Slag van Paardeberg

Lord Roberts is aangestel om die Britse magte in Suid-Afrika aan te voer in Desember 1899 in opvolging van Generaal Redvers Buller (Roberts het op daardie stadium so pas gehoor dat sy seun, Freddy, noodlottig gewond is by die Slag van Colenso).

Soos Buller, het Roberts hom voorgeneem om 'n direkte aanslag op die Boererepublieke se hoofstede Bloemfontein en Pretoria te maak deur gebruik te maak van die spoorlyn vanaf Kaapstad vir logistieke steun en kommunikasie. Soos in Buller se geval het hy met sy aankoms in Suid-Afrika ondervind dat die openbare mening in Brittanje en onder die Britse gemeenskap in Suid-Afrika 'n sterk optrede wou sien om die beleg van Ladysmith, Kimberley en Mafikeng te ontset en het daarom sy planne verander.

'n Vroeëre poging deur die Britte om Kimberley te ontset onder bevel van Lord Methuen is deur die Boere onder Generaal Cronje teengestaan. Cronje saam met Generaal De la Rey en sy Transvaalse burgers kon nie daarin slaag om die Britte se opmars tydens die Slag van die Twee Riviere by die sameloop van die Modder- en die Rietriviere reg langs die spoorlyn stuit nie. Die Britse opmars is egter tot 'n stilstand gedwing na die Slag van Magersfontein en is die Britte gevoelige verliese toegedien. Verder het baie van die Boerekrygers se familie by hulle aangesluit by die hooflaer te Jacobsdal. Die teenwoordigheid van nie-vegtendes en die stadige ossewaens sou uiteindelik bydrae tot Cronje se neerlaag.

Roberts het 'n baie versterkings lang die spoorlyn tussen die Oranjerivier en die Modderrivier gekry. Sy mikpunt was om die Boere se flank te omsingel en sy kavallerie daarom te laat beweeg ten einde Kimberley te ontset, terwyl sy infanterie die belangrike driwwe agter hulle sou beveilig. Roberts het twee infanteriedivisies elkeen met twee infanteriebrigades en 'n berede afdeling wat uit drie brigades bestaan het onder bevel van Generaal French gehad. 'n Ander infanterie-afdeling is tydens die veldtog tot stand gebring.

Genl.Piet Cronjé as 'n krygsgevangene op Sint Helena, 1900–'02. Hy en sy 4 000 manskappe is gevange geneem nadat hulle hulle oorgegee het ná die nederlaag in die Slag van Paardeberg.

Terwyl die Highland Brigade onder bevel van Majoor-Generaal Hector MacDonald die Boere te Magersfontein se aandag afgelei het, het Roberts se groot mag in die geheim begin om in die ooste op te mars op die 11^deFebruarie. Die aand van 12 Februarie het sy magte die driwwe oor die Rietrivier beset. Op die volgende dag het die Britse berede mag 'n 30 myl lange mars in versengende hitte uitgevoer om die driwwe by die Modderrivier te beset. Die opmars het die Boere onverwags betrap en hulle was nie daartoe in staat om die driwwe en omringende koppe te verdedig nie.

Vroeg op 15 Februarie het French se afdeling die finale tog aangepak om Kimberley te ontset. Hulle het slegs verspreide en sporadiese teenstand van die Boere gekry en die groot mag het deur die dun Boerelinies gedring. Daar word vertel dat French protokol verontagsaam het en nie eerste by die militêre bevelvoerder van die beleërde garnisoen aangemeld het nie maar wel by Cecil John Rhodes by die dorp se grootste hotel.

Die finale opmars het French se afdeling uitgeput, veral omdat sy kavallerie te veel toerusting saamgedra het en futiele pogings om een van die Boere se 155 mm Creusot kanonne (met die bynaam "Long Tom" gedoop) te probeer onderskep.

Op die 15^de Februarie het Cronje se burgers, sowat 5 000 Transvalers en Vrystaters uiteindelik hulle laer te Jacobsdal verlaat. Hulle stellings was nou nutteloos en hulle was in gevaar om omsingel te word. Op die nag van die 15^de het 'n groot konvooi tussen die agterhoede van French se afdeling en die buiteposte van Luitenant-Generaal Thomas Kelly-Kenny se afdeling by die driwwe van die Modderrivier deurgemasjeer. In die daaropvolgende dag het die Boere se agterhoede verhoed dat die Britse 6^de afdeling hulle inhaal. Op die 17^de het 'n groot konvooi Boerewaens Paardebergdrif op die Modderrivier bereik. Hulle was op die punt om die rivier oor te steek toe 'n Britse berede mag hulle uit die Noorde aangeval en afgesny het.

Cronje het toe besluit om 'n laer te trek en langs die oewer van die Modderrivier in te grawe. Die Britse magte het aangegroei en die Boeremagte in getalle by verre begin oortref met oorweldigende artillerie tot hulle beskikking. Die Britte sou dus die Boere maklik tot oorgawe kon dwing deur hulle te beleër en te bombardeer. Generaal Christiaan de Wet wat slegs sowat 30 myl verder weg was, het die besluit van Cronje skerp gekritiseer veral omdat daar na sy oordeel nie voldoende Britse kavallerie beskikbaar was om hulle te stuit nie en sou hulle by sy magte en die van Hoofkommandant I.S. Ferreira kon aansluit wat ook 'n sootgelyke afstand ten noorde van Cronje was as hulle aanhou beweeg het.

Luitenant-Generaal Thomas Kelly-Kenny van die Britse 6^de afdeling was van plan om Cronje se magte te beleër en met bombardemente tot oorgawe te dwing. Dit sou waarskynlik geslaag het en die Britse baie minder ongevalle besorg het. Roberts was egter siek en sy Stafhoof, Luitenant-Generaal Herbert Kitchener, was in bevel van die Britse mag en het met 'n ander plan vorendag gekom.

Daar bestaan 'n moontlikheid dat Kitchener bewus was dat die Vrystaatse Boere onder leiding van De Wet op pad was na Paardeberg om Cronje te ontset, wat dalk sy haastige optrede kan verklaar. Hy het beveel dat Cronje se stellings onmiddellik bestorm moes word. Kitchener het toe met sy infanterie en berede troepe 'n reeks ongekoördineerde trompop aanvalle teen die Boerelaer geloods.

Dié het hy gedoen ten spyte van die verliese wat die Britte voorheen as gevolg van sulke aanvalle teen Boeremagte wat goed ingegrawe was, gelei het. Die resultaat was hierdie keer dan ook nie anders nie. Die Britse soldate is afgemaai en daar word gereken dat nie 'n enkele Britse soldaat tot nader as 200 treë van die Boerelinies kon vorder nie. Teen sononder was daar 24 offisiere en 279 soldate gedood en 59 offisiere en 847 gewonde soldate aan die Britse kant. Dit was een van die gevoeligste verliese wat die Britte tot op daardie stadium in die oorlog gelei het en het alomweë as Bloody Sunday in Britse kringe bekend gestaan.

Kitchener het nie net sy soldate se lewens vermors nie, maar ook sy strategiese voordeel prysgegee. 'n Nabygeleë kop is slegs lig verdedig wat De Wet in staat gestel het om die kop in te neem. De Wet was nou in staat om die Britse stellings lastig te val. Teen sononder het Kitchener sy soldate beveel om in te grawe waar hulle is. Nie almal het egter die bevele gekry of gehoorsaam nie en die Britse soldate wat dors en uitgeput was het teruggekeer kamp toe. Dit het al hoe meer waarskynlik begin lyk asof Cronje sou kon ontsnap.

Aan die Boerekant het dinge ook egter nie goed gelyk nie. Cronje en sy burgers was al dae lank op die vlug en die bombardement het ongeveer 'n 100 sterftes en 250 gewondes tot gevolg gehad. Die perde, osse en waens wat nie beskut was nie het egter nog erger daaronder gely. Baie waens en ammunisie is vernietig. Die verliese het veroorsaak dat die moraal van Cronje se laer baie laag was.

Met sonsopkoms het Generaal Roberts op die toneel opgedaag. Hy het aanvanklik die voortsit van die trompaanvalle voorgestaan maar die veldslag is onderbreek omdat Cronje wou onderhandel het oor 'n skietstaking om dooies te begrawe, 'n versoek wat die Britte geweier het. Die onderhandelinge het egter die grootste deel van die dag in beslag geneem wat enige verdere aanvalle daardie dag onmoontlik sou maak. Die daaropvolgende dag wou Roberts en Kitchener weer aanval maar hulle is deur die senior Britse offisiere teengestaan. Teen die Woensdag het Roberts al oorweging daaraan begin skenk om te onttrek. Gelukkig vir Roberts het De Wet die eerste bes gegee en sy kommandos onttrek. Ferreira se kommando is leierloos gelaat nadat hy per ongeluk deur een van sy eie verspieders doodgeskiet is. De Wet het onttrek nadat Cronje halsstarrig geweier het om 'n poging aan te wend om uit te breek.

Die bombardement van Cronje se stellings het toenemend feller geword soos meer en meer Britse kanonne (insluitende 5 duim howitzers en ander 1-ponder "pom-pom" kanonne) bygekom het. Bykans elke perd, donkie en os is doodgeskiet en die verrottende stank en vlieë het dit vir die Boere onhoudbaar gemaak. Op die vooraand van die laaste dag van die veldslag het die Royal Canadian Regiment, wat op daardie stadium reeds 70 ongevalle gely het, nader aan die Boerestellings gekruip en hulself skaars 65 tree van die Boerelinies af ingegrawe. Op 27 Februarie 1900 het Cronje se kommando onder hierdie hernieude druk oorgegee. Daarmee is die laaste kommando tussen die Britse magte en Bloemfontein, die hoofstad van die Vrystaat, verwyder. Cronje het met 'n mag van 4 019 man en 50 vrouens oorgegee. Dit was die eerste groot oorwinning deur die Britte oor die Boeremagte (vorige neerlae by Twee Riviere, Graspan en Belmont kan in sekere opsigte as strategiese onttrekkings beskou word). Hierdie oorgawe was egter 'n baie gevoelige slag aangesien die aantal manskappe wat gevange geneem is bykans 10% van die Boere se weerbare leër verteenwoordig het.

Aan Boerekant is Cronje skerp gekritiseer oor sy beslissings en aan die Britse kant is Kitchener ook skerp veroordeel oor die manier waarop hy Britse soldate se lewens verspil het. Waar hy voorheen as die held van Khartoum (Kitchener of Khartoum) bekend gestaan het is hy in sekere kringe Kitchener of Chaos genoem.

Aanhaling van Breytenbach

Die amptelike historikus Johan Hendrik Breytenbach het die volgende geskryf oor die oorgawe van generaal Cronjé op 27 Februarie 1900:

Dat genl. Piet Cronjé op Majubadag oorgegee het, was nie sy skuld nie en net so min het die klompie vrouwens en kinders wat daar in sy laer was, daar iets mee te doen. Om sy kapitulasie te begryp, is dit noodsaaklik om twee dinge goed te begryp: die eerste is dat sy sowat 4 000 voetgangers wat oor net 5 kanonne beskik het, vasgekeer was deur 'n oormag van sowat 40 000 soldate met 100 kanonne, en dat hy daarby deur 'n volstrek ondeurwaadbare rivier van De Wet se burgers buite die Britse omsingelingslinie afgesny was. — Die Geskiedenis van die Tweede Vryheidsoorlog in Suid-Afrika, 1899 –1902. Deel IV. Die Boereterugtog uit Kaapland (1974). Hoofstuk XVII. Die oorgawe van Genl. Cronjé. 7. Konklusie, bladsy 427.

• Breytenbach, J. H. (1977). Die Boereterugtog uit Kaapland. Die Geskiedenis van die Tweede Vryheidsoorlog in Suid-Afrika, 1899–1902. Vol. IV. Pretoria: Die Staatsdrukker.
• Conan Doyle, Sir Arthur The Great Boer War Hoofstuk 19
• Kruger, Rayne Goodbye Dolly Grey: Story of the Boer War New English Library Ltd. 1964; ISBN 0-7126-6285-5
• Pakenham, Thomas The Boer War Cardinal, 1979; ISBN 0-7474-0976-5