NG gemeente Kruisvallei

Die gemeente Kruisvallei het ontstaan uit geskille tussen 'n groot gedeelte van die lidmate van die moedergemeente en die destydse leraar, ds. Robert Shand. Hy was 'n man van puriteins godsdienstige strengheid en 'n onbuigsame geaardheid. Die ontevredenheid was veral weens ds. Shand se weiering om huwelike op Sondae te voltrek, om Nagmaal aan onbekendes te bedien en hul kinders te doop. Ook het hy die doop, katkisasie en voorstelling van nuwe lidmate geweier, tensy hulle na sy mening toegewyde Christene was. Dit het aanleiding gegee tot allerlei onaangenaamhede. Die goewerneur is selfs betrek, maar volgens ds. J.H. van Aarde, Kruisvallei se leraar van 1895 tot 1924, is die kerklike regte ondergeskik geag aan persoonlike regte en lei die geskille, wat maklik opgelos kon word deur die kerklike bestuur, tot die skeuring op Tulbagh.

Die ontevredenes was agt jaar lank in onderhandelinge met die Ring, Sinode en regering om 'n verbetering van die toestande te probeer bewerkstellig en die vrede te herstel. Alle pogings was vrugteloos en sonder die verlangde uitkoms sodat die ontevredenes eindelik gedwonge gevoel het om af te skei. Dit het gebeur op 21 Januarie 1843. Die afgeskeidenes beroep ds. H.A. Moorrees, wat tydelik tydens die skorsing van ds. Robert Shand twee en 'n half jaar in die moedergemeente waargeneem het. Hy laat hom die keuse welgeval.

Die lidmate van die nuwe gemeente het die plaas Kruisvallei, sowat 1,5 km noordoos van die dorp gekoop, as hul kerkplaas en na dié plaas is die gemeente toe Kruisvallei genoem. Daar het die predikant gewoon en is die groot stalgebou as kerk ingerig. Ds. Moorrees het hier gearbei tot sy dood, dus van 1843 tot 22 Oktober 1866.

Die tweede leraar was ds. J.H.M. de Kock wat die gemeente bedien het van September 1867 tot Januarie 1874, toe hy weens siekte verplig word om die bediening neer te lê en by sy familie in die distrik Richmond te gaan woon. In 1870 het die gemeente besluit om 'n kerkgebou op die dorp te bou. Die gebou kon eers in Januarie 1873 ingewy word, toe nog sonder die toring en vleuels wat later sou bykom. Kruisvallei-gemeente het hom afgesonder van die Ring en Sinode, waarskynlik weens dié liggame se onvermoë om die ontevredenes tegemoet te kom, en het ook geen hulp van die staat ontvang nie.

Die pastorieë van die twee gemeentes was regoor mekaar geleë. In 1878 het die Tulbagh-gemeente se kerk verskuif na die Neo-Gotiese kerkgebou 'n entjie bokant die Oude Kerk in Vanderstelstraat. Dié gebou het ná die vereniging van die twee gemeentes in 1935 mettertyd in onbruik verval en is in 1956 gesloop. Daar staan vandag 'n Shell-motorhawe op die perseel. Die Tulbagh-pastorie was steeds op die noordelike punt van kerkstraat. Die Kruisvallei-kerk is gebou waar die gemeente Tulbagh se kerkgebou vandag nog staan en hul pastorie was by Kerkstraat 42 sodat die twee predikante al die jare by mekaar verby moes loop op pad na hul onderskeie kerke. Daar word vertel dat toe ene Pieter Theron van die Bo-kerk (Kruisvallei) in September 1930 met Lenie Rossouw van die Onder-kerk (Tulbagh) wou trou, was nie een van die predikante bereid om hulle in die huwelik te bevestig nie. Noodgedwonge moes hy toe eerw. Holtzapfel vir die taak gaan haal.

Omstreeks die tyd dat die kerk opgerig is, het Kruisvallei besluit om hul plaas te verkoop en 'n pastorie op die dorp te laat bou. Ds. C.W. du Toit, die derde leraar, is in 1875 hier bevestig en het 10 jaar in die gemeente gearbei. Hy was 'n broer van ds. S.J. du Toit en oom van Totius en ds. C.W.M. du Toit. Sy opvolger, ds. D.J. Pienaar, het twee en 'n half jaar die gemeente bedien toe hy 'n beroep aanneem na Simonstad (later Vishoek genoem).

Ds. S.P. Malherbe is in 1888 beroep en bly hier tot 1894, toe hy vertrek na die NG gemeente Philadelphia in die Swartland. In Mei 1895 is ds. J.H. van Aarde hier bevestig. Hy sou hier arbei tot sy dood op 13 November 1924. Intussen is die gemeente in 1897 by die Sinode ingelyf sodat dit daarna in die NG Kerk se Jaarboek aangedui is as die 111de gemeente, hoewel dit een van die 30 oudste gemeentes was.

Gedurende baie jare het vele in albei gemeentes gevoel daar moes hereniging kom. Hoewel die moeilikhede in die weg onoorkomelik geskyn het, het leraars em voormanne aan weerskante volhard in hul pogings tot toenadering. Veral is 'n beter gees in die lewe geroep tydens die bediening van di. Büchner (Onder-kerk) en Van Aarde (Bo-kerk), wat onderskeidelik 25 en 29 jaar hier gearbei het. Albei het hulle beywer vir die opbou van hul eie gemeente, finansieel en andersins, maar daarby het hulle deur minsame en verstandige optrede die weg tot hereniging voorberei. Ds. G.J. Hugo van Tulbagh het hom ook tydens sy bediening besonder vir die saak beywer en dit het geblyk dat die hereniging in sy tyd sou plaasvind. Hy het dit egter nie gesien nie.

Die wil en verlange tot hereniging het nietemin voortgewerk en so het dit gekom dat die gemeentes op 5 Oktober 1935 herenig het. 'n Herenigingsakte is opgestel en deur die kerkrade van die twee gemeentes onderteken in die Oude Kerk op dieselfde tafel waarop die voorwaardes van die oorgawe van die Kaap in 1806 deur die Hollandse en Engelse bevelvoerders onderteken is. Die Ring in sy sitting op Tulbagh op 11 Oktober 1935 het die akte bekragtig. Ds. Snyman, leraar van Kruisvallei, is tot medeleraar van Tulbagh verklaar. Daar is ook 'n herenigingsdiens gehou wat op roerende wyse deur di. P.J. Retief en R.D. McDonald waargeneem is terwyl ds. P.G.J. Meiring die gebed gedoen het en 'n koor die plegtigheid opgeluister het. Di. De Vos en Snyman het die gemeente saam bedien tot 1938 toe ds. Snyman 'n beroep aanneem na die NG gemeente Oos-Londen. In 1938 het Wolseley as afsonderlike gemeente afgestig en was dit nie meer nodig vir twee leraars nie. Ds. De Vos het die werk alleen voortgesit tot 1947.

• H.A. Moorrees, 1843 tot 1866
• J.H.M. de Kock, 1867 tot 1874
• Charles Wijnand du Toit, 1875 tot 1884
• Daniel Jozua Pienaar, 1885 tot 1887
• S.P. Malherbe, 1888 tot 1894
• Johan Hendrik van Aarde, 1895 tot 13 November 1924 (oorlede in die amp)
• Francois Stephanus Malan, 1925 tot 1932
• J.W. Snyman, 1932 tot 1935 (die laaste predikant; tot 1938 medeleraar van die verenigde gemeente)

• (nl) Dreyer, eerw. A. 1907. Historisch Album van de Nederduitsche Gereformeerde Kerk in Zuid Afrika. Kaapstad: Cape Times Beperkt.
• (nl) Maeder, ds. G.A. en Zinn, Christian. 1917. Ons Kerk Album. Kaapstad: Ons Kerk Album Maatschappij Bpkt.
• (af) Oberholster, ds. J.A.S. 1943. Gedenkboek van die Ned. Geref. Gemeente Tulbagh (Roodezand, Waveren) 1743-1943. Tulbagh: Die NG Kerkraad.
• (af) Olivier, ds. P.L. (samesteller). 1952. Ons gemeentelike feesalbum. Kaapstad en Pretoria: N.G. Kerk-uitgewers, 1952.
• (af) Jordaan, Rosette en Theron, Suzanne. 1993. N.G. Gemeente Tulbagh 1743–1993. Tulbagh: NG kerkraad.

• (af) Die dag toe die aarde geskud het Geargiveer 31 Maart 2015 op Wayback Machine, Netwerk24.com, 27 September 2015. URL besoek op 6 Oktober 2015.