Pools-Litause Gemenebes
Die Pools-Litause Gemenebes (Pools: Rzeczpospolita Obojga Narodów, Litaus; Abiejų Tautų Respublika, Roeteens: Рѣчъ посполитая ѡбоига народовъ, Latyn: Regnum Poloniae Magnusque Ducatus Lithuaniae), soms ook die (Eerste) Rzeczpospolita genoem, het tussen 1569 en 1795 in Sentraal- en Oos-Europa bestaan. Sy amptelike naam was Gemenebes (of Adelsrepubliek) van die Poolse Kroon en die Grootvorstedom Litaue (Pools Rzeczpospolita Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego, Litaus Žečpospolita).
| |||||
| |||||
| Leuse: Si Deus Nobiscum quis contra nos | |||||
.svg.png.webp) Ligging of Pole-Litaue | |||||
| Hoofstad | Krakow (1569-1596) Warskou (1596-1795) | ||||
| Taal/Tale | Pools Litaus | ||||
| Regering | Monargie | ||||
| Historiese tydperk | Nuwe Tyd | ||||
| - Unie van Lublin | 12 Augustus 1569 | ||||
| - Derde poolse verdeling | 24 Oktober 1795 | ||||
| Oppervlakte | |||||
| - 1582 | 815 000 km2 314 673 sq mi | ||||
| - 1618 | 1 153 465 km2 445 355 sq mi | ||||
| - 1772 | 729 900 km2 281 816 sq mi | ||||
| Bevolking | |||||
| - 1582 skatting | 6 500 000 | ||||
| Digtheid | 8 /km² 20,7 /sq mi | ||||
| - 1618 skatting | 10 500 000 | ||||
| Digtheid | 9,1 /km² 23,6 /sq mi | ||||
| - 1772 skatting | 12 000 000 | ||||
| Digtheid | 16,4 /km² 42,6 /sq mi | ||||
.svg.png.webp){kind=small}
Die twee naamgewende lande was die Koninkryk Pole (wat in Pools dikwels net Korona, "die Kroon", genoem is) en die Grootvorstedom Litaue. Tydens sy grootste uitbreiding omstreeks 1600 het die Gemenebes die huidige staatsgebiede van Pole, Litaue, Letland, Wit-Rusland asook dele van Rusland, Estland, Roemenië en Oekraïne ingesluit.
Die Gemenebes was 'n veelvolkerestaat wat deur aanhangers van verskillende gelowe bewoon is: Rooms-Katolieke, Protestantse en Ortodokse Christene, Jode en Moslems.
Met die sogenaamde reële unie het die Grootvorstedom Litaue, die Koninkryk Pole, die Koninklike Pruise en die Hertogdom Lyfland tot 'n gemeenskaplike staat saamgesmelt. Terwyl ook die landelike gebiede van die Koninklike Pruise deur Poolse staroste bestuur is, het sommige stede, waaronder Danzig (Gdańsk), Thorn (Toruń) en Elbing (Elbląg), maar ook die Vorsbisdom Ermland 'n hoë mate van outonomie geniet. Ander geweste het slegs as leengebiede onder Pools-Litause heerskappy gestaan, soos byvoorbeeld die Hertogdom Pruise, die Hertogdom Koerland en Semgallen en (tydelik) die Vorstedom Moldawië. Die Pools-Litause Gemenebes het daarnaas tot en met 1772 ook die stede van die Zips-streek ingesluit wat in 1421 deur die Koninkryk Hongarye as onderpand aan die Koninkryk Pole gegee is.
Die Reële Unie van Lublin
Met die Unie van Lublin, wat op 12 Augustus 1569 gesluit is, is die oorspronklike personele unie tussen Pole en Litaue, wat met die Unie van Krewo in 1385 ontstaan het, weens die gebrek aan 'n troonopvolger in 'n reële unie omgeskep. Die nuwe staat, wat "Gemenebes van albei Nasies" genoem is, was 'n keurmonargie met 'n gemeenskaplike geldeenheid, parlement (die Sejm) en monarg.
Die stemreg was beperk tot adellikes, wat egter in teenstelling met die meeste ander destydse Europese state ruim tien persent van die totale bevolking verteenwoordig het. Die Poolse adel het uit 'n hoër (die Magnate) en 'n laer adelsklas (Szlachta) bestaan. Vanweë sy aristokratiese elemente (die Gemenebes was 'n keurmonargie waarin die adellike parlement groot invloed uitgeoefen het) word na Pole-Litaue dikwels ook as "adelsrepubliek" verwys. Die staat het tot en met 1795 bestaan.
Etniese en kulturele basis
Die Pools-Litause Gemenebes was tegelykertyd 'n nasie en 'n multi-etniese samelewing - twee kenmerke wat skynbaar teenstrydig is. In die vroeë moderne tydperk was "nasie" egter nie soseer 'n etniese term nie, maar is eerder in 'n politieke betekenis gebruik om na die republiek se corpus politicum of die gemeenskap van (adellike) staatsburgers, of die stande wat hulle verteenwoordig het, te verwys.[1]
In die Unie van Lublin het die volke, of die stande-kommuniteite van die Poolse Kroon en die Grootvorstedom Litaue, hulle tot een nasie saamgesluit. Die adel van die Gemenebes het homself as 'n nasionale gemeenskap beskou wat deur gemeenskaplike voorregte en gemeenskaplike politieke waardes met mekaar verbind was, al was hulle van uiteenlopende etniese afkoms, het hulle verskillende tale gepraat en was hulle aanhangers van verskillende gelowe.
Verwysings
- Rudolf Jaworski, Christian Lübke en Michael G. Müller (reds.): Eine kleine Geschichte Polens. Frankfurt am Main: Suhrkamp 2000, bl. 229
Normdata  |
|
|---|