Odesa

Odesa (Oekraïens: Оде́са) of Odessa (Russies: Оде́сса) is – met 'n bevolking van iets meer as een miljoen – die vierde grootste stad in Oekraïne geleë in die suide van die land aan die Swartsee. Die stad was ook die vierde grootste stedelike nedersetting in die Russiese Ryk en sy belangrikste Swartsee-hawe. In 1897 was 37% van die bevolking Jode, oorwegend afkomstig uit Pole en Galisië, maar ná die Tweede Wêreldoorlog het die meeste na Israel geëmigreer. Die historiese stadskern van Odesa is in 2023 deur Unesco as wêrelderfenisgebied gelys.

Die Potemkin-trap en seehawe in September 2019

Die binnekant van Odesa se operagebou. Die gebou is deur 'n Weense argitekateljee ontwerp

Одеса • Odessa Odesa
Kaart	Wapen
	Vlag
Land	Oekraïne
Oblast	Odesa
Stigting (eerste verwysing)	19 Mei 1415
Oppervlakte:
- Totaal	162,42 vk km
Hoogte bo seevlak	40 m
Bevolking:
- Totaal (2022)	1 010 537
- Bevolkingsdigtheid	6 200/vk km
Tydsone	UTC+2 (OET)
- Somertyd	UTC+3 (OEST)
Burgemeester	Gennadij Troekhanoj
Amptelike webwerf	omr.gov.ua

Odesa is deur keiserin Katharina die Grote in 1794 nuut gestig as Russiese vloothawe en handelspilpunt naby 'n vroeëre Krim-Tataarse vesting, met 'n geometriese stadsuitleg wat oriëntasie vergemaklik – kort nadat die gebied, wat voorheen deel uitgemaak het van die Ottomaanse Ryk, deur Russiese magte verower is. Kort voor lank was dit een van die snelsgroeiende stede in die Tsareryk. Immigrasie was een van die sleutelfaktore wat bygedra het tot hierdie ontwikkeling; immigrante is onder meer benodig om die stad teen moontlike aanvallers te verdedig. Odesa is stelselmatig ontwikkel tot die administratiewe, ekonomiese en kulturele middelpunt van 'n kolonisasiegebied wat tot 1917 as "Nieu-Rusland" bekend gestaan het.

Katharina en die vroeë administrateurs van Odesa, onder wie Armand Emmanuel du Plessis, hertog de Richelieu (1766−1822), het die vestiging van Europese immigrante met 'n aktiewe werwingsbeleid in die hele Europa, belastingvrystelling en die waarborg van die vryheid van godsdiens bevorder, terwyl Grieke, Italianers en Jode uit eie inisiatief hierheen gekom het om voordeel te kan trek uit die geleenthede wat Odesa se florerende ekonomie – veral die grootskaalse graanuitvoer na ander dele van Europa – hulle gebied het. Russiese militariste, Poolse grondeienaars en Oekraïense setlaars het die oorspronklike kernbevolking gevorm, en kort voor lank was daar ook talle nuwe aankomelinge soos Bulgare, Albaniërs, Tatare, Switsers, Duitsers, Franse en selfs enkele immigrante uit Engeland.[1]

Odesa, wat 'n sterker kosmopolitiese inslag gehad het as St. Petersburg, het tot 'n stad met 'n sterk onafhanklikheidsgees en 'n bloeiende letterkundige en kulturele lewe ontwikkel wat eersterangse skrywers, musici, kunstenaars en geleerdes voortgebring het. Vroeë besoekers uit Europa, die Verenigde State en Rusland het bygedra tot die skepping van 'n mite waarin Odesa as "Goue Stad" uitgebeeld is – 'n plek waar 'n mens binne 'n betreklik kort tydperk welvarend kon word. Gedurende die eerste helfte van die 19de eeu, toe Odesa die grootste graanuitvoerhawe ter wêreld was, was daar inderdaad 'n ekonomiese basis vir daardie soort beskrywings.

In Junie 1905 het matrose op die keiserlike pantserkruiser Potemkin in Odesa in opstand teen die Tsarebewind gekom – 'n historiese gebeurtenis wat sy neerslag in die vroeë Sowjet-Russiese filmkuns gevind het. Sergei Eisenstein se rolprent "Pantserkruiser Potemkin", in 1925 vervaardig deur die ateljee Mosfilm, is een van die klassieke rolprente van die stomfilmtyd. Eisenstein se montasietegniek was rigtingwysend vir die filmbedryf – die manier waarop beeldreekse in sy rolprent aanmekaargevoeg is, het bygedra tot Pantserkruiser Potemkin se internasionale sukses.[2] Sedert 2010 tree Odesa jaarliks as gasheerstad van 'n internasionale filmfees op.

Die groot trap in een van die sleuteltonele van Eisenstein se film, die Potemkin-trap (waarop tsaristiese magte vreedsame betogers doodskiet – 'n gebeurtenis wat histories egter nie toereikend gedokumenteer is nie), lei na die hawe met die Worontsof-vuurtoring en die Primorski-laan (Primorski prospekt), 'n gewilde promenade tussen die Worontsof-paleis en die ou effektebeurs waarlangs herehuise en monumente ontstaan het.

Die Sowjet-tydperk was 'n periode van ekonomiese agteruitgang waartydens min belê is in Odesa se behuisingsektor, monumente en openbare vervoerstelsel. Net die stad se sanatoria en vakansiekampe vir werkers van dwarsoor die Sowjetunie het besondere aandag geniet. Sekere vryhede is aan die stad se kulturele lewe gegun; so was Odesa die belangrikste Sowjet-metropool vir ironie, satire en humor in die toneelkuns waar selfs beperkte kritiek op die realiteit van die lewe in die Sowjetunie gelewer kon word.

Met die ontbinding van die Sowjetunie is 'n chaotiese proses van privatisering en kapitaalakkumulasie ontketen wat buite die beheer van demokratiese instellings plaasgevind het.