Nuwe Republiekparty

In September 1976 laat sir De Villiers Graaff sy veldtog "Red Suid-Afrika" van stapel en maak bekend dat die Verenigde Party van voorneme is om 'n nuwe opposisieparty met 'n breë grondslag te stig. Dit sou daarop gemik wees om 'n breë spektrum van Suid-Afrikaanse kiesers te verteenwoordig en geheel en al vry wees van enige verbintenis met die "doodloopstraat-politiek" van die verlede. Die stigters van die party het gehoop hulle sou steun kon trek van alle bestaande partye en dat dit uiteindelik sterk genoeg sou wees om 'n algemene verkiesing te wen. 'n Komitee is aangestel met as voorsitter Kowie Marais, afgetrede regter van die Hooggeregshof. Die ander lede was drie verteenwoordigers van die VP, drie lede van die Progressiewe Reformisteparty en een van die Demokratiese Party (1973). As die beginsels waarop die komitee sou besluit vir die VP aanvaarbaar was, sou die party die beginsels en naam van die nuwe party aanvaar.

Die Marais-komitee het sy 14 beginsels op 20 Desember 1976 bekend gemaak. Dit het ingesluit gelyke regte op volle burgerskap vir alle Suid-Afrikaners, 'n federale of konfederale regeringstelsel vir die land, 'n handves van menseregte ter beskerming van minderheidsregte en die verwerping van alle diskriminasie, statutêr of administratief, op grond van ras, kleur, geloof of geslag.

Die PRP het die beginsels eenparig aanvaar. Graaff en die meeste VP-lede het ook die beginsels gesteun, maar die regtervleuel van sy party (die "Ou Garde") het dit verwerp. Vroeër in daardie jaar is ses VP-LV's onder leiding van die Kaapse leier, Myburgh Streicher, geskors omdat hulle geweier het om die planne vir die nuwe party te steun. Hulle het gevolglik die Onafhanklike Verenigde Party gestig, wat later die Suid-Afrikaanse Party geword het. Theo Gerdener van die DP het ook die beginsels, met sekere voorbehoude, aanvaar.

Deurdringende onderhandelinge het op die bekendmaking van die 14 beginsels gevolg, maar die drie partye het elk sy eie interpretasie daarvan gehad. Gou het dit duidelik geword dat die inisiatief geen vrugte sou afwerp nie. Dit was hoofsaaklik omdat die partye nie eenstemmigheid oor die veelvoudigheid van die Suid-Afrikaanse bevolking kon bereik nie. Graaff en Gerdener het volgehou in hulle soeke na die basis vir die stigting van 'n nuwe party, terwyl Colin Eglin, as leier van die PRP, die 14 beginsels onvoorwaardelik gesteun het.

Nadat die VP in Maart 1977 in die verkiesing van die Johannesburgse stadsraad verslaan is, het die VP besluit om in die stadsraad met die Nasionale Party saam te werk. Dit het gelei tot die bedanking van Japie Basson as Transvaalse partyleier. Hy het verklaar hy sou hom aansluit by die poging om 'n breër gebaseerde opposisie, met die 14 beginsels as basis, daar te stel.

Tydens die daaropvolgende maande het Graaff en Gerdener op sekere beginsels ooreengestem en op 28 Junie 1977 het die afsonderlike kongresse van die VP en die DP besluit om te ontbind en 'n enkele opposisieparty te stig. Op 29 Junie 1977 is die Nuwe Republiekparty met Graaff as tussentydse leier gestig.

Graaff het kort daarna as tussentydse leier bedank en Gerdener het ook die party verlaat, hoofsaaklik weens 'n meningsverskil oor die party se kandidaat vir die vakante setel Hillbrow. Vause Raw is verkies as nuwe NRP-leier. In die verkiesing van 30 November 1977 het die PFP 17 setels gewen en die NRP 10. Die NP het sy meeste setels nog (134, ná 'n tussenverkiesing in Springs, Oos-Rand) gewen. Die opposisie se totale getal setels het afgeneem van 47 ná 1974 se verkiesing tot net 27. Die enigste party wat dus werklik baat gevind het by die ontbinding van die VP, was die NP, teen wie al die ywer en onderhandelings gerig was.

Die NRP was 'n voorstander van 'n "nuwe" Republiek van Suid-Afrika waarin rassediskriminasie uitgeskakel sou word, 'n beleid van nasionale versoening gevolg sou word, staatsbemoeiing in die ekonomie uitgeskakel sou word, 'n federale bestel, sonder die tuislande daargestel sou word en 'n konfederale stelsel vir die Republiek en die tuislande voorgestel word.

In die 1981-verkiesing stel die party 38 kandidate. Net agt haal die paal en die party se steun neem af van 127 335 in 1977 tot 93 603 stemme. In die verkiesing het die Progressiewe Federale Party sy seteltal met agt tot 26 verhoog, terwyl die NRP twee verloor het om op agt te staan te kom. Erger nog, die party het vier setels in sy magsbasis van Natal aan die PFP afgestaan, hoewel die NRP een setel in Natal en een in die Kaapprovinsie by die Nasionale Party afgerokkel het. Die NP het dus 130 setels gehad, ses minder as voor die verdaging van die Parlement. Dit was die tweede verkiesing sedert sy regeringsoorname waarin die NP se seteltal afgeneem het, maar die eerste waarin 'n kabinetsminister, dr. Dawie de Villiers, sy setel (Kaapstad-Tuine) verloor het.

Gerugte van ontevredenheid in partygeledere het in 1983 die ronde gedoen toe dit aan die lig kom dat die leierskorps, anders as die PFP, nie die konsepvoorstelle vir 'n nuwe staatkundige bedeling sou teenstaan nie. In sekere geledere was daar selfs meer ontevredenheid toe die partyleierskorps besluit om aktief steun te werf vir die nuwe grondwet.

Die party beleef 'n groot terugslag toe drie van sy agt LP's tydens die Natalse kongres aan die einde van November 1983 bedank en hulle by die Nasionale Party aansluit. Vause Raw maak tydens die kongres bekend dat hy aan die einde van daardie maand sou uittree as nasionale leier. Hy word vervang deur Bill Sutton, lid van die Presidentsraad sedert sy instelling in 1981.

Dit het beteken die NRP het aan die einde van 1984 vier LP's in Natal gehad, een in Kaapland en geen in Transvaal of die Vrystaat nie. Met 14 setels was die party egter steeds in beheer van die Natalse Provinsiale Raad.

Enkele dae na dr. Frederik van Zyl Slabbert se opspraakwekkende bedanking as PFP-leier vroeg in 1986, wen die PFP twee tussenverkiesings teen die NRP toe Jasper Walsh in Pinelands slaag en Jan van Eck in Claremont. Albei kiesafdelings was vooraf ook in die PFP se hande.

Selfs voor die amptelike aankondiging van die 1987-verkiesing, het die PFP en die NRP besluit om nie mekaar se kandidate in die verkiesing teen te staan nie. Regsgesindes in die NRP was egter nie ten gunste van die samewerking nie en 12 vooraanstaande Natalse lede bedank uit protes teen die alliansie. Die mees uitstaande kenmerk van die verkiesing was egter die deelname van die drie voormalige Nasionaliste, Denis Worrall, Wynand Malan en Esther Lategan, wat bedank het uit protes teen die NP se onvermoë om ware hervorming teweeg te bring, en die party teengestaan het in onderskeidelik Helderberg, Randburg en Stellenbosch.

Die grootste verandering in die naloop van die verkiesing was dat die NP hom vir die eerste keer links van die amptelike opposisie bevind het toe die Konserwatiewe Party 22 setels verower, maar die PFP net 19. Die NRP is feitlik uitgewis met net een setel (Mooirivier), maar die onafhanklike Malan het in Randburg gewen en Worrall, 'n voormalige ambassadeur in Londen, het in Helderberg met net 39 stemme teen min. Chris Heunis verloor. Suid-Afrika het ook vir die eerste keer 'n amptelike opposisie gehad sonder die steun van 'n enkele dagblad. Die KP en Herstigte Nasionale Party het in agt setels gesamentlik meer stemme as die NP gekry, wat beteken die regses kon selfs beter gevaar het as hulle sou saamwerk.

Die NRP, erfgenaam van die eens magtige Verenigde Party, besluit op 'n vergadering in Scottburgh in Natal in Maart 1988 om te ontbind na 11 jaar van kwynende steun. Die nasionale leier, Bill Sutton, raai die net meer as 40 000 kiesers wat die jaar vantevore vir die party gestem het, om die Onafhanklike Party (gestig in Februarie 1988) van Denis Worrall te ondersteun.

• Van Wyk, Bettie (hoofred.) 1979. Official Yearbook of the Republic of South Africa 1979. Pretoria: Chris van Rensburg Publications (Pty.) Limited.
• Keyter, Elise (red.) 1990. Official Yearbook of the Republic of South Africa 1989/90. Pretoria: Buro van Inligting vir die Departement van Buitelandse Sake.
• Mostert, J.P.C. 1986. Politieke Partye in Suid-Afrika, Bloemfontein: Instituut vir Eietydse Geskiedenis, U.O.V.S.

• Die Burger berig oor die dood van Vause Raw Geargiveer 27 September 2007 op Wayback Machine
• Die Burger berig oor Vause Raw se uittrede uit die politiek^{[dooie skakel]}