Nagana

Nagana is 'n siekte wat by gewerwelde diere voorkom. Die siekte word deur die nagana-bloedparasiet (bekend as tripanosome) veroorsaak, wat deur tsetsevlieë versprei word. Hierdie siekte kom alleen voor in streke waar die tsetsevlieë hou; in die warm dele van Afrika.[1] In Suid-Afrika kom tsetsevlieë slegs in die voormalige Zoeloeland voor. Daar is die een vliegsoort (G. pallidipes) reeds teen die vroeë 1980's feitlik uitgeroei met DDT en BHC, wat deur vliegtuie en helikopters in die bosse geblaas is. Die behandeling moes 'n ruk lank aanhou en elke 3-4 weke uitgevoer word. Sulke behandeling was egter nie in digte bosse doeltreffend nie.[1] Die woord nagana kom van die Zoeloewoord "nakane" wat tsetsevliegsiekte beteken. Hierdie siekte is die nie-menslike eweknie van Tripanosomiase, ook bekend as slaapsiekte.[2]

'n Perd wat nagana onder lede het.

'n Koei met nagana.

Die tripanosome besmet die bloed van die gewerwelde gasheer. Die inkubasietydperk duur 3-12 dae. Dit veroorsaak koors (wat kenmerkend styg en daal), maar wissel na dierespesie: 'n perd is besonder vatbaar vir T. brucei en daarom is die siekte gewoonlik akuut (vinnig). Daarteenoor is die beeste en skape meer vatbaar vir T. congolense en ly aan 'n langdurige siekte wat chronies voorkom. Die hond is vatbaar vir albei parasiete (T. brucei en T. congolense) en daarom kan die siekte of chronies (en uitgerek) voorkom of vinnig verloop. By varke kom T. simiae voor. 'n Minder belangrike soort is die T. vivax.[1] Van die ander siektetekens sluit in: bloedarmoede, ernstige vermaering, swakheid en lusteloosheid. Hierdie verswakking lei tot lomerigheid (die diere vreet egter tog gewoonlik goed), maar tekens van verlamming van die agterbene kom ook dikwels voor. Daar kom ook swelsels van die vel, veral onder die buik en bors voor, meer onder perde as by ander diere. Die siekte is in sommige gevalle dodelik, tensy dit behandel word.[1]

Tripanosome tussen rooibloedselle.

Tripanosome word deur die tsetsevlieg versprei.

Sommige beesrasse, soos die N'Dama ('n ras uit Wes-Afrika), is weerstandig teen die nagana-patogeen. Daarteenoor is beeste wat oorspronklik vanuit Oos-Afrika kom, soos die Seboe, besonder vatbaar.[3] Verskeie wilde diere is ook hierteen weerstandig. Diere wat bestand is kan egter steeds draers daarvan wees. Tsetsevlieë kan byvoorbeeld die patogeen van bokke, wat daarteen bestand is, na beeste, skape, perde, varke en honde, wat daarvoor vatbaar is, oordra.

By die nadoodse ondersoeke is die milt en limfkliere ook dikwels vergroot, maar by perde is dit soms hoegenaamd nie die geval nie. 'n Diagnose d.m.v. bloedsmere moet dikwels herhaaldelik gemaak word, omrede parasiete soms skaars en moeilik opgespoor kan word.[1]

Vir behandeling is braakwynsteen jare lank gebruik deur binneaarse toediening. Dit is veral doeltreffend teen T. congolense. Voor 1981 is die middel Bayer 205 ingevoer en is hoofsaaklik doeltreffend teen T. brucei en die slaapsiekteparasiet by die mens. Die middel is egter nie goed teen nagana by beeste nie, maar wel by perde. Sedert 1945 is nuwe middels met sukses aangewend, soos dimidiumbromied (1553) en antriside. Daar was teen 1981 nog geen entstof teen die siekte nie. Die bestryding van die siekte kom neer op die uitroei van die oordraers, die tsetsevlieë self.[1]

Die parasiete is langwerpig, spits aan die ente en leef in bloedvog of -plasma tussen die bloedliggaampies. Die tripanosome teel aan deur hulself in die lengte in twee te verdeel. Dié wat deur 'n tussengasheer oorgedra word, maak 'n meer ingewikkelde aanteelproses in die tussengasheer deur.