Palmagtige
Arecaceae is die palm-familie wat hoort tot die orde Arecales. Wêreldwyd hoort daar 2600 spesies tot die familie terwyl daar sewe in Suider-Afrika voorkom waarvan almal bome is. Palms kom wydverspreid in die tropiese en subtropiese dele voor en as gevolg van menslike en aktiwiteite deur olifante is hedendaagse verspreidings onduidelik.
| Arecaceae | |
|---|---|
 | |
| Cocos nucifera | |
| Wetenskaplike klassifikasie | |
| Koninkryk: | |
| Divisie: | |
| Klas: | Liliopsida |
| Orde: | Arecales |
| Familie: | Arecaceae Schultz-Schultzenstein |
| Genera | |
|
Sien teks | |
Die palmfamilie (familie Arecaceae of Palmae) is die enigste familie van die orde Palmagtiges (Arecales). Dit bestaan uit ongeveer 4 000 spesies wat grotendeels tot die trope en subtrope beperk is. Die meeste palms het 'n gladde, slank en onvertakte stam met 'n kroon van groot, sierlike blare, maar ʼn verskeidenheid van klimplante en liane word ook in die familie aangetref.
Ongeveer 4 000 spesies eensaadlobbige plante word onder die palmfamilie (Arecaceae of Palmae), die enigste familie van die orde Palmagtiges (Arecales), geklassifiseer. 'n Groot aantal palms met hul gladde, slank onvertakte stamme word wêreldwyd aangeplant as sierplante of as verskaffers van vrugte en ander produkte. Baie lede van die familie is egter klim- en slingerplante, wat veral in tropiese reënwoude groei. Die meeste palms kom in tropiese wêrelddele voor, maar heelparty soorte word ook in die subtrope aangetref.
Slegs enkele spesies word in die gematigde wêrelddele aangetref. Linnaeus het die palms in sy Systema naturae as die Principes plantarum, die konings van die plante, aangedui. Soos die meeste ander eensaadlobbiges het palms parallelarige blare, en hierdie blare is veer- of handvormig saamgestel. Die blare van die liane en klimplante is afwisselend gerangskik. Die blomme van die meeste lede van die palmfamilie, onder meer die Suid-Afrikaanse spesies, is eenslagtig en in kolfvormige bloeiwyses gerangskik. Manlike en vroulike blomme kan op dieselfde plant of op afsonderlike plante voorkom, met ander woorde palms kan een- of tweehuisig wees. Palms het 'n bes of 'n steenvrug en die saad het ʼn massiewe endosperm.
Spesies
Van die Suider-Afrikaanse spesies is:
- Afrikawaaierpalm (Borassus aethiopum)
- Kosipalm (Raphia australis)
- Lalapalm (Hyphaene coriacea)
- Opregte waaierpalm (Hyphaene petersiana)
- Pondopalm (Jubaeopsis caffra)
- Wildedadelboom (Phoenix reclinata)
Verteenwoordigers
Een van die bekendste palms is die kokospalm (Cocos nucifera), 'n spesie wat vermoedelik inheems is in Suid-Amerika, maar tans oral in die trope aangeplant word. Veral in Suidoos-Asië word verskeie kultivars van hierdie boom tot amper teen die see aangeplant. Uit die kokospalm word vesels vir vlegwerk en boumateriaal verkry, en die dakke van die huise van die inheemse bevolking bestaan meestal uit gedroogde palmblare. Binne die veselrige skil van die groot vrugte is 'n klipharde "steen", die kokosneut.
Die eintlike saad lê binne-in die kokosneut en is deur ʼn vliesagtige bruin saadhuid omring. Dit bestaan uit 'n embrio, 'n dik laag endosperm en 'n hoeveelheid vloeistof, bekend as klappermelk. Die klappermelk sodanig is ʼn gewilde drankie en word ook gebruik vir die bereiding van verskeie geregte. Die endosperm is baie ryk aan olie en hierdie kokosolie het talle toepassings, byvoorbeeld in die margarienbedryf. Die endosperm word ook dikwels vars of gedroog geëet.
In sy gedroogde vorm staan dit as kopra bekend en vorm dit 'n belangrike handelsproduk in die Verre Ooste. Die dadelpalm (Phoenix dactylifera) is afkomstig uit die oases van Noord-Afrika en die gebied oos van die Middellandse See, en is ook van baie groot ekonomiese belang. Om vrugvorming by hierdie spesie aan te moedig, word takke met manlike blomme afgesny en tussen die blomtakke van die vroulike bome gehang. Die More het dadelkultuur in Suidoos-Spanje ingevoer, en hier ontwikkel die vrugte (dadels) sonder voorafgaande bestuiwing.
Die dadels word vars geëet of in ʼn verwerkte vorm uitgevoer. Die langwerpige pitte bly baie lank kiemkragtig. Die vrugte van die Kanariese dadelpalm (Phoenix canariensis) van die Kanariese Eilande is nie van veel waarde nie, maar die bome is net soos in Suid-Afrika gewilde sierplante. Die blare word ook gebruik by die viering van Palmsondag. In Sentraal- en Oos-Afrika word die oliepalm (Elaeis guineensis) op betreklik groot skaal verbou. Uit die vrugwand van hierdie plante word palmolie, en uit die saad palmpitolie, gepars.
Albei is rooi van kleur en van baie goeie gehalte. Die palmolie word onder meer vir die vervaardiging van margarien gebruik, terwyl palmpitolie hoofsaaklik vir die vervaardiging van seep gebruik word. Talle kultivars van die oliepalm is al geteel, waarvan die Deli-ras uit Indonesië een van die beste is en sowel in Afrika as in Asië op groot skaal verbou word. Die sagopalms (genus Metroxylon) word gebruik as bron van sago, 'n styselryke voedselsoort. In Indië, Maleisië en Wes-Indonesië is Metroxylon sagu inheems, terwyl Metroxylon rumphii in Oos-Indonesië en op die Suidsee-eilande inheems is.
Die blaarsteel en blaarskede van laasgenoemde spesie is met skerp stekels bedek. Hierdie palms dra hul blomme aan die top van die boom en wanneer die vrugte klaar gevorm het, gaan die plante dood. Die lote aan die voet van die boom word dan gebruik om die plant weer voort te plant. Wanneer sago uit die bome gehaal wit word, word hulle afgekap voordat hulle blom, oorlangs oopgesplyts en die murg word uitgehaal. Hieruit word die sago verkry. Benewens die sago word ook grondstowwe vir klere, werktuie en boumateriaal uit hierdie bome verkry.
Na die verwerking van sagobome word larwes van die palmsnuitkewer (Rhynchophorus ferrugineus) in die afval aangetref, en hierdie larwes word ook deur die plaaslike bevolking as voedsel gebruik. Die wetenskaplike naam van die familie van die Palmagtiges is afgelei van die genus Areca, wat uit ongeveer 12 spesies bestaan. Hiervan is die betel (Areca cathecu) die belangrikste vanweë sy vrugte, die betelneute of pinangs, wat in die Indo-Maleisiese argipel en op Sri Lanka (Ceylon) as bestanddeel van die sogenaamde sirihpruim gebruik word.
Die betelneute word daarvoor in klein stukkies gekap, met ongebluste kalk gemeng en in 'n blaar van Piper betle gerol. Die kou hiervan staan bekend as sirihpruim, en word veral deur die vroue beoefen, onder meer vanweë die stimulant wat in die blare voorkom. Uit die jong bloeiwyses van die lndonesiese arepalm (Arenga saccarifera) word arak, ʼn alkoholiese drank berei. Wanneer die plantsap ingedamp word, word ook 'n bruin palmsuiker verkry wat in skywe opgesny en as die sogenaamde gula djawa verkoop word.
Vroeër is die swart vaatbondels van die plant as vulling vir kussings en divans gebruik. Die genus Raphia, wat in Afrika voorkom, bestaan hoofsaaklik uit moerasplante met veervormige blare van 15 tot 20 m lank en ook baie lang, naaldvormige bloeiwyses. Op die eiland Madagaskar word die Raphia-spesies ook in savannes aangetref. Uit die buitenste laag van die gedroogde blare van die raffiapalm (Raphia ruffia) word raffia verkry, wat onder meer by die opbind van plante gebruik word. Die toppe van hierdie bome word dikwels gesny en die suikerhoudende vloeistof wat daaruit kom, in bakkies opgevang. Hierdie vloeistof word gelaat om te gis en as palmwyn gedrink.
In Suider-Afrika word dit gedoen met Raphia australis, sowel as met Hyphaene natalensis. Die murg van Raphia-spesies en ander palmspesies staan bekend as palmhart en word as groente, waarvan die smaak baie met die van aspersies ooreenkom, gebruik. Die nipapalms (Nypa fruiticans) groei dikwels saam met Raphia-spesies in moeraswoude, en is een van die min palmspesies waarvan die stam vertak. Die vertakking vind onder die water plaas. In die droë dele van Spanje groei die dwergpalm (Chamaerops humilis), die enigste Europese palmsoort.
Benewens die kosipalm (Raphia australis), wat in Suid-Afrika slegs in die omgewing van die Kosimeer in Noord-Natal aangetref word, en die lalapalm (Hyphaene natalensis), wat veral op die vloedvlaktes van die groter riviere in die bosveld aangetref word, is daar nog vyf ander palmspesies in Suid-Afrika.
Bronne
- Algemene gids tot BOME. Keith, Paul & Meg Coates Palgrave. 2000. ISBN 1-86872-527-8
- Watter Boom is dit? Eugene Moll 2013 ISBN 978 1 77007 832 1
- Wêreldspektrum, 1982, ISBN 090840963X, volume 22, bl. 81
Normdata  |
|---|