Omgewingsbeheer

Hoewel dit dikwels nie besef word nie, was en is die mens altyd deel van die natuur. Met die ontwikkeling van sy tegnologie het hy geleidelik meer beheer oor die natuur begin kry, hoewel hy nie voldoende kennis vir die beheer gehad het nie. Die fenomenale groei van die Westerse tegnologie en ekonomie was moontlik as gevolg van die beskikbaarheid van goedkoop, maklik bekombare hulpbronne.

Baie van hierdie hulpbronne was uit die Derde Wêreld afkomstig. Een van die resultate van hierdie groei was egter die produksie van groot hoeveelhede afvalstowwe. Vandag berus die wêreldekonomie nog steeds op die konsep van voortdurende groei, hoewel die natuurlike hulpbronne geleidelik begin uitgeput raak en besoedeling toeneem. In die Derde Wêreld het die geleidelike indringing van Westerse tegnologie en filosofie tot ʼn toenemende bevolkingsgroei gelei.

In daardie wêrelddele word die omgewingsprobleem gekenmerk deur 'n oormatige benutting van natuurlike hulpbronne soos plantegroei, grond en water. Die oorsaak daarvan is deels die gevolg van die plaaslike bevolking se behoefte aan voedsel en energie, asook verdere hulpbronuitputting deur die Weste, byvoorbeeld die afkap van groot woude. Die grootskaalse verstedeliking, die meganisasie van die landbou en die besoedeling in die Weste, asook die vernietiging van die plantegroei en grond in die Derde Wêreld, het gelei tot onder meer die uitsterwing van minstens 112 soogdierspesies en 94 voëlspesies.

Talle ander dier- en plantspesies word tans deur uitwissing bedreig. In Suid-Afrika is die omgewingsprobleme 'n kombinasie van die van die Weste en die van die Derde Wêreld. Die land is verder ontwikkel as die meeste Derde Wêreld-lande, maar het nog nie die stadium van ontwikkeling van die Westerse lande bereik nie. Omgewingsprobleme vorm ʼn geheel met sosiale, politieke en ekonomiese probleme en dit is die groot rede waarom omgewingsbeheer op 'n wêreldwye grondslag nog grotendeels ontbreek.

Omgewingsbeheer omvat 'n wye veld van bedrywighede wat beheer probeer uitoefen oor die menslike omgewing en daarvoor grotendeels op 'n relatief nuwe wetenskap rigting, die ekologie, staatmaak. Die ekologie is die studie van die interaksie tussen alle lewende organismes (insluitende die mens) onderling en tussen die organismes en hul fisiese omgewing. 'n Belangrike eienskap van die wetenskap is sy beskouing van sy onderwerp as ʼn geheel in plaas van die tradisionele reduksie van 'n ingewikkelde probleem tot eenvoudiger komponente.

Die mens het voedsel en water vir homself nodig, en vir tegnologiese ontwikkeling is grondstowwe en energie nodig. Vir alles is die mens van sy omgewing afhanklik en daarom behels een van die aspekte van omgewingsbeheer die rasionele beheer van natuurlike hulpbronne met die minimum versteuring van natuurlike kringlope en selfreguleringsmeganismes. Alle natuurlike hulpbronne (materie en energie) kan in twee tipes verdeel word: nie-hernieubare hulpbronne en hernieubare hulpbronne.

Die nie-hernieubare hulpbronne sluit byvoorbeeld in ru-olie, steenkool, alle metale en fosfaat, wat ontgin kan word totdat alles op is en dus nie meer beskikbaar is nie. Vanweë die politieke belangrikheid van hierdie bronne is daar tans nog 'n byna algehele gebrek aan beheer oor hulle. Voorts is die maklikste ontginbare bronne reeds ontgin en raak verdere ontginning al hoe moeiliker en duurder. Kernenergie is ook van 'n nie-hernieubare hulpbron, uraan, afhanklik.

Hernieubare hulpbronne sluit plante (voedselplante, katoen en bome wat vir hout gekweek word) en diere (vis, wild en beeste wat as voedsel benut word) in. Beheer oor die meeste hernieubare hulpbronne is baie belangrik omdat hierdie bronne oorbenut en so vernietig kan word. Die twee tipes hulpbronne kan met kapitaal en rente in die ekonomie vergelyk word. Wanneer 'n persoon of 'n firma gedurigdeur van sy kapitaal gebruik maak, sal dit uiteindelik opgebruik raak. Wanneer kapitaal egter belê word en slegs van die rente gebruik gemaak word, sal geld teoreties permanent beskikbaar wees.

Besoedeling is een van die onvermydelike newe-effekte van die tegnologie. Dit kan onder meer die vorm aanneem van chemiese afvalstowwe van die nywerheid en landbou, gifstowwe en fisiese afvalstowwe, soos rommel, motorwrakke, ensovoorts. Verskillende tipes besoedeling kan onderskei word. Die afvalstowwe kan natuurlike stowwe wees, soos nitrate, fosfate en sulfate, wat bloot in oormaat in die omgewing afgegee word.

Die natuurlike meganismes vir die verwerking of afbraak daarvan kan dan nie by die produksie daarvan byhou nie. Wanneer sulke stowwe in water afgegee word, kan dit lei tot eutrofikasie, met ander woorde ʼn oormaat voedingstowwe in die water. Die geweldige groei van waterhiasinte (Eichornia crassipes) in die Hartbeespoortdam naby Pretoria was byvoorbeeld die gevolg van die eutrofikasie van die dam. Brandstowwe soos olie, gas en steenkool kan as semi-natuurlike afvalstowwe beskou word.

Hierdie materiale is miljoene jare gelede deur die onvolledige verrotting van plantemateriaal gevorm. Tydens die vorming daarvan is groot hoeveelhede koolsuurgas, swaelverbindings, ensovoorts, vasgelê en dus aan die biosfeer onttrek. Vandag word al hierdie verbindings deur die verbranding van die brandstowwe weer in die biosfeer afgegee. Daar is reeds aanduidings van verskeie vorme van die negatiewe uitwerking wat hierdie verbranding het, byvoorbeeld ʼn moontlike verandering in klimaat.

Die gevaarlikste vorm van besoedeling is seker die deur sinteties vervaardigde stowwe. Deur sy tegnologie het die mens die vermoë ontwikkel om 'n groot aantal verbindings wat nie natuurlik voorkom nie, sinteties te vervaardig. Daar bestaan gevolglik dikwels ook nie meganismes in die natuur om hierdie verbindings af te breek nie. Veral 'n groot verskeidenheid plastieksoorte, maar ook gifstowwe, val onder hierdie groep. Die groot hoeveelhede plastiek wat jaarliks weggegooi word en nie ontbind nie, of baie moeilik ontbind, is meer onooglik as wat dit skadelik is.

Gifstowwe kan egter baie groot skade aanrig. Sommige gifstowwe is giftig vir 'n klein rukkie en word dan afgebreek, maar ander word baie moeilik afgebreek en kan jare lank in biologiese sisteme bly. DDT is seker die bekendste voorbeeld van laasgenoemde tipe. Hierdie gifstof word nie afgebreek nie en hoe hoër dit in ekologiese piramides opgeneem word, hoe meer gekonsentreerd raak dit.  Dit het daartoe gelei dat groot getalle roofvoëls en ander diere al aan hierdie gifstof dood is hoewel hulle dit self nooit geëet het nie. Die gifstof is, dikwels deur middel van ander diere, na hulle oorgedra vanaf die insekte wat oorspronklik daarmee bespuit is.

Talle voorbeelde van besoedeling kan genoem word, en dit is nog steeds 'n kenmerk van die Westerse omgewing. Namate meer navorsing gedoen word, kom al hoe meer skadelike effekte van besoedeling ook na vore. Daar is byvoorbeeld gevind dat baie van die besoedelstowwe karsinogene is, dit wil sê stowwe wat kanker kan veroorsaak. Voorts is daar aanduidings dat van die verbindings wat in spuitkannetjies gebruik word, asook stikstofoksied wat vrykom na die toediening van kunsmis, na die osoonlaag van die stratosfeer kan opbeweeg en daar met die osoonmolekules verbind.

Daardeur kan die osoonkonsentrasie moontlik minder word, en omdat hierdie laag verantwoordelik is vir die weerkaatsing van meer as 99 % van die skadelike sonstrale, kan beskadiging daarvan lei tot ʼn oormaat skadelike sonstrale op die aarde. Die weinige skadelike strale wat reeds deur hierdie laag dring, is bekend daarvoor dat hulle velkanker veroorsaak, en 'n toename in sulke straling kan dus 'n toe name in siekte soos velkanker beteken.

Die onoordeelkundige toediening van gifstowwe het reeds die dood van duisende onskadelike diere tot gevolg gehad. Hierdie uitroeiing van dierelewe kan weer ander newe-effekte hê. Dit het byvoorbeeld al gebeur dat die bespuiting van lemoenbome om luise te bestry, tot nog grater luisplae gelei het. Die rede hiervoor was dat die natuurlike vyande van die luise, die lieweheersbesies, ook deur die gifstowwe uitgeroei is, en die oorblywende luise dus onverhinderd kon aanteel na die toediening van die gif. In die moderne landbou speel monokulture, met ander woorde die grootskaalse aanplanting van ʼn enkel soort gewas, 'n al hoe groter wordende rol.

Die natuurlike stofkringloop kan in so 'n stelsel glad nie meer funksioneer nie. Om voedingstowwe in die stelsel te kry, moet kunsmis voortdurend toegedien word, en deur die verwydering van gewasse word voedingstowwe voortdurend uit die stelsel gehaal. Aan die ander kant word soveel mis geproduseer waar groot getalle beeste, hoenders, ensovoorts aangehou word dat dit ʼn afvalprobleem skep. In 'n natuurlike ekostelsel sou hierdie mis weer in die stelsel opgeneem word en so die stofkringloop voltooi het.

In ʼn monokultuur is daar ook baie min biologiese (natuurlike) beheer oor plae en moet gifstowwe voortdurend toegedien word. In die Sahel-gebied in Noord-Afrika, tussen die tropiese woude en die Sahara-woestyn, het die bevolking van mense en vee so toegeneem dat die gebied drasties oorbewei is. Voorts is die inheemse bome in die grootste deer van die gebied die enigste bron van energie en is 'n groot persentasie daarvan al uitgekap. Vandag is die Sahelgebied prakties gesproke ʼn woestyn.

Grootskaalse hulp van die Westerse lande het nie gehelp nie omdat dit slegs tydelike verligting gebring het. Die groot tropiese woude van Afrika, Asië en Suid-Amerika was tot relatief onlangs nog redelik ongeskonde, maar word tans in ʼn tempo van ongeveer 6 ha per minuut afgekap. As die vernietiging in hierdie tempo voortgaan, sal daar in Maleisië oor ongeveer 20 jaar en in Indonesië oor ongeveer 30 jaar geen woude oor wees nie. Die groot maatskappye wat in die Weste gesetel is, vind die meeste baat by hierdie ontginning en is ook grotendeels daarvoor verantwoordelik.

Daar word dikwels gesê dat die grond wat op die wyse herwin word, vir nedersetting benodig word, hoewel die grond vir die landbou van geen waarde is nie. In die tropiese woude lê die meeste voedingstowwe in die plantegroei self opgesluit. Wanneer die blare van die bome afval, ontbind hulle baie vinnig en die voedingstowwe word dadelik deur die wortels van die plante opgeneem. Wanneer die woude gekap word, word die meeste van die voedingstowwe gevolglik uit die ekostelsel geneem en 'n arm grond agtergelaat. Na 'n paar jaar kan sulke grond nie meer gebruik word sonder die toediening van groot hoeveelhede kunsmis nie, maar in die meeste gevalle kan die plaaslike bevolking juis nie kunsmis bekostig nie.

Soos in die geval van bale ander omgewingsprobleme word 'n groot aantal mense hier die slag offers van besluite waarby eenvoudige ekologiese beginsels nie in ag geneem is nie. Paaie, damme en ander strukture is veral in die verlede dikwels opgerig sonder enige inagneming van die omgewingseffekte wat dit kan hê. Die grootste deel van Egipte is woestyn en feitlik alle landbouproduksie het op die alluviale vlaktes van die Nylrivier plaasgevind.

Deurdat die Nylrivier jaarliks sy walle oorstroom het, is slik en gevolglik nuwe voedingstowwe voortdurend op hierdie vlaktes neergelê, sodat geen kunsmis nodig was nie. Met die oog op besproeiing van die woestyn is die Aswandam in die Nylrivier gebou. Hoewel 'n groot gebied daardeur onder besproeiing gekom het, is 'n groot deel van die alluviale grond van die Nylriviervallei oorstroom. Omdat die woestyn geen natuurlike bron van voedingstowwe het nie, moet daar nou gereeld kunsmis toegedien word. Benewens die voedingstowwe wat dit jaarliks aan die alluviale gronde verskaf het, het die jaarlikse oorstromings ook voedingstowwe na die omgewing van die Nyldelta gebring, waardeur 'n groot visbevolking in stand gehou is.

Hierdie visbevolking was ʼn belangrike bron van proteïene en inkomste vir Egipte, maar toe die voedingsvoorraad afgesny is, het visbevolkings en daardeur die visnywerheid in duie gestort. Die Kanaalsisteem van die Aswandam het 'n ideale omgewing vir bilharziaslakke en bilharziaparasiete geword en die voorkoms van bilharzia het geweldig toegeneem. Soortgelyke effekte is ook by ander groot damme waargeneem, maar by die bou van nuwe damme nog steeds nie in ag geneem nie.

ʼn Verdere probleem van dam me is dat hulle, veral in gebiede waar daar baie gronderosie voorkom, vinnig kan toeslik. Die betreklik gereelde oorstromings in lande soos Indië en Bangla Desj, wat duisende lewens op 'n slag kan eis, kan grotendeels toegeskryf word aan ontbossing teen die hange van die Himalaja-berge. Natuurlike plantegroei veroorsaak dat reënwater deur die grond geabsorbeer word en baie stadig na riviere beweeg. Wanneer die plantegroei egter verwyder word, dring baie min water in die grond binne en vloei die meeste dadelik na die riviere en veroorsaak so oorstromings.

Langs die weskus van Suid-Amerika en Suider-Afrika is altyd groot visbevolkings aangetref vanweë die opwelling van koue, voedingryke water van die diepsee af. Hierdie visse is egter op so ʼn groot skaal gevang dat die hele Peruaanse visnywerheid in die sewentigerjare in duie gestort het. Tans is dieselfde besig om met die visnywerheid aan die weskus van Suid-Afrika en Namibië te gebeur. As daar in die gebiede meer selfbeheersing en internasionale samewerking aan die dag gelê is, sou hierdie visbronne permanent benut kon word.

Hoewel sekere skrywers reeds teen die einde van die 19e eeu teen die gevare van industrialisasie gewaarsku het en die eerste nasionale park in die VSA, die Yellowstone National Park, reeds in 1872 geproklameer is, het omgewingsbewustheid in die Wes-Europese lande eers in die sestigerjare 'n noemenswaardige omvang begin aanneem. In 1962 het Rachel Carson in haar boek Silent spring op die geweldige gevare van insektedoders gewys.

Dennis Meadows se boek The limits of growth in 1917 en die publikasie Blueprint of survival van die redakteurs van die Britse tydskrif The Ecologist, het ʼn belangrike rol gespeel in die inskerping van omgewingsbewustheid by die mens. In 1980 is 'n wêreldbewaringstrategie deur die IUNC (International Union forthe Conservation of Nature and Natural Resources) saamgestel en in samewerking met UNEP (United Nations Environment Programme) en die WWF (World Wildlife Fund) gepubliseer.

Hierin is beleidsriglyne aangegee vir die instandhouding van die essensiële ekologiese prosesse en stelsels wat lewe moontlik maak, die bewaring van genetiese diversiteit en die verantwoordelike gebruik van plant- en dierspesies en ekostelsels. Die een of ander vorm van besoedelingsbeheer word vandag wêreldwyd toegepas, maar besoedeling vind tog nog op groot skaal plaas. Vorme van besoedeling soos oormatige lawaai en die weggooi van rommel is relatief maklik om te bestry, maar is ook nie so ernstig van aard nie.

Wetgewing oor die beheer van chemiese besoedeling bestaan in die meeste Westerse en ook in ander lande, maar die wette is dikwels moeilik om toe te pas. Daar is byvoorbeeld in verskeie gevalle al gevind dat fabrieke saans hul afval in riviere gooi, sodat die konsentrasie daarvan al verlaag het teen die tyd dat die water getoets word en dan binne die perke is wat by wet voorgeskryf is. Een van die suksesvolste gevalle van beheer is die van die Teemsrivier in Engeland.

Hierdie rivier was in 'n stadium so besoedel dat geen vis meer daar voorgekom het nie, maar nadat baie streng maatreëls in 1963 ingestel is om die storting van chemiese afval in die rivier te bekamp, het die besoedeling in so ʼn mate afgeneem dat salm (Salmo salar) weer daarin begin broei het. Dit is merkwaardig, veral as in gedagte gehou word dat die salm ʼn vis is wat baie sensitief vir onsuiwer water is en maklik na besoedeling vrek. In Suid-Afrika het byvoorbeeld 'n stad so as Johannesburg baie skoner geword na die instelling van beheermaatreëls soos die totstandbrenging van rookvrye sones, wat veral op die bekamping van lugbesoedeling ingestel is.

Wanneer landsgrense egter oorskry word, is die beheer van besoedeling baie moeiliker. Die Rynrivier in Europa vloei byvoorbeeld deur verskeie Europese Iande en herhaalde pogings om samewerking te kry ten einde besoedeling van die rivier te voorkom, was tot dusver nie baie suksesvol nie. Natuurbewaring is nog 'n relatief maklike vorm van omgewingsbeheer sover dit die proklamering van natuurreservate betref. Internasionale samewerking word egter vereis vir die beheer oor handel in velle en ander produkte (soos ivoor of renosterhoring) van bedreigde dierspesies. Volgens die IUCN behoort ongeveer 10% van 'n land se oppervlakte as natuurreservate opsy gesit te word.

Selfs hoogs geïndustrialiseerde lande soos Japan voldoen aan hierdie vereiste, maar ander lande, soos Suid-Afrika, is nog ver daarvandaan. Navorsing om die beste metodes vir omgewingsbeheer te bepaal, is baie belangrik en word tans wêreldwyd gedoen. Hierdie navorsing het toegeneem namate omgewingsbewustheid toegeneem het, maar oor die algemeen word nog slegs 2 tot 3 % van die Westerse lande se bruto nasionale produk aan navorsing oor die onderwerp bestee.

As die omvang van die krisis in ag geneem word, behoort heelwat meer navorsing gedoen te kan word. Sedert 1969 moet elke groot projek in die VSA wat enige noemenswaardige invloed op die omgewing kan uitoefen, voorafgegaan word deur 'n sogenaamde omgewingseffekverslag (EIA Environmental Impact Assessment). Sulke verslae het onlangs ook in Suid-Afrika algemener begin word, maar word nog nie by wet vereis nie. 'n Voorbeeld van so 'n verslag is die een wat onlangs opgestel is oor die omgewingseffek van 'n dam in die Umfolozirivier in Natal.

Die verslag is deur 'n ekoloog van die Natalse Parkeraad opgestel en die noodsaaklikheid van 'n dam vir die suikerrietboere, die effek van ʼn dam op verskillende plekke op die Umfolozi-natuurreservaat, die effek van 'n dam op die ekostelsels stroom af en verskeie ander faktore word in hierdie verslag bespreek. Talle ander aspekte van die omgewing word deur wetgewing beheer, maar omdat die politiek so 'n groot rol in hierdie wetgewing speel, is dit baiekeer nie doeltreffend genoeg nie, terwyl dit in ander gevalle onprakties of onmoontlik is om die wette toe te pas.

In die VSA was daar byvoorbeeld al betreklik omvattende wetgewing oor omgewingsbeheer opgebou, maar in 1981 is baie van hierdie wetgewing deur pres. Reagan verslap om die ekonomie aan te moedig. In werklikheid is die grootste probleem van omgewings· beheer die noue verband wat dit met sosiale, ekonomiese en politieke probleme het.

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409621, bl. 115