Paradigma (taalkunde)

'n Paradigma is 'n taalkundige term wat in sy breë sin na 'n groep woorde verwys wat op een of ander manier iets in gemeen het, of saamgegroepeer kan word, of plaasvervangers vir mekaar kan wees.

Ferdinand de Saussure het die taalkundige terme paradigma en die verwante sintagma in sy kursus Algemene Taalwetenskap geformuleer. Hy het 'n paradigma beskryf as enige reeks taalterme of linguistiese eenhede wat op grond van onderlinge sistematiese ooreenkomste as 'n klas of 'n kategorie beskou kan word. Die ooreenkoms waarvolgens die reeks as 'n klas of kategorie beskou kan word, kan fonologies, grammatikaal, semanties, ens. van aard wees. So vorm woorde wat rym ("pak", "bak", "rak") 'n paradigma. Ook die grammatikale vorme van 'n werkwoord of verskillende woorde wat semantiese ekwivalensie vertoon ("man", "vent", "kêrel", ens.), vorm 'n paradigma.

Die konsep kan ook as volg uitgebeeld word: [1]

   1		  2		3	  4		5

↓  Die meisie	  koop		die	  lekker	appels.
   Die dogter 	  verkoop	die	  slegte	vrugte.
 →

Die vertikale as van hierdie reeks sinne staan bekend as die paradigmatiese as, en die horisontale as is die sintagmatiese as. Op die paradigmatiese as het elke woord verskeie assosiasies wat dit sou kon oproep. Die woorde sou elk 'n hele aantal plaasvervangers kon hê, wat die betekenis van die sin uiteindelik verander, terwyl die sin steeds grammatikaal korrek sou lees.

Woorde wat tot dieselfde paradigma behoort, kan ook bepaalde semantiese verhoudings met mekaar aangaan. Die selfstandige naamwoorde in paradigma 1 staan in 'n verhouding van sinonimie tot mekaar; die woorde in paradigma 2 en 4 staan weer in 'n verhouding van teenoorgesteldheid (antonieme); en die in paradigma 5 in 'n verhouding van hiponimie. Sinonimie en hiponimie het te make met semantiese insluiting en teenoorgesteldheid met semantiese teëstelling.