Neo-Klassisisme
Die belangstelling in die Klassieke kuns het gedurende die tweede helfte van die 18e eeu weer opgevlam na die argeologiese vondste by Pompeii en Herculaneum en die teoretiese geskrifte van die Duitse argeoloog Johann Joachim Winckelmann. Die Neo-Klassisisme, wat 'n regstreekse uitvloeisel van hierdie hernieude belangstelling in die Klassieke was, was 'n koel, streng styl wat van Rome deur Europa en van daar na die VSA versprei het. Die Neo-Klassisisme het eers 20 tot 25 jaar later aan die Kaap posgevat. Hoewel die belangstelling in die Neo-Klassisisme na 1800 begin afneem en die Romantiek meer op die voorgrond getree het, het die styl gedurende die hele 19e eeu die amptelike styl van baie akademiese instellings gebly.
Algemeen
Die Neo-Klassisisme het gedurende die tweede helfte van die 18e eeu ontstaan as reaksie teen die bombastiese, melodramatiese Barok en die "speelse" Rococo. Die beweging is deur die Klassieke kuns geïnspireer en het die middelpunt van belangstelling geword na die opgrawings by Pompeii, Herculaneum, Paestum en Rome (van 1738 tot 1756). Die 17e-eeuse Klassisisme is ook deur die Klassieke Oudheid geïnspireer, maar was hoofsaaklik gegrond op geskrifte uit die Renaissance wat inligting oor die Klassieke kuns bevat het.
Hoewel die Neo-Klassisisme, wat tot in ongeveer 1800 die toonaangewende styl was, en die Romantiek as twee heeltemal afsonderlike kunsstyle beskou word, bevat die Neo-Klassisisme tog 'n vergelykbare romantiese element. Na 1800 het die belangstelling in die Neo-Klassisisme afgeneem, maar die styl het vir nag 'n paar dekades daarna as dekoratiewe kuns bly voortleef en selfs weer 'n kort bloeityd beleef, die sogenaamde Empire-styl (1799- 1815), wat deur Napoleon aangemoedig is.
Daarna het die Romantiek die toonaangewende styl geword, hoewel die Neo-Klassisistiese vormtaal gedurende die hele 19e eeu deur akademiese inrigtings as die enigste amptelike kunsstyl erken en onderrig is. Die geesdrif vir die "ware styl". soos die aanhangers van die Klassieke kuns dit genoem het, was oorweldigend en die herlewing daarvan in die vorm van die Neo-Klassisisme het vinnig van Rome na Frankryk, die res van Europa en daarna na die VSA versprei.
Skilders en beeldhouers het in hulle werk gestreef na 'n akademiese skoonheidsideaal, wat soms die natuur oortref het: die menslike figuur mag geen tekortkoming of gebrek gehad het nie. Die indrukwekkende Neo-Klassisistiese bou kuns was by uitstek geskik vir staatsgeboue en talle museums, uitstal lokale en monumente is in die styl opgerig. Kenmerkend vir die stadsuitleg in die tyd was die lang wandelstrate wat op groot pleine uitgeloop het.
Die uitleg het 'n geheelbeeld van strak, geometriese vorme geskep. Die dryfkrag agter die ontstaan van die Neo-Klassisisme was die Duitse argeoloog Johann Joachim Winckelmann (1717-1768). Die invloed van sy boeke oor die teorie van die Klassieke kuns, Gedanken über die Nachahnung der griechischen Werke (1755) en Geschichte der Kunst des Altertums (1764), het van Rome af na die noorde versprei. Winckelmann het veral die Griekse kuns, soos dit in Romeinse geskrifte uiteengesit is, as toonbeeld van volmaaktheid beskou en dit hoog aangeprys op grond van die "stille Einfalt und edle Grösse" ("stille eenvoud en edele krag").
Giambattista Piranesi (1720-1778) was een van die belangrikste verkondigers van die Neo-Klassisisme. Twee van sy geskrifte met sketse van antieke oorblyfsels, die Vedute di Roma (1745) en die Antichità Romane (1756), was baie gewild, veral onder Engelse besoekers aan Rome, en het 'n belangrike bydrae gelewer tot die formulering van 'n romantiese ideaal vir Rome wat lank daarna bly voortleef het. Piranesi het in sy omstrede Della magnificenza ad architettura de Romani (1761) beweer dat die Romeinse en Etruskiese argitektuur van 'n hoër gehalte was as die Griekse boukuns.
Boukuns
Die argitekte het so ver moontlik hulle besieling vir Neo-Klassisistiese boukuns uit die antieke bouwerke self geput, veral uit die Parthenon (Athene) en die Pantheon (Rome). Die afmetings van die geboue is bestudeer sodat die detail, veral van die suile, so noukeurig moontlik in nuwe konstruksies herhaal kon word. In die ontwerp van geboue is ook gestreef na Klassieke eenvoud en suiwerheid ten opsigte van die toepassing van primêre vorme soos die reghoek, die kubus en die sirkel.
Die vorme is sterk omlyn met ongebroke lyne om sterk kontraswerking te bewerkstellig. Die strewe na strukturele helderheid het ʼn invloed gehad op die moderne boukuns omdat die pioniers daarvan in die Neo-Klassisistiese tradisie onderrig was. Die Neo-Klassisistiese boukuns het hom uitstekend geleen tot ʼn amptelike kunsvorm wat die gesag van die owerheid kon uitbeeld. (Die Nazi- regering het byvoorbeeld ʼn eeu later weer dieselfde stylmiddele in sy boukuns toegepas.)
Die feit blyk duidelik uit die groot aantal openbare geboue wat in die Neo-Klassisistiese styl gebou is, byvoorbeeld uitstallokale, museums en monumente, waaronder die Arc de Triomphe (Parys; 1806-1836) deur Jean Francois Thérèse Chalgrin (1739-1811), die British Museum (Londen; 1823-1847) deur Robert Smirke (1781-1867), die Altes Museum (Berlyn; 1822-1828) deur Karl Friedrich Schinkel (1781-1841), en die Thorvaldsen-Museum (Kopenhagen) deur Gottlieb Bindesboll (1800- 1856).
Leo von Klenze (1784- 1864) het die Glyptothek (München; 1816-1830) ontwerp, een van die oudste museums wat gedurende die Tweede Wêreldoorlog verwoes is, asook die Neue Pinakothek (München; begin in 1826) en die Hermitage (Leningrad; voltooi in 1852). Charles Percier (1764- 1838) en Pierre-Francois Fontaine (1762- 1853) het die Rue de Rivoli (Parys; 1802-1855) ontwerp; die Piazza del Populo in Rome is deur Giuseppe Valadier (1762-1839) ontwerp; die Ludwigstrasse (München) deur Leo von Klenze, en die uitleg van Capitol Hill (Washington; 1817-1826) deur Pierre Charles l'Enfant (1754- 1825).
In Engeland - en 'n bietjie later ook in die VSA - het 'n variasie van die Neo-Klassisistiese boukuns ontstaan na die verskyning van geïllustreerde publikasies oor die Griekse argitektuur. Hierdie variasie was bekend as die Griekse Herlewing, waarin die vorm van die Doriese suil dikwels gebruik is. ʼn Vroeë voorbeeld van die styl is die Doriese Paviljoen in Hagley (1785), na die ontwerp van James Stuart (1713-1788), wat veral bekend was vir sy publikasies oor die Atheense oudhede. Die Griekse Herlewing is in Engeland tussen 1820 en 1840 onder andere deur Robert Smirke en William Wilkins (1778-1839) tot 'n hoogtepunt gevoer. In die VSA, wat kultureel baie van Europa afhanklik was, het die Griekse Herlewing weerklank gevind in die Koloniale styl.
Die leke-argitek Thomas Jefferson (1743-1826: derde president van die VSA) het tussen 1784 en 1789 'n reis na Europa onderneem en 'n nuwe fase met sy ontwerpe (onder meer vir die Universiteit van Virginië in Charlottesville, 1817-1826) ingelui. Die Franse immigrant Benjamin Latrobe (1764- 1820), wat onder meer die katedraal van Baltimore (1806- 1818) ontwerp het, sy leerling Robert Mills (1781 - 1855) en William Strickland (1788- 1854) het in die styl gewerk.
Nie net openbare geboue en private wonings is in die Neo-Klassisistiese styl ontwerp nie, maar ook fabrieke en stasies. In Engeland is die Neo-Klassisistiese boustyl vryer toegepas. Een van die eerste argitekte wat die styl toegepas het, was Robert Adam (1728- 1792), wat sy reiservaringe in Rome te boek gestel en die kennis wat hy daar opgedoen het. in die fantasieryke dekorasiemotiewe van sy lugtige en ruim interieurs verwerk het (onder meer Syon House, Middlesex; 1762- 1770).
Die werk van John Soane (1753- 1837) was weer heeltemal anders. Hoewel hy ook die Klassieke boukuns van Rome bestudeer het, was sy ontwerpe meer abstrak. Hy het in 1788 opdrag ontvang om die gebou vir die Bank of England te ontwerp. Sy ontwerp was sober en strak en die geboue was almal variasies op die koepelbou-tema. Die sterk omlynde, wit interieurs is gekenmerk deur sterk geprofileerde boë, baie eenvoudige binneargitektuur en heelwat aandag is aan die inlaat van lig geskenk.
Sy tydgenoot John Nash (1752- 1835) was 'n bietjie meer "gewaagd"; hy het sy inspirasie nie net uit die Klassieke Oudheid geput nie, maar ook uit die Gotiek en die Oosterse kuns. Hy het onder meer die straatplan vir Regentstraat en Regent Park (1812) in Londen ontwerp. Die boukuns in Frankryk en Italië is ook deur sowel die Renaissance as die Barok beïnvloed. In die lande was die styl heeltemal anders. Dit was vryer van komposisie en konstruksies is met beeldhouwerke en versierings opgetooi, byvoorbeeld die Opéra (Parys: 1861 - 1874) in die Neo-Barokstyl deur Charles Garnier (1825- 1898) en die Paleis van Justisie in Brussel (1866- 1883) deur Joseph Poelaert (1817- 1879).
Die nuwe instituut vir argitekte in Parys, die École Poly technique, het al hoe meer aandag aan konstruksie geskenk, 'n neiging wat veral in Duitsland posgevat het en waar daar reeds 'n voorkeur bestaan het vir reguit lyne en strak fasades. ʼn Paar voorbeelde is die Branden-burger Tor (Berlyn: 1788- 1791) deur Carl Gotthard Langhans (1732- 1808) en die Walhalla by Regensburg (1830-1842), 'n Griekse tempel wat deur Leo von Klenze ontwerp is om beelde van beroemde Duitsers te huisves.
Die Neo-Klassisisme het reeds in omstreeks 1760 in Frankryk posgevat, maar het Suid-Afrika eers sowat 20 jaar later uit die land bereik na die bondgenootskap wat gedurende die tagtigerjare met Frankryk gesluit is en die teenwoordigheid van Franse troepe in die land. Die grootste verandering wat deur die Neo-Klassisisme teweeggebring is, was in die vorm van die gewels. Die vroeëre Barokkroonlys se gekartelde rande het reguit geword en klein frontons is in die middel van die kroonlys aangebring.
Die risaliet is dikwels deur pilasters vervang: 2 langes wat die fronton dra en 2 kortes aan die sykante waarop die haakvolute geplaas is. Vase is dikwels bo-op die fronton geplaas. Die Neo-Klassieke gewelvorm is later ook in platdakhuise gebruik: 'n kamer is op die dak en gelyk met die fasade gebou en omlys met 'n fronton bo en volute aan die sykante. In Nederland en in België is die Neo-Klassisisme selde in die ontwerp van openbare geboue gebruik. Een van 'n paar voorbeelde van geboue wat in die styl opgerig is, is die Moses-en-Aäron-kerk (Amsterdam: 1837- 1841) deur Tieleman Suys (1783- 1861). Baie woonhuise is egter in die Neo-Klassisistiese styl gebou.
In Rusland het die tsare baie geboue in die Neo-Klassisistiese styl laat bou, byvoorbeeld die St.lsaäk-katedraal (Leningrad; 1817-1857) deur Auguste Ricard de Montferrand (1786- 1858) en die Mitsjailof-paleis (Leningrad; 1819- 1823) deur Carlo Rossi (1775- 1849). Die Mitsjailof-paleis huisves tans die Russiese Museum.
Beeldende kunste
Beeldhoukuns
Die Neo-Klassisistiese beeldhoukuns het sy inspirasie geput uit die laat-Hellenistiese beelde, veral die Romeinse voorbeelde daarvan. Die belangrikste beeldhouer was Antonio Canova (1757- 1822), wie se wit marmerbeelde, met onderwerpe wat hoofsaaklik aan die Klassieke mitologie ontleen is, 'n geïdealiseerde, bomenslike karakter het. Die Deen Bertel Thorvaldsen (1768- 1844) het in 1797 na Rome verhuis, waar hy 'n sentrale figuur in die Neo-Klassisistiese beeldhoukuns geword het.
Hy het soveel opdragte ontvang dat hy 'n ateljee en 40 assistente tot stand moes bring om in die vraag te voorsien. Sy werke is deur die Klassieke mitologie geïnspireer en was strakker as die van Canova. Sy borsbeelde (hy het onder meer een van Byron gemaak) getuig van 'n skerp waarnemingsvermoë maar min diepte. In 1838 het hy na Denemarke teruggekeer, en 'n museum, die Thorvaldsen-Museum (1839-1848: M.G. Bindesboll) is ter ere van hom in Kopenhagen opgerig. Die Fransman Jean Antoine Houdon (1741 - 1828) het-hom in sy borsbeelde toegespits op getroue weergawes, waarvoor hy soms selfs gietsels van die modelle se gesigte gemaak het. In die strewe om die werklikheid sonder idealisering weer te gee, het Houdon van die aanvaarde Neo-Klassisistiese opvattings afgewyk.
Skilderkuns
Die Duitse skilder Anton Raphael Mengs (1728- 1779) het sedert 1741 in Rome gewerk, waar hy Winckelmann ontmoet en sterk deur hom beïnvloed is. Hy het talle publikasies oor die Neo-Klassisisme laat verskyn en een van die invloedrykste kunstenaars geword. Sy dakskildering Parnassus in die Villa Albani (1761; Rome) het hy benader asof dit op die toeskouer se normale gesigvlak sou wees.
Hy het dus geen poging aangewend om die skildering perspektiwies korrek weer te gee nie, 'n stap waarmee hy van die illusionisme van die Barok weggebreek het. Mengs het as portretskilder uitgeblink en sy geesdrif vir die Klassieke kultuur word duidelik weerspieël in die werk van navolgers soos die Fransman Joseph-Marie Vien (1716-1809) en die Skot Gavin Hamilton (1723-1798). Hoewel die dekor en die klere van laasgenoemde 2 kunstenaars se figure gedwonge Klassiek is, toon hulle speelse benadering ten opsigte van inhoud en detail nog kenmerke van die Rococo.
Sowel Mengs as Vien en Hamilton het meer roem verwerf vir die bekendstelling van Winckelmann se idees as vir hulle kunswerke self. Vien se leerling Jacques-Louis David (1748-1825) was die revolusionêre kunstenaar wat suiwer Neo-Klassisisme in die skilderkuns ingevoer het. Sy Eed van die Horatii (1784; Louvre, Parys) is vir die eerste keer in Rome ten toon gestel en het groot opspraak gewek. Die werk het vir daardie tyd baie nuwe aspekte getoon wat kenmerkend vir die Neo-Klassisisme sou word: koel kleure: donker vlakke: antieke elemente soos dekor: oorsigtelikheid in komposisie en drama: klassieke onderwerp en klassieke bekleding van die figure.
AI David se werke, ook sy portrette, het die benadering weerspieël. Sy leerlinge en volgelinge was ontvankliker vir die warmer kleure en lewendigheid van die Romantiek: onder andere die portretskilder Francois Pascal Gérard (1770- 1837), wat ook historiese stukke geskilder het; Antoine Jean Gros (1771 - 1835), wat Napoleon in sy kuns verheerlik het; en Anne-Lou is Girodet-Trioson (1767-1824), wat, wat styl betref, ʼn navolger van David was maar in onderwerpkeuse 'n navolger van die Romantiek.
'n Laaste hoogtepunt in die Neo-Klassisistiese styl was die werk van David se leerling Jean Auguste Dominique Ingres (1780-1867). In Engeland was die beeldhouertekenaar John Flaxman (1755-1826) 'n belangrike verteenwoordiger van die Neo-Klassisisme. Hy was veral bekend vir sy illustrasies vir Homerus (1793) en Aischulos (1795). Die Engelse digter-skilder William Blake (1757-1827) het tussen die Neo-Klassisisme en die Romantiek gestaan.
Dieselfde geld vir die Switser Henry Fuseli (1741-1825), wat op baie persoonlike wyse Neo-Klassisistiese aspekte met die romantiese tema "vreesaanjaende ervaringe" gekombineer het, onder meer in Nagmerrie (1785- 1790; Goethe-museum, Frankfurt). Die Amerikaner Benjamin West (1738- 1820), wat in 1760 na Europa gegaan het, het eietydse gebeurtenisse in 'n heroïese Neo-Klassisistiese styl uitgebeeld. Die figure van Die dood van generaal Wolfe (1770: National Gallery of Canada, Ottawa) dra byvoorbeeld eietydse klere, maar die figure se houdings en gesigsuitdrukkings voldoen heeltemal aan die Klassisistiese ideaal.
'n Ander Amerikaner, John Singleton Copley (1738-1815), het die historiese Klassisisme voortgesit, maar veral bekendheid verwerf met sy portrette. Die werk van die Spaanse skilder en etser Francisco Goya (1746-1828) het 'n Neo-Klassisistiese grondslag, maar die veelsydige en oorspronklike kunstenaar kan nie sonder meer gekategoriseer word nie.
Kunsnywerheid
Afgesien van Griekse en Romeinse stylelemente, is Etruskiese en selfs Egiptiese stylelemente ook in die kunsnywerheid toegepas en soms gekombineer. Egiptiese motiewe soos palmette, sfinkse, lotusse, slange, leeutjies en skarabees was gedurende Napoleon se veldtog in 1798 besonder gewild. Tafels en lessenaars het 'n argitektoniese opbou gekry met slanke suile, friese en meanders. Griffioene en ander fabeldiere het as armleunings vir stoele gedien.
Die dekoratiewe kuns het in die 19e eeu oorgegaan in die Empire-styl. Talle publikasies het verskyn waarin die standaarde van Neo-Klassisistiese binnenshuisversiering vasgelê is, onder meer in Recuail de décorations interieures (1812) deur die argitekte Charles Percier (1764- 1838) en Pierre Francois Fontaine (1762-1853). Die Neo-Klassisisme het ʼn ingrypende verandering in die Suid-Afrikaanse meubelkuns meegebring. Die kartellyne van die Barok en Rococo het reguit geword en reliëfwerking het verdwyn, terwyl Klassieke motiewe soos vase, rosette, frontons, pilastergroewe en tandlyste hulle verskyning gemaak het.
Tafel- en stoelpote het reguit (soms effens spitstoelopend) geword, dikwels met groefies om kolomme te suggereer. Die sogenaamde jonkmanskas het gedurende die Neo-Klassisistiese periode ontstaan. Die gewelagtige Barok-kroonlys van kaste is deur horisontale lyste, soms met tandlyste, vervang en kontraswerking met verskillende houtsoorte (stinkhout en geelhout) het die houtsnywerk van die vroeër periodes as belangrikste dekoratiewe element vervang.
Binnenshuis het plafonne en mure 'n simmetriese indeling in vlakke en ovale gekry en met guirlandes, pilasters, kapitele, horings en Cupido's versier. Die letter "N" (vir Napoleon), met lourierkranse versier, het sy verskyning gemaak. Deure, rame en beddens is met behangsels versier. In Engeland het dit as die Regency-styl bekend gestaan, die periode van George IV as regent (1811 - 1820) en as regeerder (1820- 1830). Die Grieks-Romeinse kleredrag is teruggevind in die "robe à la grecque" (met 'n hoë middel en romp wat reguit afhang), waarmee die kort haarkapsel "à la Titus" saamgegaan het.
Bronnelys
- Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409613, volume 20, bl. 179
Eksterne skakels
Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Neo-Klassisisme.
