NG gemeente Edenburg

Edenburg het begin as 'n kerkdorp van die NG Kerk. Prof. P.J. Nienaber in sy Suid-Afrikaanse pleknaamwoordeboek haal Collins aan wat in sy Free Statia skryf: "The first sale of Erven took place there on the 24th day Febr. 1862, when a brisk competition took place, the proceeds of one day's sale, in this seemingly uninviting locality — being £3 776; the Water Erven realizing from £75 to £112, and Dry Erven from £37 lOs. to £52 10s." Die aansoek om die erkenning van Edenburg as dorp was 'n memorie deur J.J. Pienaar en nog 54 inwoners onderteken. Op 28 Februarie 1863 is die aansoek eers van die hand gewys, maar op 4 Maart 1863 tog toegestaan. Edenburg is aangelê op die plaas Rietfontein. Oor die oorsprong van die naam bestaan daar meningsverskil. Sommige (soos Robertson in sy Travellers' Guide for S.A.) sê: "Of Biblical origin and has reference to the Garden of Eden." Ou inwoners van die dorp het, volgens Nienaber in 1963, verklaar dat met die stigting die plan was om 'n gesiene predikant, dr. Andrew Murray, te vereer met die vernoeming. Dr. Murray het die onderskeiding aanvaar, maar onregstreekse vernoeming verlang. Daarom is die plek na sy geboortestad in Skotland (Edinburgh) genoem, maar verhollands tot Edenburg.

Die gemeente Edenburg is op 15 Julie 1863 van die Fauresmith afgestig. Die eerste paar jaar moes die gemeente sonder ’n vaste leraar klaarkom. ’n Eie predikant kry Edenburg eers op 10 Junie 1866 toe ds. A.P. Meiring tot herder en leraar van die gemeente bevestig word. In die eerste 100 jaar van sy bestaan was die gemeente nooit vir langer as een jaar vakant nie, soos blyk uit die volgende gegewens: di. A. P. Meiring (1866–1892), P. du Toit (1893–1924), P.S.Z. Coetzee (1925–1934), J.H. van Loggerenberg (1934–1939), J.A.J. McDonald (1940–1944), P.S.Z. Coetzee vir die tweede maal (1945–1949) en J.P. Roux (1950-). In 1952 skryf Ons gemeentelike feesalbum: "Hierdie voortdurendheid in die heilige bediening is vir die gemeente Edenburg ’n oorsaak van roem in die aanbiddelike Voorsienigheid van God."

Ds. Meiring was die grondlegger van die gemeente Edenburg. Die gemeente is dan ook veel verplig aan sy eerste leraar. Die "bedehuis" wat hy gebou en in 1877 ingewy het, het selfs tot in die middel van die 20ste eeu as die kerk van Edenburg gedien. Dat die pastorie nie toegebou kan word nie en dat alle kerkeiendomme belastingvry is, is vrugte van sy bekwame leiding en goeie deursig. Hy was in die Vrystaatse Kerk ’n vername predikant: 25 jaar lank was hy lid van die Moderatuur.

Die ou NG kerk op Edenburg, opgerig volgens die plan van die Vrystaat se eerste argitek, Richard Wocke en ingewy op 10 Januarie 1877.

Bastian Tromp en sy broer Jan het die orrel geskenk wat £750 gekos het en van 1877 dekades lank in gebruik was.

Jan Tromp sy broer Bastian het die orrel in die ou kerk geskenk.

Van Loggerenberg beskryf die ou kerk op Edenburg as die "groot monument van ds. Meiring", wat dit soveel te meer onbegryplik maak dat dié gebou in die 1950's gesloop is om plek te maak vir ’n kerk van siersteen.

Op 'n gemeentevergadering gehou op 12 Oktober 1872 is besluit om 'n nuwe kerk te bou. Die lede wat teenwoordig was was besonder geesdriftig en deur die 50 manslidmate daar is onmiddellik 'n bedrag van £2 500 vir die boufonds belowe. 'n Boukommissie is benoem, wat uit die volgende lede bestaan het: ds. A.P. Meiring, A. Strauss, F.J. du Toit, G.P. Snyman, J.A. Griessel en S.W. van der Merwe. Op 'n kerkraadsvergadering van 14 Oktober 1872 is besluit om by die gemeente aan te beveel dat 'n kruiskerk, met nie minder as 600 sitplekke nie, gebou sal word, en voorts dat met die bou daarvan nie begin sal word nie voordat "ten minste nagenoeg de geheele bouwsom zal zijn gewaarborgd". Vir die verwesenliking van hierdie ideaal het die gemeente op inisiatief van ds. Meiring vir hulle grootliks beywer, sodat met die bou van die nuwe kerk in 1874 'n begin gemaak kon word. In 1873 is 'n basaar gehou en met die geleentheid het een Kaapse hamel die reusebedrag van £104.14s. 0d. ingebring. Die skaap is 19 maal teruggegee.

Die boumeester van die kerk was Richard Wocke, "in den Oranje Vrystaat, by de kerk zowel als by den Staat ten gunstigste bekend". Die messelaars, wat onder hom gewerk het, was Doyer, Wall en Pritchard. Die heer Wiid was verantwoordelik vir die timmerwerk en hy persoonlik het die sierlike kansel gemaak, wat baie jare in die kerk gebruik is. Die werk aan die nuwe kerk het mooi gevorder en op 4 Mei 1874 het die kerkraad besluit dat die hoeksteen op 10 Julie 1874 gelê sou word. Verder is daar ook besluit: (a) dat die lede van die kerkraad net na die legging van die hoeksteen saam met die rustende kerkraadslede en met die boukommissie 'n sosiale dinee sou hê; (b) dat met uitsondering van die voorsitter, as lid van die boukommissie, elke kerkraadslid uit sy privaat beurs £1 sal bydra ten einde by geleentheid van die hoeksteenlegging aan die drie messelaars van die kerk 'n geskenk te gee, en voorts aan die handlangers vir rekening van die gemeente van vier tot ses skape, en aan die argitek "'n matig dronk wyn of brandewyn, door hem zelven aan zyn volk op gepasten tyd uit te reiken, en die uit de kerkkas te vergoeden". Op die "liefdemaal" wat daar gehou is, is ses flesse wyn en 12 flesse bier verbruik.

Ds. J.A.B. Grobbelaar, leraar van 1978 tot sy aftrede op 28 April 1984.

Die bou van die kerk het betreklik stadig gevorder en eers op 10 Januarie 1877 het die plegtige inwyding daarvan plaasgevind. Prof. G.B.A. Gerdener het dit beskryf as "die kerk met die mooiste toring in die Vrystaat in daardie dae". Dit was 'n buitengewone feesviering, wat van 9 tot 14 Januarie geduur het. Die verrigtinge het die Dinsdagaand begin met 'n bidstond in die ou kerk en het op Sondagaand in die nuwe kerk geëindig met 'n konferensie met die gemeente. Die uitgangspunt van hierdie konferensie was Psalm 66 vers 16. "Kom luister en laat my vertel, julle almal wat God vrees, wat Hy aan my siel gedoen het." Uit die verslag wat voor die gemeente gelê is, die volgende aanhaling: Die kontrak vir die bou van die kerk is op 9 Junie 1873 geteken. Die gebou moes afgelewer word vir die som van £11 500. By die aflewering sou die laaste paaiement van £1 100 betaal word. Die ekstras wat bygekom het, het die totale koste op £12 901 gebring. By sy inwyding het daar nog 'n skuld van £4 804.12s.0d. op die kerk gerus. Hierdie bedrag is egter deur beloftes gewaarborg en die "intekeninge op die tweede aanvraag zyn nog onbetaald". Die gemeentelede het almal baie ruim bygedra. Daarby het die broers Bastiaan en Jan Tromp die pragtige groot orrel aan die kerk present gegee, wat dekades lank uitstekende diens aan die gemeente gelewer het. Die familie van der Merwe het nog £54.2s.0d. bygedra vir die klok en vir die uurwerk, en die susters en dogters van die gemeente het die lampe aan die kerk gegee. Diaken C.W. van Zyl het die kanselkleed gegee, en die lede van die kerkraad die Kanselbybel en -gesangboek. By geleentheid van die inwyding het die kerkraad uit die volgende broeders bestaan: R. Robinson, G. van Niekerk, S.W. Dippenaar, B. Liebenberg, S.W. van der Merwe, G. P. Snyman, D.J. Ackerman, J.A. Griessel, F.P. Viljoen, O. Rahl, W. van den Heever en W. Strauss. Ds. A.P. Meiring het by hierdie geleentheid 'n baie indrukwekkende rede uitgespreek.

Hy het onder meer gesê: "De gemeente van Edenburg heet allen met hare feestvierenden van elders, bij deze gelegenheid van harte welkom, zij nodige tevens allen met haar bij deze feestgelegenheid opgekomen, bij deze minzaam uit zich met haar te verenigen in dankzegging tot God. Allereerste zeggen wij Gode, den drieënigen God, in welks naam dit gebouw zo straks geopend werd, dank voor deze gelegenheid en deze feestdag. Toen de gemeente den drang der noodzaaklikheid gevoelde tot de grootse onderneming eene kerk te bouwen, een bedehuis waar zij zelven en hare kinderen mogten opgaan tot de openbare erediensten, stelde zij zich tot die taak met de geloofsleuze 'De Heere zal het voorzien'. Deze dag is getuige hoe de Heere God aan haar genadiglik boven bidden en denken heeft gedaan. Zij bedenke dit, opdat haar de moed niet ontzinke waar zij door geen geringe schuld op dit Huis, nog gedrukt gaat, en dit in zo 'n drukkende tijd als tans. De gemeente zondige niet door wankelmoedigheid of ongeloof, maar worde ook door de blijde uitkomsten van heden gesterkt in haar geloofsvertrouwen, gevende God de eer. Deze gemeente geve den een den ander de broederhand en danke de broeder den broeder, de echtgenoot zijner gade, de Vader zijnen Zoon, het kind zijnen oudsten, want in der waarheid: God heeft de harten gewillig gemaakt. De gemeente zou echter niet gedaan' hebben, hetgeen zij heeft, indien zij niet zich bewust of onbewust gehandekl had naar de zinspreuk: 'Eendracht maakt Macht'. Maar ook hier steke een ieder de hand in eigen boezem. De gemeente gedenkt op dezen dag als onwillekeurig aan de zoodanigen, die met haar dit Bedehuis waren begonnen te stichten, doch die nu in het stille graf rusten. Wat zeg ik: of er dan geen huis is, niet met handen gemaakt maar eeuwig in de hemelen – een gebouw van God, werwaarts de geloovige, als voor hem dit aardschen huis dezes tabernakels gebroken wordt, heengaat in vrede. De gemeente dankt de broeders uit haar midden door haar daartoe benoemd, die als Boukommissie en als kollektanten haar hebben gediend. Er zal nu, gelijk reeds sints maanden het zwaartepunt der finansiële lasten dezer gemeente, op itaren kerkraad drukken: de kerkraad moet het verwachten. De leraar der gemeente moet het verzoeken, en de gemeente zelve zal het gevoelen: de gemeente ondersteune den kerkraad! Dit doende blijft zij slechts hand aan hand voortwerken tot de finale afdoening cnder Gods zegen, van de schuld nog ap dit gebouw, nu in den naam des Drieënigen Gods ontsloten hebbende. Dan zal zij niet roepen : ik heb het alrede gekregen en – wat ontbreekt my nog? Maar dan, met verligte schouder te meer – daar zij eens de hand aan den ploeg geslagen heeft, zie zij niet om, maar ijle voorwaarts, want – gedachtig aan kerk, school en Zending – eene gemeente des Heeren, die haar roeping als zoodanig gevoelt, kan niet anders, dan woekeren met de talenten haar van haren Heer toevertrouwd. God de Heer helpe en sterke zijne Gemeente daartoe en tot alle goed werk, opdat zij in alle goed werk volijverig zijnde, Gode welbehagelik dienen moge, door onzen Heere Jezus Christus, wien met den Vader en met den Heiligen Geest toekomt, eer en aanbidding en dankzegging tot in alle eeuwigheid. Amen!"

Met die inwyding van die nuwe kerk is een van ds. Meiring se grootste ideale eindelik verwesenlik. Ongelukkig het die mure van die kerktoring, nie lank ná die inwyding al begin bars, en in 1889 het die gemeente besluit om die kerktoring af te breek en 'n nuwe toring met klip te laat herbou. Die Heer Thomson het onderneem om die werk vir £2 000 te doen en die heer Cordeau het opgetree as argitek.

Onvergeetlik ook is ds. P. du Toit, wat ná ’n dienstyd van 31 jaar in die gemeente sy emeritaat op 79-jarige leeftyd aanvaar het. Hy het eindelik 95 jaar oud geword. Hy het Edenburg gelei in die dae van oorlog (1899–1902) en Rebellie (1914) en Griep-epidemie (1918). Toe hy in 1941 oorlede is, het Edenburg sy stoflike oorskot in die boesem van die gemeente verwelkom en vlak by die hoofingang tot die godsgebou op waardige en indrukwekkende wyse ter aarde bestel.

Soos ds. Du Toit ’n groot yweraar vir die sending was, so was sy opvolger, ds. P.S.Z. Coetzee, uitstaande bevorderaar van die onderwys en groot kindervriend. Ds. Van Loggerenberg, sowel as ds. André McDonald, het hulle ten taak gestel om die nagevolge van die depressiejare ongedaan te maak en die gemeentelike finansies weer op ’n gesonde voet te plaas. Ds. J.P. Roux het die beplanning vir die bou van ’n nuwe kerk gelei.

Volksblad het in 2012 as volg berig oor die bou van die nuwe kerk: “Soos herhaaldelik blyk uit die geskiedenis het die tweede kerkgebou wat in 1877 ingewy en in 1928 grootliks herbou is, voortdurend opknappings- en herstelwerk vereis. Die raad van ’n argitek is ingeroep en die kerkraad moes met skok verneem dat die toestand van die mure swakker was as wat vermoed is. Die swak grondformasie was grootliks hiervoor verantwoordelik.

“Op ’n gemeentelike vergadering op 10 April 1953 is eenparig besluit om aan die kerkraad opdrag te gee om ’n nuwe kerkgebou, die derde in die geskiedenis van die gemeente, op te rig. Die leraar en die boukommissie het met ywer die taak begin. Op 1 en 2 Augustus 1953 is plegtig van die ou (kerk) afskeid geneem en op 12 Augustus 1953 is met die sloping begin. Sewe maande ná die gemeentelike vergadering, op 14 November 1953, is die hoeksteen van die nuwe gebou deur ds. J.P. Roux gelê. Dit was 91 jaar (nadat) die hoeksteen van die eerste kerkgeboutjie gelê is.

“Die bouheer van die nuwe kerkgebou was die kerkbouer F.P. van Heerden van Germiston. Die kerk rus op 52 versterkte pilare, waarvan sommige tot 33 voet (bykans 10 meter) diep in die aarde gesink moes word om alle onvaste bouaarde te vermy. Die kerk voldoen ook aan die hoogste liturgiese eise en is op 19 Junie 1954 luisterryk ingewy met prof. dr. Jac J. Muller van die Stellenbosch-kweekskool wat die wydingsrede lewer.

“Om die tradisie van die ou kerkgebou te bewaar is die hoeksteen, wat deur ds. Meiring gelê is, in die muur van die voorportaal van die galery ingemessel. Die ou orrel is omgebou tot ’n nuwe orrel. Die horlosie van die ou kerkgebou is die huidige toring aangebring, maar van ’n halfuurslag en elektriese opwenning voorsien. Die ou klok se werkverrigting is gemoderniseer en ook weer gebruik. Die gemeenskap beleef ’n ekonomiese bloeitydperk met stygende wolpryse en algemene goeie ekonomiese bloei in die land. Die skuldlas van R98 000 word net twee jaar na die inwyding gedelg.”

Twee dogtergemeentes is van Edenburg afgestig, naamlik Trompsburg in 1898 en Reddersburg in 1910.

Die oudste 20 gemeentes in die Vrystaat is:

1. Winburg - 1841
2. Fauresmith - 1848
3. Smithfield - 1848
4. Bloemfontein - 1848
5. Harrismith - 1849
6. Boshof - 1856
7. Jacobsdal - 1860
8. Kroonstad - 1860
9. Philippolis - 1862
10. Bethulie – 1862
11. Edenburg - 1863
12. Bethlehem - 1869 (bestaan nie meer nie)
13. Ficksburg - 1870
14. Rouxville - 1870
15. Wepener - 1870
16. Ladybrand - 1870
17. Frankfort – 1873
18. Heilbron - 1873
19. Bultfontein - 1874
20. Brandfort – 1875
21. Lindley – 1876

• Albertus Petrus Meiring, 1866 - 26 Mei 1892 (oorlede in die amp)
• Pieter du Toit, 1893 - 1924 (aanvaar sy emeritaat)
• Jacobus Philippus Bezuidenhout, 1972 - 1978
• Johannes Antonie Bernardus Grobbelaar, 1978 - 28 April 1984 (aanvaar sy emeritaat)

• (af) Gerdener, dr. G.B.A. 1934. Ons Kerk in die Trans-Gariep. Geskiedenis van die Ned. Geref. Kerk in Natal. Vrystaat en Transvaal. Kaapstad: Die Suid-Afrikaanse Bybelvereniging.
• (nl) Maeder, ds. G.A. en Zinn, Christian. 1917. Ons Kerk Album. Kaapstad: Ons Kerk Album Maatschappij Bpkt.
• (af) Nienaber, P.J. 1963. Suid-Afrikaanse pleknaamwoordeboek, deel 1. Kaapstad, Johannesburg: Suid-Afrikaanse Boeksentrum.
• Olivier, ds. P.L., 1952. Ons gemeentelike feesalbum. Kaapstad en Pretoria: N.G. Kerk-uitgewers.
• (af) Schoeman, Karel. 1982. Vrystaatse Erfenis. Bouwerk en geboue in die 19de eeu. Kaapstad, Pretoria, Johannesburg: Human & Rousseau.
• (af) Vogel, ds. W. 2014. Die Almanak van die Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika vir die jaar 2015. Potchefstroom: Administratiewe Buro.

• (af) Die gemeente vier sy 150-jarige bestaan^{[dooie skakel]}, Volksblad, 15 Februarie 2012. URL besoek op 4 Mei 2015.
• (af) Skool in Edenburg se toekoms onseker. Kinders daagliks na Reddersburg aangery^{[dooie skakel]}, Volksblad, 8 Mei 1999. URL besoek op 9 Mei 2015.
• (en) Die derde kerkgebou soos te sien op Google Maps. URL besoek op 4 Mei 2015.