeheg is, terwyl die Franse firma Jumeau (ca. 1860) beroemd was vir sy porseleinpoppe. Die sogenaamde Dutch Dolls of Hollandse poppe asook papierpoppe was heelwat goedkoper. ʼn Papierpop wat uitgeknip en op hout geplak kon word, is in 1790 in Engeland gemaak en 'n stel verwisselbare papierklere is daarmee saam gekry. Die eerste pop van papier-maché is in omstreeks 1810 in Sonneberg gemaak, terwyl rubber sedert 1840 en selluloïde sedert 1880 gebruik is. Meganiese poppe is reeds in die Oudheid gemaak en die tegniek het gedurende die 18e en 19e eeu tot ʼn fyn kuns ontwikkel.
Johann Nepomuk Maelzel (1772-1838) het in 1829 die praatpop uitgevind en poppe met slaapoë en oë wat van links na regs kan beweeg, het in onderskeidelik omstreeks 1880 en 1905 op die toneel verskyn. Meer onlangse weergawes van die portretpop, wat in die 19e eeu besonder gewild was (byvoorbeeld van koningin Victoria), is die Shirley Temple-pop asook nabootsings van karakters uit gewilde televisieprogramme en Walt Disney-rolprente.
Hoewel die eerste babapop reeds in omstreeks 1850 in Sonneberg vervaardig is, het dit eers in die begin van die 20e eeu besonder gewild geraak, toe die pop meer op die wêreld van die kind toegespits is. Vanweë die gebruik van nuwe materiale soos nylon en plastiek het natuurliker vorms terselfdertyd ontwikkel. Die uiters eenvoudige en tewensgetroue poppe van die Duitse kunstenares Käthe Kruse (1883- 1968) het baie beroemd geword. Die sensuele pop (byvoorbeeld Barbie) het in 1958 op die mark verskyn en spoedig ongelooflik gewild geraak. Daarteenoor het egter 'n tendens van eenvoudige vormgewing ontwikkel wat deur die volkskuns geïnspireer is.
Poppe in Suid-Afrika
Die poppe wat in 1652 saam met die koloniste na die Kaap gebring is, was redelik groot en hulle was van hout gemaak. Kleiner houtpoppe (uit Nederland ingevoer) asook poppies met porseleinkoppe het later gewild geraak - laasgenoemde soort was egter uiters breekbaar en min van hulle het derhalwe behoue gebly. Van die interessantste poppe wat wel bewaar gebly het, is die tuisgemaakte teerpoppe waarmee die Voortrekkerkinders gespeel het.
Lappoppe was baie gewild en sommiges het pragtige haarstukke gehad - sybokhaar het as haredos gedien. Die tuisgemaakte poppe is met wol, saagsels, strooi, sybokhaar of selfs mielieblare opgestop. Suid-Afrikaanse poppe is vir die eerste keer na die Eerste Wêreldoorlog bemark. Dit was lap poppe wat deur die Laubscher-gesin van Graaff-Reinet gemaak is en bewegende ledemate gehad het. Poppe met koppe wat uit gips gevorm en daarna oorgetrek is, is ook later vervaardig.
Verskeie poppeversamelings is in museums opgeneem, byvoorbeeld in die Stellenbosch-museum, die William Campbell-museum in Durban en die F.S. Malan-museum by Fort Hare Laasgenoemde huisves 'n interessante versameling poppe wat deur Swart kinders vervaardig is en in die toepaslike stamdrag aangetrek is. Onder die Swart volke van Suid-Afrika is poppe dikwels 'n simbool van vrugbaarheid, byvoorbeeld by die Swazi, die Ndebele, die Zoeloe en die Xhosa. Die Swazi pop bestaan uit die stert van 'n wildebees met klere aan.
Wanneer 'n Swazivrou verloof raak, word die pop aan haar aanstaande eggenoot geskenk, en hy dra dit aan 'n gordel om sy lyf. Die pop kry 'n naam, en indien die geslag van die baba wat later gebore word, reg voorspel was, word die pop se naam op die kind oorgedra. Die Ndebele se vrugbaarheidspop word meestal gemaak van ringe wat met krale versier word, maar in enkele gevalle word ʼn pop met ledemate van riet ook gemaak. Die feit dat laasgenoemde pop arms en bene het en soos ʼn mens tyk, onderskei dit van die meeste ander poppe van die Swart volke.
Hout, klei, materiaal en selfs stokkies wat rondom die kraal opgetel word, word ook dikwels deur Swartes vir die maak van poppe gebruik. Die Tsonga se pop bestaan uit 'n kalbas waarop regte haarkroesies, wat met wit kraletjies versier is, aangebring word. Anders as die meeste "Swart" poppe het dit geen betekenis as vrugbaarheidsimbool of fetisj nie, maar dien dit bloot as 'n kind se speelding. Die liggaam van 'n Xhosapop bestaan uit 'n mieliestronk wat met die tradisionele Xhosadrag aangetrek word. Ten einde die versameling van onder meer die besondere poppe te koördineer, is die Protea-Poppeklub op 22 Januarie 1969 gestig. ʼn Internasionale poppefees is in 1980 in Pretoria gehou.
Bronnelys
- Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409648, volume 23, bl. 52
