Pitheas

Sowat 300 v.C. het die Grieke 'n ryk en vooruitstrewende kolonie, Massilia (die huidige Marseille), aan die suidkus van Frankryk gehad. Die kolonie was welvarend en het al hoe belangriker geword, maar daar was een vlieg in die salf: Die Massilianers se grootste handelsmede­dingers, die Carthagers van Noord-Afrika, het die See­straat van Gibraltar geblokkeer om te voorkom dat skepe van ander lande die eilande van die Atlantiese Oseaan, waarvandaan tin, koper en goud verkry is, bereik.

Die handelaars van Massilia was gretig om ook 'n aandeel in hierdie handel te kry, en het dus alternatiewe handelsroetes en meer inligting omtrent Noord-Europa nodig gehad. Hulle het toe 'n ekspedisie onder leiding van Pitheas, 'n Griekse seevaarder en aardrykskundige, toegerus om hierdie inligting te bekom en 'n alternatiewe roete te vind.

Pitheas het waarskynlik in die jaar 330 v.C. deur Gallië (die huidige Frankryk) na die Atlantiese kus gereis. Die roete wat hy gevolg het, was waarskynlik die handelsroete al langs die Rhone-en die Loire-rivier. Van 'n hawe in Bretagne het hy na Cornwallis oorgevaar en van daar om Engeland geseil. Watter roete hy gevolg het, en presies waar hy geland het om Engeland te verken, kan nie met sekerheid gesê word nie. Hy het egter besef dat Brittanje driehoekig van vorm is, die lengtes van die drie sye bereken en die hoeke Kaap Belerion (vandag Land's End, die suidwestelike punt van Engeland), Kantion (Kent) en Orcas (regoor die Orkney-eiland) genoem. Hy het ook binne sigafstand van Ierne (Ierland) gekom, 'n eiland waarvan die bewoners volgens gerugte barbaars en onbeskaaf was.

Volgens Pitheas was die bewoners van Brittanje talryk. Die mense het hulself blou geverf en getatoeëer, en hulle het in gehuggies van stompe en riet gewoon. Anders as die Grieke, het die eilandbewoners hul graan binnemuurs in groot skure gedors, want die weer was gewoonlik betrokke en reënerig. Die graan is in ondergrondse kelders gebere en gemaal wanneer meel nodig was.

Pitheas het gevind dat die inwoners van Cornwallis beskaafder as die in ander dele was, waarskynlik van wee hul kontak met tinhandelaars uit die suide. Hulle het groot vernuf aan die dag gele met die ontginning van die tinerts, wat hulle dan met laagwater na 'n eiland met die naam Ictis oorgekarwei het. Soms het hulle ook bote van vel gebruik. Ictis is 'n Keltiese naam, en daar word gemeen dat dit miskien die eiland is wat vandag as St. Michael's Mount bekend staan. Die tin is hiervandaan na Gallië verskeep en daarvandaan met perde na Massilië vervoer.

Op sy reis het Pitheas gemerk dat die dae langer word namate hy verder noord seil, en het die hoogtes van die son op verskillende plekke gemeet. Dit het sterrekundiges gehelp om later breedtegrade uit te werk. Pitheas was ook die eerste Griek wat besef het dat daar 'n verband moet wees tussen die getye en die fases van die maan, hoewel hy nie presies kon verduidelik wat gebeur nie.

In sy verslae het Pitheas geskryf van noordelike lande waar daar min of selfs geen dierelewe was nie, waar hawer die enigste graansoort was en ander voedsel­gewasse beperk was tot wilde vrugte, groente en wortels. Hy het ook melding gemaak van 'n verre eiland, Thule, ses dae per skip noord van Brittanje en slegs een dagreis van die "bevrore" of "gestolde" see.

Waar was Thule? Pitheas kon moontlik die Shetland-eilande in gedagte gehad het, maar dit lyk waarskynliker dat Thule die noorde van Noorweë of miskien Ysland was, waarvan hy op sy reis sou gehoor het, al het hy dan nie self die eiland besoek nie.

Voor sy terugkeer na Massilië, wou Pitheas agterkom waar amber (barnsteen) vandaan kom. Dit was bekend dat hierdie gesogte stof van die noordkuste en noordelike eilande van Europa gekom het. Massilia het handelsbuiteposte tot in die Benede-Ryn gehad, maar geen reisiger uit die suide voor Pitheas het Duitsland nog per see bereik nie. Pitheas het in sy verslae melding gemaak van twee stamme, die Gutone en die Teutone, wat 'n stuk kusgebied en 'n eiland met die naam Abalus bewoon het. Laasgenoemde is waarskynlik Helgoland, 'n eilandjie aan die kus van Duitsland. Hier is amber elke lente deur die getye op die strand uitgespoel. Die bewoners van die kusgebied en die eiland het dit versamel en verkoop.

Dit is tipies van Pitheas se ondersoekende, wetenskaplike gees dat hy die antwoord op hierdie vraag gevind het. Amber is naamlik hars.van dennebome, wat deur die koue en seewater tot klonte gestol word. Die vroee Grieke het geglo dat amber gestolde seeskuim was, of selfs sweet van die son.

Oor Pitheas se reis suid van die Elberivier -sy terugreis, dus - is niks bekend nie. Na sy tuiskoms het hy 'n boek met die titel Op die Oseaan geskryf. Al wat egter daarvan behoue gebly het, is die fragmente wat Griekse aardrykskundiges aangehaal het -veral Polibius, honderd jaar daarna en Strabo, driehonderd jaar daarna. 

Polibius en Strabo stel dit duidelik dat Pitheas na hul mening 'n leuenaar en grootprater was, en dit moes inderdaad vir hulle moeilik gewees het om te glo in die bestaan van 'n vrugbare, graankwekende Brittanje wat verder noord lê as Suid-Rusland, waar volgens hulle die bevrore woesteny begin het. Maar vandag is daar geen rede meer om die waar­heid van sy verhaal in twyfel te trek nie, en ens moet hom eer as 'n groot ontdekker en aardrykskundige.

• Kennis, Volume 1, 1980, bl.104, ISBN 0-7981-0823-1

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Pitheas.