Oud-Turkse skrif
Die Oud-Turkse skrif (ook bekend as die Göktürk-skrif of Orchon-skrif) is die alfabet wat die Göktürke en ander vroeë Turkse khanate in die 8ste tot 10de eeu gebruik het vir Oud-Turks.[1] Dit is hoofsaaklik deur die Arabiese skrif vervang ná die aanvaarding van Islam in Sentraal-Asië.
| Oud-Turkse skrif | ||||
 | ||||
| Soort skryfstelsel | Alfabet | |||
| Tyd gebruik | 8ste - 10de eeu | |||
| Rigting | Regs na links | |||
| Tale | Oud-Turks | |||
| Stelsels | ||||
| Moederstelsels | ||||
| ISO 15924 | Orkh, 175 | |||
| Unicode | Old Turkic, U+10C00–U+10C4F | |||
| Nota | ||||
| Hierdie bladsy kan fonetiese IFA-simbole of letters uit ander alfabette bevat | ||||
| ||||
Die naam "Orchon" kom van die Orchon-vallei in Mongolië, waar vroeë 8ste-eeuse inskripsies in 1889 ontdek is.[2] Dié inskripsies is in 1893 deur die Deense filoloog Vilhelm Thomsen ontsyfer.
Die skrif is later deur die Oeigoerse Ryk gebruik. ’n Yenisei-variant is bekend uit 9de-eeuse Kirgisiese inskripsies.
Nog Turkse Nestoriaanse manuskripte wat dieselfde rune-agtige voorkoms[3] as die Oud-Turkse skrif het, is gevind veral in Turpan en Miran in China.[4][5][6]
Thomsen het die skrif as "Tukse runes" beskryf en dit word steeds soms runes genoem na aanleiding van die Germaanse runes, wat omstreeks dieselfde tyd gebruik is.
Oorsprong
Daar word algemeen geglo dat die Orchon-skrif afgelei is van variante van die Aramese alfabet, veral via die Pahlewi-skrif en Sogdiese alfabet, of moontlik via Kharosthi.
Nog ’n moontlikheid wat genoem word is tamgas (seëls of stempels) van die Chinese skrif. Turkse inskripsies ouer as die Orchon-inskripsies gebruik sowat 150 simbole, wat kan beteken dat tamgas uit die Chinese skrif ontwikkel het en later ’n alfabet geword het.
Inskripsies
Inskripsies in Orchon is gevind op twee monumente in die Orchon-vallei wat tussen 732 en 735 opgerig is, asook op tablette wat wyer versprei was in die gebied. Volgens die webtuiste van die taalkomitee van die departement van kultuur van Kazachstan was daar 54 inskripsies in die Orchon-gebied, 106 in die Yenisei-gebied, 15 in die Talas-gebied en 78 in die Altai-gebied. Die Orchon-monumente is die oudste bekende voorbeeld van ’n Turkse skrif; hulle dateer uit 722, 732 en 735.
Ander inskripsies in dieselfde skrif is ook in Mongolië, Siberië en Xinjiang gevind. Hulle vertel die verhaal van die legendariese oorsprong van die Turke, die goue era van hul geskiedenis, hul onderwerping deur die Chinese en hul bevryding.
Letters
Die Oud-Turkse taal gebruik klinkerharmonie (wat beteken klinkers in ’n woord moet dieselfde eienskappe hê), en sommige konsonante word in twee "harmoniestelle" verdeel, een vir voorklinkers en een vir agterklinkers. Klinkers kan dus beskou word as inherent aan die konsonant en daarom het die Oud-Turkse alfabet eienskappe van ’n abugida (waar elke konsonant ’n ingeboude klinker het). In sulke gevalle is dit gebruiklik om die boskrif-syfers ¹ en ² te gebruik om konsonante aan te dui wat saam met agter- en voorklinkers onderskeidelik gebruik word.
Klinkers
| Orchon | Transliterasie |
|---|---|
 | a, ä |
 | y, i (e) |
 | o, u |
 | ö, ü |
Konsonante
- Harmoniestelle
| Agterklinker | Voorklinker | ||||
|---|---|---|---|---|---|
| Orchon | Transliterasie | Orchon | Transliterasie | ||
 | b¹ |  | b² | ||
 | d¹ |  | d² | ||
 | γ (g¹) |  | g (g²) | ||
 | q (k¹) |  | k (k²) | ||
 | oq, uq, qo, qu |  | ök, ük, kö, kü, | ||
 | t¹ |  | t² | ||
 | ł (l¹) |  | l (l²) | ||
 | n¹ |  | n² | ||
 | r¹ |  | r² | ||
 | s¹ |  | s² | ||
 | j¹ |  | j² | ||
- Ander konsonante
| Orchon | Transliterasie |
|---|---|
 | yq, qy |
 | č |
 | ič, či |
 | p |
 | m |
 | ṅ (ng, ŋ) |
 | š |
 | z |
 | nč |
 | ń of nj |
 | nd |
 | ld |
| ot, ut | |
| baš? | |
Woorde word soms met ’n dubbelpunt (
) geskei. ’n Voorbeeld van ’n naam, dié van die Turkse luggod Tengri, is (gelees van regs na links):
Die getranslitereerde vorm is t²ṅr²i (IFA: /teŋri/).
Unicode
Die Oud-Turkse alfabet is by die Unicode-standaard gevoeg in Oktober 2009, met die uitreiking van weergawe 5.2. Die Unicode-blok daarvoor is U+10C00–U+10C4F. Dit dui aparte "Orchon"- en "Yenisei"-variante van individele karakters aan.
Sien ook
Verwysings
- Scharlipp, Wolfgang (2000). An Introduction to the Old Turkish Runic Inscriptions. Verlag auf dem Ruffel., Engelschoff
- Sinor, Denis (2002). "Old Turkic". History of Civilizations of Central Asia 4. Parys: Unesco Publishing. 331–333.
- Georg Stadtmüller, Saeculum , Band 1, K. Alber Publishing, 1950, p.302
- Ural-Altaic Yearbooks, Volumes 42-43, O. Harrassowitz Publishing, 1970, p.180
- Volker Adam, Jens Peter Loud, Andrew White, Bibliography old Turkish Studies, Otto Harrassowitz Publishing, 2000, p.40
- University of Bonn. Department of Linguistics and Cultural Studies of Central Asia, Issue 37, VGH Wissenschaftsverlag GmbH Publishing, 2008, p.107
Eksterne skakels
- Orchon-inskripsies in Unicode Geargiveer 11 April 2012 op Wayback Machine
- Orchon-alfabet by Omniglot
Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Oud-Turkse skrif.
Hierdie artikel is vertaal uit die Engelse Wikipedia