Oudtshoorn

'n Historiese gebou in Oudtshoorn

Die omgewing van Oudtshoorn is oorspronklik deur Boesmans bewoon, en 'n groot aantal van hulle rotstekeninge is in die grotte van die nabygeleë Swartberge bewaar.

Die eerste Europese ontdekkers in die gebied was 'n Nederlandse handelsekspedisie onder die bevel van ene veldkornet Schrijver, wat in Januarie 1689 deur 'n Griekwa-gids oor die ou olifante-trekpad na die streek gelei is. Die ekspedisie het tot by die huidige dorp Aberdeen gekom en het die Klein Karoo op 16 Maart oor die Attakwaskloof weer verlaat. Die eerste setlaars het hulle egter eers sowat honderd jaar later in die gebied gevestig.

Die dorp Oudtshoorn het ontstaan op twee plase wat aan Cornelis Petrus Rademeyer behoort het. Die eerste permanente gebou in die Klein Karoo, 'n Nederduits-Gereformeerde kerk, is in 1839 naby die oewer van die Grobbelaarsrivier opgerig. Die dorp Oudtshoorn het rondom hierdie kerkgebou begin groei en is vernoem na baron Pieter van Rheede van Oudtshoorn, wat in 1772 as goewerneur van die Kaapkolonie benoem is, maar tydens die seereis op pad na die Kaap oorlede is.

'n Klein skool met een klaskamer is in 1858 gebou, en 'n rukkie later is 'n munisipaliteit en in 1859 ook 'n Landboukundige Genootskap gestig. In dieselfde jaar is met die bou van 'n groter kerkgebou begin, wat die kleiner godshuis sou vervang.

Die jaar 1859 was ongelukkig ook die beginpunt van 'n langdurige droogte, wat die plaaslike ekonomie in mekaar laat stort het. Baie boere het hulle plase verloor en moes as bywoners op plase bly. In 1865 is die dorp reeds deur armoede geteister. Met die stortreëns van die jaar 1869 is die droogte finaal gebreek, en die depressie het tot 'n einde gekom. Oudtshoorn het 'n welvarende gemeenskap geword.

'n Volstruisplaas naby Oudtshoorn

Oudtshoorn het sy welvaart in daardie tydperk veral aan die volstruisteelt te danke gehad, wat veral in die Europese modebedryf gewild geraak het en veral as versiering van hoede gebruik is. In die tydperk tussen 1875 en 1880 het die prys vir 'n paar volstruise tot by 1 000 pond sterling gestyg.

Die boere in die omgewing van Oudtshoorn het besef dat volstruisteelt winsgewender sou wees as enige ander landbouproduk. Hulle het die verbouing van hulle tradisionele graangewasse laat vaar en in plaas daarvan lusern geplant, wat as volstruisvoer benodig is. Danksy die ekonomiese welvaart is ook die nuwe NG kerk eindelik ná 'n jare lange vertraging voltooi en op 7 Junie 1879 ingewy.

Ongelukkig het die volstruisbedryf weens oorproduksie in 1885 'n krisis beleef. Daarbenewens het 'n oorstroming in Mei dieselfde groot skade aangerig. Die nabygeleë Victoriabrug oor die Olifantsrivier is een jaar ná sy voltooiing deur die vloedwaters weggespoel.

Die volstruisbedryf het maar stadig herstel, en eers na die einde van die Tweede Vryheidsoorlog (1899–1902) was daar 'n groot oplewing. Die bedryf het rekordverkope van volstruisvere gehad, en baie volstruistelers het nou as "veerbaronne" bekend gestaan en vir hulle statige villas, die sogenaamde volstruisveerpaleise, laat oprig. Die volstruisbedryf het sy hoogtepunt in 1913 bereik, maar met die uitbreek van die Eerste Wêreldoorlog in 1914 het verkope sterk gedaal. Die plaaslike ekonomie het opnuut in duie gestort, en die meeste boere het weer begin om hulle tradisionele graangewasse te verbou.

'n Volstruismannetjie en -wyfie

Die volstruisteelt, wat in 1859 met slegs 2 159 voëls in die Oudtshoorngebied begin het, was in die eerste helfte van die 20ste eeu op die drumpel van uitsterwing. In 1918 is met die slagting van Suid-Afrika se meer as 300 000 geteelde volstruise begin – die aantal voëls het tot slegs 30 000 in 1932 en 'n skrale 2 000 in 1940 gekrimp. Nogtans het die gebied sy ekonomiese opswaai ná die Tweede Wêreldoorlog nog eens aan volstruise te danke gehad – hierdie keer was die toerismesektor die dryfveer agter die herlewing in die volstruisbedryf. Toeriste, wat 'n besoek aan die nabygeleë Kangogrotte afgelê het, het ook in ander besienswaardighede begin belangstel, en skouplase met volstruise het vinnig tot 'n trekpleister ontwikkel. Die eerste volstruis-skouplaas is reeds in 1930 geopen.

Toeriste het met hul vraag na volstruisleer en ander produkte tot die bedryf se groei bygedra. In die 1980's was daar weer sowat 100 000 voëls in die Oudtshoorngebied – 'n getal wat ook in die volgende dekades stabiel sou bly.

Vandag is professionele volstruisskouplase 'n gewilde trekpleister in Oudtshoorn. Daarnaas speel ook die vleisproduksie 'n belangrike rol. Volstruisvleis word net op die Suid-Afrikaanse mark aangebied, aangesien dit sedert 2010 weens voëlgriep nie na oorsese bestemmings uitgevoer mag word nie.

Die kerkgebou van die NG moedergemeente se hoeksteen is op 15 Januarie 1861 gelê, maar weens geldelike probleme is dit eers vroeg in 1879 voltooi nadat die argitek Carl Otto Hager gekontrakteer is om probleme met die bouplan reg te stel

Die Gereformeerde kerk Oudtshoorn, in 1969 in gebruik geneem

In 1944 het die Suid-Afrikaanse regering 500 Poolse weeskinders (299 seuns en 201 meisies), wat hul ouers en gesinne tydens hul ballingskap in die Sowjetunie verloor het, om humanitêre redes vanuit Iran na Oudtshoorn laat bring waar 'n Poolse skool vir hulle georganiseer is.[3] Volgens 'n geallieerde ooreenkoms het Iran in 1942 meer as 116 000 Poolse vlugtelinge uit die Sowjetunie ontvang waarvan later sowat 10 000 in Suid-Afrika of Britse kolonies in Afrika hervestig is.[4]

Die hoofdorp van die Klein-Karoo, Oudtshoorn, het eens op 'n tyd so n lewenskragtige Joodse gemeenskap gehad dat die dorp, ietwat oordrewe, "Klein Jerusalem" of "Yerushalayim beDerom Afrika" (Jerusalem van Suid-Afrika) genoem is. Die gemeenskap het vinnig opgeskiet vanweë die oplewing in die volstruisbedryf wat Jode hierheen laat stroom het op soek na rykdom. Twee golwe immigrante het hierheen gekom: die eerste in die middel 19de eeu en die tweede vroeg in die 20ste eeu. Die eerste groep was deel van sir George Grey se immigrasieskema van 1858–'61, toe groot groepe mense van Duitse herkoms hulle aan die Kaap kom vestig het tesame met vaklui van die Britse Eilande. Die tweede golf was Jode uit veral Litaue en Letland wat wou ontsnap aan die oproep vir militêre diens van jong Jode in die Russiese leër tussen 1881 en 1910 en die Jodehaat in die Russiese ryk wat hul vermoë beperk het om ’n produktiewe lewe te lei. Die meeste is na Brittanje, van waar hulle na die VSA en die kolonies van die Britse ryk verhuis het. Van dié wat die Kaap bereik het, het te hore gekom van die rykdom wat verdien kon word uit die volstruisbedryf van die Klein-Karoo en het daarheen verhuis en handel in volstruisvere begin dryf.

Die komitee van die Queenstraat-sinagoge, laat 1880's

Die eerste eredienste is gehou in privaat wonings en in die veremarksaal van die stadsraad. Teen 1886 het die getal Jode sowat 250 getel en daar is onder aansporing van rabbi Orenstein van Kaapstad besluit om ’n sinagoge te bou. Tussen die Afrikaners en Jode het in dié tyd ’n besonderse band ontstaan omdat albei groepe diep godsdienstig was. Die plaaslike NG predikant het selfs van die preekstoel verklaar hoe "heerlik dit sou wees as die kinders van die Ou Testament in ons midde kon aanbid". ’n Afrikaner het twee erwe vir die sinagoge geskenk, terwyl ’n ander die stene bygedra en dit na die perseel laat karwei het. Die argitek George Wallis het die plan geteken. Bouwerk het op 26 Januarie 1888 begin toe rabbi Orenstein die hoeksteen gelê het. Die sinagoge is in Desember daardie jaar aan die diens van die Here gewy. Rabbi Wolfson het in daardie jaar na die Kaapkolonie gekom om diens op Barberton in Oos-Transvaal te aanvaar, maar het verkies om die amp van rabbi van Oudtshoorn te aanvaar, waar hy die gemeenskap langer as ’n halfeeu sou dien van die preekstoel in wat mettertyd as die Englishe Shul sou bekendstaan.

Die St. Johnstraat-sinagoge

Die aankomelinge het betrokke geraak by die bemarking en, eindelik ook, die produksie van volstruisvere, strydig met die algemene opvatting dat Jode nie slegs die middelman in die verkoop van volstruisvere was nie, maar aktiewe boere. Tog het van die 50 Jode van Oudtshoorn wat tussen 1883 en 1890 genaturaliseer is as burgers van die Kaapkolonie, hul bedryf aangedui as "verekoper" en nog twee as "veresorteerder". Baie van die vereverkopers het met ’n sak vol vere oor die skouer van plaas tot plaas loop en vere koop. Teen 1910 was daar 227 gelisensieerde verekopers in die distrik, van wie amper almal Jode was. Die Jode wat om die dorp kom woon het, het Afrikaans leer praat. Op die dorp was Engels egter die voertaal, waar dit by Britse setlaars geleer is, van wie baie winkeliers was.

Namate die Joodse bevolking gegroei het, het die omvang van hul aktiwiteite uitgebrei toe talle smouse geword het wat van plaas na plaas met ’n perdekarretjie gereis en huishoudelike produkte aan die boere verkoop het. Op die dorp het van hulle winkeliers en hoteliers geword. Namate die Jode se rykdom toegeneem het, het hulle pronkerige herehuise van sandsteen begin bou wat as volstruispaleise bekendgestaan het. Sommige Jode het hul sakebedrywighede gediversifiseer na die tabakbedryf, terwyl ander professies begin beoefen het, veral soos dokters, tandartse en prokureurs.

Oudtshoorn se vernaamste teler en handelaar van volstruise op Oudtshoorn was ene Max Rose, bekend as die volstruisverekoning. Hy het in 1890 uit Shavel aangekom en sy sakeonderneming gou-gou opgebou. In 1906 het hy die plaas Weltevreden naby Ladismith vir £18 000 gekoop. Dit is in 1913, kort voor die ineenstorting van die bedryf weens die Eerste Wêreldoorlog, vir £200 000 van die hand gesit, maar ná die ineenstorting was dit nie meer as £15 000 werd nie.

Die Queenstraat-sinagoge in Baron van Rheedestraat. Dis sedert 1973 die dorp se enigste shul nadat die tweede een in 1973 gesluit het

Baie van die Litvaks (mense van Litaue) wat op Oudtshoorn kom woon het, het uit twee aangrensende shtetls gekom, Kelme en Shavel. Kort voor lank het die twee groepe, die ortodokse Mitgagdim van Kelme en die meer liberale Jode van die stedelike Shavel stry gekry oor hoe om seremonies te hou. Die sinagoge in Queenstraat is net op die Sabbat en Jom Tof en het nie geleenthede vir onderrig gebied nie. Die Kelme-Jode het gemeen rabbi Wolfson was te sterk onder die invloed van Duitse en Engelse godsdienspraktyke en het verlang dat daaglikse dienste gehou en ’n Beit Midrash gevorm word. So het dié groep in 1892 weggebreek van die gemeenskap en hul eie sinagoge gebou in St. Johnstraat, met die bynaam "Griener Shul", waarin hulle daarna gestreef het om die atmosfeer van hul tuisdorpsinagoge in die Karoo te herskep. Die gevolg was ’n replika van ’n Litause sinagoge versier met tradisionele Joodse kunsvlyt, silwerwerk en naaldwerk. Nadat die gemeenskap in 1973 ontbind het, is die onhoud van die shul, waaronder die ark met sy uiekoepel, wat gemodelleer is op die ark in die sinagoge in Kelme, verskuif na die C.P. Nel-museum.

Aanvanklik is die seuns en dogters van die plaaslike Joodse gemeenskap weggestuur na die stede en oorsee om hulle in die professies te kwalifiseer, maar in 1904 is op Oudtshoorn die eerste Joodse staatskool in Suid-Afrika tot stand gebring. Dié laerskool het ’n algemene opvoeding verskaf saam met daaglikse klasse in Hebreeus as deel van die sillabus.

Jode het aktief aan die dorpsbestuur deelgeneem. In ’n stadium was die burgemeester en twee raadslede Joods, asmede die distriksgeneesheer, die mediese beampte en ’n lid van die munisipale skoolraad. In 1899 is Moritz Aschman verkies tot die munisipale raad en het hy ook in die skool- en hospitaalraad gedien. Hy was etlike jare lank voorsitter van die Joodse Filantropiese Vereniging. Arthur Jacobson het in 1893 ’n regspraktyk op die dorp geopen. In 1903 is hy aangestel as Oudtshoorn se vredesregter en in 1914 het hy die dorp se eerste Joodse burgemeester geword.

Oudtshoorn se Joodse gemeenskap het algaande deel geword van die wit gemeenskap en diep betrokke geraak by burgerlike aangeleenthede, hoewel die dorp verdeeld was tussen die uitsluitlik anti-Britse, plattelandse Afrikaners wat die Nasionale Party ondersteun het en die Britsgesinde Afrikaners, Engels en die meeste van die Jode wat ondersteuners was van genls.. Louis Botha en Jan Smuts se Suid-Afrikaanse Party (vanaf 1934 die Verenigde Party. Die Jode se lojaliteit is versterk deur Smuts se ondersteuning van Sionisme.

Selfs ná die ineenstorting van die verebedryf en die wegtrek van die helfte van die Joodse gemeenskap teen 1918, is Jode steeds tot die dorpsraad verkies. Bennie Gillis het in 1937 die dorp se derde Joodse burgemeester geword nadat hy twee termyne as onderburgemeester gedien het en altesaam 25 jaar in die raad was.

Die Joodse bevolking het saam met die volstruisbedryf gegroei en in 1914 ’n hoogtepunt van 600 gesinne bereik. Die ineenstorting van die bedryf het baie se sakeondernemings laat vou. Mense is bankrot verklaar en moes verkoop wat hulle kon om staande te bly. Omdat daar beperkte sakegeleenthede in ander sektore was, het die Jode na die stede begin verhuis sodat die helfte van die Joodse bevolking aan die einde van die Eerste Wêreldoorlog (1914–'18) reeds die dorp verlaat het. Die ekonomie het stadigaan herstel. Welgestelde Jode het aan Queenstraat gewoon naby die sinagoge, en die minder gegoedes in St. John-, Hoog- en Adderleystraat. Teen die 1930's het die dorp fabrieke gehad vir die vervaardiging van tabakprodukte, leergoedere en meublement wat duisende mense in diens gehad het en waarvan talle deur Jode besit is. Die verhuising van minder gegoede Jode en die vooruitgang van dié wat agtergebly het, het die indruk by arm Afrikaners gewek dat dit hulle teen die verengelsde Joodse winkeliers en krediteure was.

Ook op Oudtshoorn het die Jode in die aanloop tot die Tweede Wêreldoorlog met Jodehaat te doen gehad toe organisasies soos die Grys- en die Swarthemde gestig is. Die Simboliese Ossewatrek van 1938 het tot die stigting van die Ossewabrandwag as kultuurorganisasie gelei, maar sy metodes en embleme het sterk herinner aan dié van die fascistiese organisasies in Europa. Al het dié organisasies veral ná die uitbreek van die oorlog besonder uitgesproke geraak, was hul invloed steeds beperk. Weens politieke onrus het genl. Jan Smuts Oudtshoorn aan die begin van die oorlog onder noodwetgewing geplaas.

Die ineenstorting van die volstruisbedryf was die eerste groot terugslag vir Oudtshoorn se Joodse gemeenskap, maar die oorlogstyd en die maatskaplike veranderings in die gemeenskap selfs sou eindelik hul getalle verminder tot skaars meer as ’n minyan aan die einde van die 20ste eeu. Ná die einde van die oorlog het die dorp stadigaan weer rustig geraak, maar die Joodse gemeenskap sou nooit ten volle herstel van die uitwerking van brandstigting, die ongeërgde houding van die plaaslike polisie en die skending van wedersydse vertroue. Ná die bewindsoorname van die Nasionale Party is Afrikaners ál meer in die beherende posisies in die sake en maatskaplike lewe geplaas; tog het Joodse ondernemings nog dekades lank op Oudtshoorn staande gebly. Steeds het die getalle bly afneem, hoofsaaklik weens die aantrekkingskrag van die stede. Van die plaaslike Jode het ook geëmigreer weens die politieke onrus van die 1970's en '80's.

Teen 1955 het die dorp net 150 Joodse gesinne oorgehad en in 1973 is die St. Johnstraat-sinagoge gesluit. Die ark en voorbanke is na die plaaslike museum geneem. Volgens die jongste syfers het die dorp en distrik 17 Joodse gesinne onder wie vyf volstruisboere. Die gemeenskapslewe wentel steeds om die Queenstraat-sinagoge (nou Baron van Rheedestraat).[11]