Ontbinding van die Sowjetunie

Michail Gorbatsjof (foto van 1987)

Michail Gorbatsjof is op 11 Maart 1985 deur die Politburo as algemene sekretaris aangewys. Dit was drie uur ná sy voorganger, Konstantin Tsjernenko, se dood op die ouderdom van 73. Gorbatsjof (54) was die jongste lid van die Politburo. Sy aanvanklike oogmerke was om die Sowjetunie se ekonomie weer op dreef te kry en hy het besef om dit reg te kry sal hy die onderliggende politieke- en sosiale strukture moet hervorm.[4] Die hervormings het begin met die skuif van senior personeellede uit die Brezjnef-era (die era van stagnasie) wat politieke en ekonomiese hervormings kon belemmer.[5] Op 23 April 1985 het Gorbatsjof twee protégés, Yegor Ligachef en Nikolai Ryzhkof, as volle lede in die Politburo ingebring.

Die liberalisering het egter nasionalistiese bewegings en etniese verskille in die Sowjetunuie gekoester.[6] Dit het ook regstreeks aanleiding gegee tot die 1989-revolusies, waartydens die Sowjet-opgelegde kommunistiese regimes van die Warskouse Verdraglande vreedsaam omvergewerp is,[7] wat op sy beurt weer druk op Gorbatsjof geplaas het om wyer demokrasie en selfregering aan die Sowjetunie se samestellende republieke te bied. Die Kommunistiese Party van die Sowjetunie het in 1989, onder Gorbatsjof se leierskap, beperkte mededingende verkiesings vir 'n nuwe sentrale wetgewer, die Afgevaardigdes van die Volkskongres, ingestem,[8] hoewel die verbod op ander politieke partye eers in 1990 opgehef is.[9]

In Mei 1985 het Gorbatsjof in Leningrad 'n toespraak gelewer waarin hy hervormings belowe en 'n teenalkoholveldtog aankondig om wydverspreide alkoholisme te bekamp. Die prys van wodka, wyn en bier is verhoog en die verkope daarvan beperk.[10] Dit was 'n ernstige terugslag vir die staatsbegroting, met 'n verlies van sowat 100 miljard roebel vir die staatskas terwyl die sluikhandel in drank floreer het.[10]

Gorbatsjof het in die herfs van 1985 begin om jonger en meer energieke mense in die regering op te neem.

Gorbatsjof het voortgegaan met sy hervormingsplanne. Op 23 Desember 1986 het die vernaamste Sowjet-andersdenkende, Andrei Sacharof, uit ballingskap na Moskou teruggekeer.[11]

Die Baltiese lande, wat in 1944 gedwing is om deel van die Sowjetunie te word,[12] het op onafhanklikheid begin aandring. Estland was eerste om in November 1988 weerstand te bied toe die land wetgewing aanvaar om die sentrale regering te verwerp.[13]

Die CTAG (Lets: Cilvēktiesību aizstāvības grupa, Menseregtebeskermingsgroep) Helsinki-86 is in Julie 1986 deur drie werkers in die Letlandse hawestad van Liepāja gestig. Die drie werkers, Linards Grantiņš, Raimonds Bitenieks en Mārtiņš Bariss, het hul organisasie se naam ontleen aan die menseregteverklarings van die Helsinki-ooreenkoms. Helsinki-86 was die eerste openlik antikommunistiese organisasie in die Sowjetunie, en die eerste openlik georganiseerde teenkanting teen die Sowjetbewind. Dit het 'n voorbeeld gestel aan ander etniese minderhede vir hul onafhanklikheidsbewegings.

Driehonderd jong Letlanders van die werkersklas het vroeg een oggend na 'n rockkonsert op die Riga-katedraalplein bymekaargekom en in Leninlaan afgemarsjeer na die Vryheidsmonument met krete soos: "Weg met die Sowjetunie!" en "Bevry Letland!" Die veiligheidsmagte het hulle voorgekeer en verskeie polisievoertuie is omgekeer. [14]

Met die 28 Januarie 1987-sitting van die Sentrale Komitee het Gorbatsjof 'n nuwe beleid van "demokratizatsija" regdeur die Sowjetgemeenskap voorgestel. Sy idee was dat toekomstige verkiesings van die Kommunistiese Party 'n keuse moet bied tussen verskeie kandidate wat met geheime stemme gekies kan word. Afgevaardigdes van die Kommunistiese Party het die voorstel egter afgewater en demokratiese keuses is nooit werklik in die party toegepas nie.

Gorbatsjof het die omvang van glasnost ook drasties uitgebrei en verklaar dat geen onderwerp vir besprekings in die media buite perke mag wees nie. Selfs met hierdie openbare onderneming van hom het dit die Sowjetse intelligentsia byna 'n jaar geneem om die grense te begin verbreed en uit te vind of hy bedoel wat hy sê. Vir die eerste keer het 'n Kommunistiese leier oor die koppe van sy Sentrale Komitee gegaan en 'n beroep op die volk gedoen vir hul steun, in ruil vir vryhede. Dit het gelyk of die taktiek werk. Binne twee jaar kon die hervorming nie langer deur die Party se "konserwatiewes" geïgnoreer word nie.[15]

Op 7 Februarie 1987 is talle politieke gevangenes vrygelaat. Dit was die eerste groep vrylatings sedert Nikita Chroesjtsjof se "ontdooiing in die middel 1950's.[16] Op 6 Mei 1987 het Pamjat, 'n Russiese nasionalistiese groep, sonder toestemming 'n betoging in Moskou gehou. Die owerheid het nie die byeenkoms opgebreek nie, en selfs die verkeer beheer sodat die betogers kon stap na 'n onbeplande afspraak met Boris Jeltsin, die Moskouse leiers van die Kommunistiese Party, en in daardie stadium Gorbatsjof se nouste bondgenoot.[17] [18]

Jeltsin het op 10 September 1987 bedank nadat die onversetlike Jegor Ligatjef in 'n lesing die Politburo gekritiseer het omdat die twee betogings in Moskou toegelaat is. Gorbatsjof het die bedankingsbrief ontvang terwyl hy aan die Swartsee vakansie gehou het, en was stomgeslaan omdat dit die eerste keer was dat iemand vrywillig uit die Politburo bedank.[19] Gefrustreerd omdat Gorbatsjof nie sy griewe in die bedankingsbrief aangespreek het nie, het Jeltsin op 27 Oktober 1987, voor 'n voltallige sitting van die Sentrale Komitee, die stadige pas van hervorming, die slaafsheid van lede teenoor die algemene sekretaris, en Ligatjef se uitlatings, wat tot sy (Jeltsin se) bedanking gelei het, gekritiseer.[20] Niemand sedert Leon Trotsky in die 1920's het nog ooit voorheen die partyleier só kras voor die Sentrale Komitee aangevat nie.[20] In sy repliek beskuldig Gorbatsjof vir Jeltsin van "politieke onvolwassenheid" en "absolute onverantwoordelikheid". Niemand het Jeltsin se kant gekies nie.

Die nuus oor Jeltsin se insurbodinasie en sy "geheime toespraak" het soos 'n veldbrand versprei en sommer gou het samizdat-weergawes (alternatiewe media) die inligting begin sirkuleer. Dit was die begin van Jeltsin se beeld as 'n rebel en hy het gewild geword as 'n anti-establishment-figuur. Die daaropvolgende vier jaar van politieke stryd tussen Gorbatsjof en Jeltsin het 'n belangrike rol gespeel in die ontbinding van die Sowjetunie.[21] Op 11 November 1987 is Jeltsin uit sy pos as eerste sekretaris van die Moskouse Kommunistiese Party geskop.

Gorbatsjof het in 1988 begin beheer verloor oor twee probleemstreke van die Sowjetunie. Die Baltiese republieke is deur bevrydingsgroepe oorgeneem en Kaukasië het in geweld en burgeroorlog verval.

Op 29 November 1988 het die Sowjetunie die blokkering van buitelandse radiostasies se uitsendings gestaak, sodat Sowjetburgers vir die eerste keer nou na nuusdienste buite die Kommunistiese Party se beheer kon luister.[22]

Die andersdenkende Andrei Sakharov is in Maart 1989 tot die Afgevaardigdes van die Volkskongres verkies met sy terugkeer uit ballingskap.

Die Oosblok

Die ses Warskouverdragslande van Oos-Europa was in 'n mate onafhanklik, maar is oral in die internasionale gemeenskap as die Sowjetunie se satellietstate beskou. Al dié lande is in 1945 deur die Rooi Leër beset, die Sowjet-tipe sosialistiese staat is op hulle afgedwing en hulle het baie min vryheid van aksie, in beide binnelandse en internasionale sake, geniet. Enige pogings tot onafhanklikheid is met militêre mag onderdruk – byvoorbeeld die Hongaarse Revolusie van 1956 en die Praagse Lente van 1968. Gorbatsjof het die onderdrukkende en duur Brezjnef-leerstelling, wat ingryping in die Warskouse Verdragslande gemagtig het, afgeskaf. Hy het 'n beleid van nie-inmenging in die binnelandse sake van bondgenote verkies. Daar is grappenderwys na sy beleid verwys as die "Sinatra-leerstelling" met verwysing na Frank Sinatra se trefferlied "My Way".

Boris Jeltsin, Rusland se eerste demokratiesverkose president.

Op 12 Junie 1991 wen Boris Jeltsin 57% van die stemme in die eerste verkiesing van 'n Russiese president.

Die finale doodsnikke van die Sowjetunie begin op 1 Desember 1991 met 'n referendum in die Oekraïne toe 90 persent van die kiesers ten gunste van onafhanklikheid stem. Die afskeiding van die Oekraïne, die tweede magtigste republiek, sink enige realistiese kanse van Gorbatsjof om die Sowjetunie selfs net op 'n beperkte vlak bymekaar te hou.

Op 25 Desember 1991 kondig Gorbatsjof sy bedanking as president van die Sowjetunie oor nasionale televisie aan.

•  Litaue – 11 Maart 1990
• Estland (oorgang) – 30 Maart 1990
• Letland (oorgang) – 4 Mei 1990

•  Estland (effektief) – 20 Augustus 1991
•  Letland (effektief) – 21 Augustus 1991

•  Armenië – 23 Augustus 1990
•  Abchasië – 25 Augustus 1990
•  Transnistrië – 2 September 1990
•  Georgië – 9 April 1991

• Gagaoesië – 19 Augustus 1991
•  Oekraïne – 24 Augustus 1991
•  Belarus – 25 Augustus 1991
•  Moldowa – 27 Augustus 1991
•  Kirgisië – 31 Augustus 1991
•  Oesbekistan – 1 September 1991
• Republiek van Nagorno-Karabach – 2 September 1991
•  Tadjikistan – 9 September 1991
•  Azerbeidjan – 18 Oktober 1991
•  Turkmenistan – 27 Oktober 1991
• Tsjetsjniese Republiek van Ichkerië – 1 November 1991
•  Suid-Ossetië – 28 November 1991
•  Rusland – 12 Desember 1991 (die Opperste Sowjet van die Russiese Federasie bekragtig amptelik die Belavezha-ooreenkomste, verwerp die 1922-verdrag vir die stigting van die Sowjetunie, en herroep die Russiese afgevaardigdes van die Opperste Sowjet van die Sowjetunie).
•  Kasakstan – 16 Desember 1991