Politieke ekonomie van Suid-Afrika

Die tydperk tussen Jan van Riebeeck se volksplanting aan die Kaap die Goeie Hoop in die jaar 1652 en die ontdekking van diamante in Kimberley in 1867 en van goud aan die Witwatersrand (1886) word as die agrariese tydperk van Suid-Afrika se ekonomiese geskiedenis beskou.

Ná die vestiging van 'n verversingsstasie vir skepe van die Nederlandse Verenigde Oos-Indiese Kompanjie het Nederlandse, Duitse en Franse setlaars Europese land- en wynboumetodes aan die Kaap ingevoer. Geskille met die Britse owerhede, wat die Kaapkolonie sedert 1806 geadministreer het, oor slawerny en ander vraagstukke het tot die Groot Trek van die dertigerjare van die 19de eeu gelei, waarby sowat 14 000 Afrikaanstalige Voortrekkers na die Suid-Afrikaanse binneland voorgedring het.

Vanaf die middel van die 19de eeu tot by die stigting van die Unie van Suid-Afrika is die ekonomiese gebeure in die land deur die Britse imperialisme oorheers, wat met die Britse oorwinning oor die onafhanklike Afrikanerrepublieke in die Tweede Vryheidsoorlog (Anglo-Boereoorlog, 1899–1902) die voorwaarde vir die ekonomiese integrasie van Suid-Afrika en die aangrensende gebiede geskep het.

Cecil John Rhodes

Met die ontdekking van mineraliese grondstowwe is die oorgang na 'n agrariese mynbouekonomie ingelui, sodat daar in Suid-Afrika een moderne mynbousektor en twee landbousektore naas mekaar bestaan het:

• Die Afrikaners het die destydse kapitalistiese landbousektor oorheers, wat deur die geleidelike gebruik van moderne tegnologieë en loonarbeid gekenmerk is.
• Die Swart gemeenskappe se landbousektor was gedeeltelik deur bestaansboedery, gedeeltelik deur markgerigte boerdery gekenmerk. Ondanks 'n aantal beperkende maatreëls, wat deur die Britse owerhede ingestel is, om hulle landbouaktiwiteite te beperk (soos die invoering van 'n hoof- en 'n hutbelasting, wat baie Swart boere net kon betaal deur in die Britse myne en nywerhede te begin werk), was die Swart landbou soos in die geval van die Basoeto-stamme hoogs mededingend en het dié van die Afrikaners in sekere opsigte selfs oortref.
• Die mynboubedryf, wat deur Britse monopolies soos die British South African Company (BSAC), Cecil Rhodes se De Beers Consolidated (diamante) en die konsortium Wernher-Beit en Eckstein (goud) oorheers is, het die modernste sektor verteenwoordig. Veral die BSAC het naas die mynbou onder meer ook die bou van spoorwegverbindings in die Suidelike Afrika bevorder en met sy aktiwiteite moderne Britse tegnologie met goedkope plaaslike mannekrag tot 'n winsgewende bedryf gekombineer. Die mynbousektor was heeltemal op die destydse ekonomiese sentrums Europa en Amerika gerig, van waar hy kapitaal, tegnologie en opgeleide mannekrag ingevoer het en wat ook die hoofbestemmings vir sy mineraliese uitvoere, veral goud en diamante, was. Die vroeë nywerheidsektor, wat in Suid-Afrika ontwikkel het, was ten nouste aan die mynbou verbonde. Die bestaan van albei sektore was nie denkbaar sonder die beskikbaarheid van Swart mannekrag nie.

Die Britse mynbousektor was veral aangewese op Swart werkers. Anders as byvoorbeeld in die Marxistiese vakliteratuur beweer word, was lone hoog genoeg om van die mynbou, vervoer, nywerhede, boubedryf en ander sektore aantreklike werkgewers vir die oortollige werkers van Swart koninkryke soos dié van die Basoeto-stam te maak. Naas hulle winsgewende, markgerigte boerderye het die Basoeto sodoende ook oor 'n inkomstebron uit die moderne sektore beskik, wat hulle gebruik het om ploeë en gewere aan te koop. Maar dit het ook ekonomiese mag aan hulle verleen: Gedurende die sogenaamde Gewere-oorlog van die jaar 1880 het die Basoeto-koning Mosjoesjoe sowat 4 000 mynwerkers teruggeroep, sodat die diamantmynbou in Kimberley tot stilstand gekom het.

Die winsgewendheid van die Witwatersrandse goudmynbou was egter gekoppel aan lae loonkoste en 'n apartheidselsel ten opsigte van sy loonstrukture. Goud is destyds teen 'n vaste prys gehandel, en sou die produktiwiteit as gevolg van loonverhogings gedaal het, sou die mynbou nie meer winsgewend gewees het nie.

Sedert die laaste kwart van die 19de eeu het die Britse owerhede die trekarbeid begin institusionaliseer en sodoende die bestaans- en voor-kapitalistiese markgerigte boerdery van plattelandse Swart gemeenskappe aan die moderne mynbousektor gekoppel.

Die voorloper van die huidige Kamer van Mynwese, die Britse Transvaal Chamber of Mines, is in die tagtigerjare gestig, en in 1902 het die Transvaal Chamber of Mines die Witwatersrand Native Labour Association (later hernoem tot The Employment Bureau of Africa) in die lewe geroep. Die laasgenoemde instelling was verantwoordelik vir die rekrutering van Swart trekarbeiders. Teen die eeuwisseling was sowat 100 000 trekarbeiders in diens geneem, waarvan 60 persent uit Mosambiek afkomstig was. Met die Mosambiek-ooreenkoms het ook die Portugese koloniale owerhede trekarbeid as 'n winsgewende instelling geïnstitusionaliseer.

Die reële lone was in die mynbou destyds in reële terme laer as in die tagtigerjare – en die Britse apartheidbeleid ten opsigte van lone is ook in die Unie van Suid-Afrika en die Republiek van Suid-Afrika tot by die sewentigerjare behou: lone in die mynbou het – in reële terme – dekades lank dieselfde gebly.

Natuurlik het ook strukturele swakpunte van die Suid-Afrikaanse mynboubedryf en die agrariese kapitalisme – en die feit dat die Swart stamme hulle tradisionele sosiale strukture en ekonomiese basis ondanks die Britse koloniale oorheersing steeds bewaar het – tot die ontwikkeling van die trekarbeidstelsel bygedra.

Die Natives' Land Act van die jaar 1913 maak 'n einde aan die ekonomiese en politieke outonomie van die Swart gemeenskappe en word as die beginpunt van die tuislandkonsep beskou, wat in die sewentiger- en tagtigerjare met die onafhanklikwording van die eerste nasionale Swart state gerealiseer is. Die wet was eerder daarop gemik om Swart reservate te skep en die mobiliteit van Swartes in te perk as om nasionale selfbeskikking te bevorder.

Die Swart gebiede was nou niks meer as bronne van trekarbeiders nie, en ook die ander wette (soos die berugte paswette – die Britse koloniale owerhede het reeds in die 19de eeu passe vir Swartes in die Kaapkolonie ingevoer), wat daarmee gepaard gegaan het, het net ten doel gehad om die mobiliteit van Swart werkers te beperk en aan te pas by die aanvraag van mynbouondernemings en geleidelik ook die markgerigte landbou in die blanke gebiede.

Genl. Jan Smuts.

Die tydperk tussen die begin van die Eerste en die begin van die Tweede Wêreldoorlog word as die "klassieke fase" van die agrariese mynboutydperk van Suid-Afrika se ekonomiese geskiedenis beskou – dit was die tydperk van "mielies en goud", dit wil sê 'n fase, waartydens die Engelstalige mynboubedryf ("goud") en die Afrikaanse landbou ("mielies") 'n soort politieke en ekonomiese alliansie bymekaar gebring het. Hierdie periode word in politieke opsig oorheers deur die sogenaamde Pakt-regering onder die eerste minister genl. J.B.M. Hertzog (1924–1933) en die Smelter-regering (1933–1939) wat Hertzog saam met genl. Jan Christian Smuts gevorm het.

Die Afrikaners het in dié tyd voordeel uit die apartheidbeleid van die Engelstalige Suid-Afrikaanse bourgeoisie getrek, deurdat hulle voormalige "imperialistiese vyande" uit die Tweede Vryheidsoorlog die Swart landbousektor uitgeskakel het. Afrikanerboere het sodoende die landbousektor begin oorheers, en ook die sosiale vraagstuk van plattelandse armblankes was skynbaar opgelos.

Suid-Afrika was in Afrika-verband uniek wat die volgehoue groei en die ontwikkeling van 'n kapitalistiese stelsel in die landbousektor betref. Maar hierdie ontwikkeling het ook beteken dat groot getalle plattelandse Swartes stelselmatig van hulle grond verdryf moes word.[1]

Die ekonomiese ontwikkeling van hierdie "mielies en goud"-tydperk is gekenmerk deur 'n beleid van invervoervervanging (onder meer ten opsigte van yster en staal, verbruikersgoedere en mynboutoerusting), proteksionisme (ten opsigte van goedkope voedselinvoere), bevordering van agrariese uitvoere (deur middel van lae vragtariewe) en bevordering van vryhandel (ten opsigte van die uitvoer van minerale). Die staat het in hierdie tydperk 'n sentrale rol in die Suid-Afrikaanse ekonomie gespeel, onder meer as koördineerder (in die landbousektor), as belegger (in die dienstesektor, veral die vervoerstelsel, waaronder veral spoorweë en hawens) en as ondernemer (yster- en staalbedryf, Yskor). Daarnaas het hy sy aandag aan die modernisering van die Afrikaner-landbousektor geskenk.

Die grootskaalse en selfs "aggressiewe"[2] staatsintervensie in die ekonomie is veral uit die belastinginkomste van die winsgewende mynbousektor gefinansieer. Hierby was gouduitvoere die vernaamste bron van staatsinkomste. Gedurende die 1920's en 1930's het die Suid-Afrikaanse regerings daarin geslaag om die dikwels verskillende en teenoorgestelde belange van die Afrikaanse landbou- en die Engelse mynbou- en nywerheidsektor te versoen – 'n nuwe Blanke "nasionale belang" het sy beslag gekry en sy ekonomiese basis tot 'n mate gevestig en verstewig waar dit minder afhanklik was van buitelandse, dit wil sê Britse imperiale invloede en belange.

Dr. Hendrik Verwoerd.

In die tydperk tussen 1939 en 1970 het twee eksterne faktore grootliks bygedra tot die sekondêre industrialisering van Suid-Afrika: Die opheffing van die goudstandaard in 1933, wat danksy die hoër goudprys tot 'n opswaai in die goudmynbou gelei het, en die Tweede Wêreldoorlog, wat Suid-Afrika tydelik van Europese invoere afgesny en wêreldwyd tot 'n tekort aan verwerkte goedere en voedsel gelei het. Die land was dus gedwing om met die inkomste uit die mynbousektor sy eie nywerheidsbasis te vergroot. Nog in die twintigerjare was die sekondêre of industriële sektor kleiner as die mynbou- en landbousektore, en sy bydrae tot die BGP het destyds slegs 13 persent beloop.

Die uitbreiding van nywerheidsaktiwiteite het aanvanklik tot baie hoë groeikoerse gelei en die struktuur van die ekonomie duidelik verander – in 1943 was die nywerheidsektor se bydrae tot die BGP vir die eerste keer met 25 persent hoèr as dié van die mynbousektor. Ekonome soos Hobart D. Houghton verwys na die tydperk tussen 1933 en 1943 as die "kritiese fase" waartydens die Suid-Afrikaanse ekonomie volgens die modernisasieteorie van Walt Whitman Rostow vanuit die sogenaamde take-off ("aanloop-stadium") na 'n periode van volgehoue ekonomiese groei beweeg het.

Die afnemende produktiwiteit van die landbousektor in die Swart reservate en die nywerheidsektor se groeiende behoefte aan permanente en meer gekwalifiseerde werknemers het ondanks die restriktiewe wetgewing tot 'n snelle verstedeliking van die plattelandse Swart bevolking gelei. Die toenemende proletarisering van die mynbou- en nywerheidswerkers het die ontstaan van 'n militante arbeidersbeweging bevorder. Die landarbeiderstelsel op Suid-Afrika se plase het dieselfde soort konflikte in die plattelandse gebiede veroorsaak.

Die Nasionale Party (NP) wat in Junie 1948 aan bewind gekom het was onder die regerings van die eerste ministers D.F. Malan, J.G. Strijdom en H.F. Verwoerd vasbeslote om 'n einde aan hierdie emansipasieproses te maak. 'n Nuwe alliansie tussen die Blanke landbousektor, blanke werkers, Afrikaanse kleinburgers en die beskeie Afrikaanse finansiële, handel- en nywerheidsektor is gesmee en het met sy nasionalisties-calvinisties-sektariese ideologie en sy retoriek teen die Britse monopolistiese kapitaal tegelykertyd ook 'n stryd teen "kommuniste" en vakbonde gevoer. Die fascistoïede apartheid-ideologie was nie net daarop gemik om die heersende rasseskeiding te kodifiseer nie, maar het Suid-Afrika dekades lank van die moderne maatskaplike ontwikkelings en vooruitgang in ander Westerse lande afgesny. In die proses is selfs televisie en homoseksualiteit as 'n bedreiging ervaar.

Suid-Afrika se hoogste wolkekrabber, die Carlton-sentrum in Johannesburg wat in 1970 voltooi is, versinnebeeld die "goue sestigers" van die apartheid-tydperk en toring nog steeds oor die meer beskeie bouprojekte van die "demokratiese" Suid-Afrika...

Onder die Pact- en Fusion-regerings van die generale Hertzog en Smuts was die rasseskeiding in die land reeds 'n gevestigde instelling, wat ook deur baie maatskappye ingespan is om hulle winste te verhoog – maar dit het nog nie die basis van die spesifiek Suid-Afrikaanse kapitalisme gevorm nie. In die Kaapprovinsie het daar selfs nog tot by die jaar 1956 'n gemeenskaplike kieserslys en stemreg vir Kleurlinge bestaan (die sogenaamde Cape Franchise). Die NP-bewind het die rasseskeiding sonder stemreg vir enige nie-blanke groep afgedwing.

Die alliansie tussen kapitaal en rassisme (of "apartheid") het die aanleiding gegee tot Suid-Afrika se rassiese kapitalisme, waarin rasseskeiding geïnstitusionaliseer is en binne- en buitelandse beleggers en aandeelhouers van baie hoë winste verseker is. Ironies genoeg was die laat 1950's, die 1960's en vroeë 1970's in ekonomiese opsig die mees suksesvolle periode wat Suid-Afrika ooit beleef het.

In teenstelling met hulle anti-monopolistiese retoriek het die NP-regerings die beleid van die vroeëre "mielies en goud"-periode min of meer voortgesit. Die kapitalistiese landbou- en die vinnig groeiende nywerheidsektor is deur middel van invoertariewe, invoerkwotas en invoervervanging teen buitelandse mededingers beskerm, terwyl subsidies en ander uitvoergerigte maatreëls Suid-Afrikaanse maatskappye en boere aangemoedig het om hulle produkte in toenemende mate op die wêreldmark te verkoop. Daarenteen was die NP-regerings ten opsigte van kapitaalinvoere en die mynbousektor steeds ten gunste van vryehandel.

Beleggers het in die periode tussen 1965 en 1972 winste van tot by 11 en 12 persent op hulle kapitaal behaal, terwyl die Suid-Afrikaanse ekonomie jaarliks met 'n gemiddelde reële 6 tot 8 persent gegroei het.[3] Groot hoeveelhede buitelandse kapitaal het na die land begin vloei, aanvanklik veral as regstreekse buitelandse beleggings en koop van aandele van Suid-Afrikaanse maatskappye, later merendeels op kredietbasis.

Gedurende die ekonomiese opswaai het ook die Suid-Afrikaanse staat sy ekonomiese aktiwiteite aansienlik begin uitbrei en 'n aantal volledig of gedeeltelik staatsbeheerde maatskappye in strategiese sektore soos energie, wapenvervaardiging en vervoer gestig. Die mynboubedryf het tegelykertyd in toenemende mate begin om in die nywerheidsektor te belê om sodoende die aktiwiteite van hierdie twee sektore beter te koördineer. Gevolglik het die belangrikheid van die nywerheidsektor duidelik toegeneem.

In hierdie periode (1963–1972), wat dikwels ook die "Goue Sestigerjare" van die apartheid-tydperk bekend staan, het die Afrikaanse kapitaal vir die eerste keer in die geskiedenis daarin geslaag om die voorsprong van sy Britse eweknie in sommige sektore duidelik te verklein of selfs uit te wis. Die samewerking tussen die Afrikaanse en die Engelse sakewêreld het as gevolg van samesmeltings, die koop van andele en ander ontwikkelinge tot 'n groot konsentrasie van die Suid-Afrikaanse kapitaal gelei. Uiteindelik is die nasionale ekonomie deur 'n dosyn groot maatskappye oorheers wat nou bande met mekaar gehandhaaf het, en hierby het die staatsbeheerde ondernemings 'n leidende rol begin speel.

Alhoewel ook in ander Westerse lande dikwels 'n klein groep maatskappye 'n oorheersende invloed uitoefen, het die struktuur van Suid-Afrika se ekonomie in tipologiese opsig eerder op dié van die Sowjetunie as op dié van Westerse markekonomieë gelyk. Soms is na hierdie fenomeen ook as die "Afrikaner-sosialisme" verwys.[4]

Die Suid-Afrikaanse alliansie tussen mielies en goud het reeds in die 1920's planne vir die ontwikkeling van die Suider-Afrikaanse infrastruktuur (veral op die gebied van vervoer en water- en elektrisiteritsvoorsiening) begin ontwerp om sy oorheersende ekonomiese rol ook in Suid-Afrika se buurlande te vestig. Hierdie proses is ná die Tweede Wêreldoorlog versterk, maar het nou volgens die konsep van "afsonderlike ontwikkeling" plaasgevind en naas die skepping van Swart tuislande ook 'n sogenaamde "alliansie vir vooruitgang" behels, wat uiteindelik in die sestigerjare met die "ASPRO-Alliansie" verwesenlik sou word.

As gevolg van die hoë groeikoerse gedurende die 1960's was Suid-Afrikaanse ekonome en politici daarvan oortuig dat die land se nywerheidsektor in toenemende mate ook op die natuurlike hulpbronne en markte van Suider-Afrika sou moet steun en het derhalwe die uitbou van die Suider-Afrikaanse vervoerstelsel geforseer. Staatsbeheerde maatskappye soos die Suid-Afrikaanse Vervoerdienste (SAVD) en die Nywerheid-Ontwikkelingskorporasie (NOK) was die belangrikste instellings waarmee Suid-Afrika sy ekonomiese invloed in Suider-Afrika versterk het. Die doelwit was om 'n gemeenskaplike sfeer van welvaart ("co-prosperity sphere", later "Konstellasie van Suider-Afrikaanse State") te skep wat tot by Zaïre (tans Demokratiese Republiek van Kongo) sou strek.

Weens die toenemende binnelandse migrasie en verstedeliking van Suid-Afrika se Swart bevolking was die plaaslike mynbou- en landbousektor genoodsaak om trekarbeiders uit die buurlande te werf.

Met die ekonomiese krisis van die 1980's het dit egter duidelik geword dat sommige van die spoorweglyne, seehawens en ander projekte met 'n oorkapasiteit gesit het.

In die tydperk ná 1973 – die jaar van die eerste oliekrisis – het Suid-Afrika se ekonomiese ontwikkeling van 'n derde-wêreld- tot 'n nywerheidsland tot stilstand gekom. Die ekonomiese moeilikhede, wat die land nou begin ondervind het, is vanweë sy veelvuldige oorsake – die wêreldwye resessie, strukturele probleme, maar ook Suid-Afrika se binne- en buitelandse beleid – deur ekonome en ander wetenskaplikes as "organiese krisis" beskryf.[5] Hierdie krisis het veral in die 1980's al hoe groter geword.

Vir die eerste keer het Swart organisasies en vakbonde genoeg stukrag gekry om die regering uit te daag. As gevolg van konstante of selfs dalende reële lone en hoë inflasiekoerse was die vroeë sewentigerjare deur 'n eerste golf van stakings en ander proteste gekenmerk, en ná 'n kort rustiger tydperk in die laat 1970's het stakings in die tagtigerjare geweldig toegeneem, terwyl daar sedert die Soweto-onluste van die jaar 1976 ook boikotte en betogings as 'n nuwe vorm van politieke verset georganiseer is.

Ná die grondwetlike hervorming van 1985, wat voorsiening gemaak het vir bruin en Asiër-parlementslede, was die Suid-Afrikaanse regering en ekonomie voortdurend onder beleg. Die groeiende binnelandse versetbeweging, buitelandse sanksies en politieke druk en die militêre nederlaag in Angola het die regering in Pretoria gedwing om die Suid-Afrikaanse troepe te onttrek en onderhandelinge oor die onafhanklikheid van Namibië te begin.

Op ekonomiese gebied het dit duidelik geword dat Suid-Afrika se Swart bevolking nie oor die koopkrag, opleiding en produktiwiteit beskik het nie wat nodig sou wees vir volgehoue ekonomiese groei. Die plaaslike arbeidsmark, wat volgens velkleur georganiseer was, is nou deur baie sakelui as onversoenbaar met 'n moderne ekonomie geag. Reeds in die 1970's het baie Blanke bestuurders in die nywerheidsektor en in die myn- en landbou besef dat die beleid van afsonderlike ontwikkeling en sy verskillende instellings die ekonomiese groei van die land sou belemmer.[6] Nogtans het die meeste sakelui nie daarop gedring dat die regering die destydse politieke stelsel sou moet aftakel nie – hulle was slegs ten gunste van hoër lone, groter mobiliteit en meer invloedryke vakbonde. Sodra die gevaar van rewolusionêre veranderings bestaan het soos byvoorbeeld gedurende die golf van stakings in die Oos-Kaap in die vroeë 1980's bestaan het, was die sakewêreld militêre en polisie-aksies gesteun waarmee wet en orde herstel is. Desondanks het die NP-regering die arbeidsmark begin liberaliseer en die wetgewing aangaande Swart vakbonde hervorm.

Suid-Afrika se nywerheidsektor is egter nog deur 'n tweede vraagstuk geknel – dit was in 1985 'n bedryf wat oorwegend in die behoeftes van die mynbou en 'n versadigde verbruiksgoederemark voorsien het en vanweë die protektionistiese maatreëls en subsidies op die wêreldmark nie meer as 'n mededinger kon optree nie. Die land het dus nie oor die tegnologie-intensiewe nywerhede en produktiewe werknemers beskik om suksesvol met sy industrialisering voort te gaan nie. Die staat se beleggings in strategiese projekte soos die SASOL-steenkool-tot-vloeistofaanleg en die wapenbedryf het Suid-Afrika op sommige gebiede selfversorgend gemaak, maar hulle was nie produktief genoeg nie, het die invoer van buitelandse hoëtegnologie noodsaaklik gemaak en is deur lenings gefinansieer.

Die winsgewende mynbou het onder meer deur middel van belasting die benodigde geldmiddele vir die nywerheidsektor opgelewer. Uiteindelik het hierdie oordrag van kapitaal saam met die loonverhogings tot geweldige kostestygings in die mynbou en hoër inflasiekoerse gelei. En hoe meer die mynbou se bydrae tot die BGP toegeneem het was dit duidelik dat Suid-Afrika weer begin afsak het van 'n nuut geïndustrialiseerde land tot 'n uitvoerder van minerale. Met goud as die belangrikste bron van buitelandse valuta het die land selfs teruggesak na die status van 'n one commodity economy.