Moshoeshoe

Nadat Mosjesj die inisiasieskool verlaat het, het hy deur bemiddeling van sy grootvader Peete in aanraking gekom met Mohlomi, wat in sy omgewing bekendheid verwerf het as reënmaker, reisiger, filosoof en medisynmeester.

Mohlomi het gehelp om Mosjesj se leierseienskappe te ontwikkel en het gedagtes by hom ingeskerp wat hom die res van sy lewe beïnvloed het. Hy het Mosjesj teen die bedrog van toordokters gewaarsku en hom gemaan om nooit iemand weens toordery om die lewe te bring nie.

Mosjesj sou volgens hom 'n groot leier word deur onderdruktes te help, ontvanklik te wees vir nuwighede, vrede na te streef, hom altyd aan die kant van die oorwinnaar te skaar en baie vroue te hê. Hoewel sy vader nog geleef het, was Mosjesj teen 1820 die erkende leier van sy stam. Hy het sy geboorteplek verlaat en hom met sy volgelinge 'n klein entjie verder by Butha Buthe gevestig. Hy het elke moontlike geleentheid aangegryp om sy gesag oor die klein en onderling vyandige stamme in die streek uit te brei, en die ideaal gekoester om hulle tot een groot volk saam te snoer.

Mosjesj was egter omring deur vyande wat sterker was as hy, onder wie die Batlokwa onder leiding van die gevreesde Mantatisi en haar seun, Sekonyela. In die winter van 1824 het Mosjesj verder suidwaarts getrek om weg te kom van die Batlokwa wat hom voortdurend aangeval en sy vee gesteel het. Die berg vesting Thaba Bosigo ("Berg van die Nag") was sy lewe lank sy tuiste en ook die geboorteplek van die Suid-Sothonasie (Basoeto). In die lofliedere van die Basoeto word Thaba Bosigo "die moeder" genoem.

Die berg was 'n natuurlike vesting. Die plat kruin, met vrugbare grond en fonteine, kon slegs bereik word deur 5 toegangsweë wat in tye van oorlog met klippe toegepak is. Uit hierdie veilige vesting het Mosjesj daarin geslaag om die klein stamme van die teenswoordige Lesotho tot een volk saam te snoer. Hierin is hy gesteun deur die skrikbewind wat Shaka tot met sy dood in 1828 gevoer het. Die vlugtende volke het van Mosjesj se hulpaanbod en beskerming gebruik gemaak en het  hulle as horiges gevestig op grond wat hy in bruikleen aan hulle geskenk het.

Mosjesj het self verklaar dat hy 23 volke van uiteenlopende etniese oorsprong (onder wie selfs mensvreters) byeengevoeg het, 'n prestasie wat van groot leierskap getuig. Volgens oorlewering het die Zoeloes hulle aanvanklik minagtend die Bashunto (stertriemdraers) genoem, maar onder Mosjesj se leiding het die Basoeto spoedig ontwikkel in ʼn gedugte nasie met wie ander stamme, en later die Engelse en die Vrystaters, rekening moes hou. Een van die stamme wat deur die Zoeloes verdryf is, was die Ngwane onder leiding van Matiwane.

Hulle het hulle in die omgewing van Thaba Bosigo gevestig en geweier om hulle aan Mosjesj te onderwerp. Hulle het eindelik so 'n groot bedreiging vir Mosjesj ingehou dat hy op slinkse wyse besluit het om hulle te laat onderwerp deur iemand wat sterker was as hy. Hy het boodskappe van onderdanigheid aan Shaka gestuur en onderneem om op gereelde grondslag geskenke van beeste, velle en kraanvoëlvere (vir die krygers se hooftooisels) aan die Zoeloes te stuur.

Toe die geskenke na 'n kort rukkie nie meer opdaag nie, het Shaka boodskappers na Mosjesj gestuur en 'n verduideliking geëis. Mosjesj het beweer dat die geskenke op pad deur die Ngwane geroof is en kort daarna het die Zoeloe-impi's die Ngwane oorval en verdryf en Mosjesj sodoende gehelp om van sy grootste vyand ontslae te raak. In 1831 het die Matebeles onder leiding van die gedugte Mzilikazi (Silkaats) geprobeer om Mosjesj uit Thaba Bosigo te verdryf. Hulle kon die vesting egter nie inneem nie en moes die aftog blaas. Mosjesj het op diplomatiese wyse besluit om hul vriendskap te wen en het 'n trop beeste agterna gestuur as padkos op hul terug reis.

Die Koranas wat hulle in die omgewing van die teenswoordige Ladybrand gevestig het, was Mosjesj se eerste vyande wat nie swart was nie. Hulle was ruiters wat met gewere gewapen was en het gereeld aanvalle op die Basoeto's gedoen en vee geroof. Mosjesj het sy volgelinge aangeraai om soveel perde en gewere as moontlik in die hande te kry, hetsy deur diefstal of ruiltransaksies. Mosjesj het self leer perdry. Aanvanklik het hy 2 lang pale gebruik om te keer dat hy afval.

Hy het die jagter Adam Krotz, 'n halfbloed van Duitse afkoms, versoek om hom te help om gewere te bekom, maar die het aanbeveel dat hy eerder sy gebied vir sendingwerk oopstel aangesien die Korana groot ontsag vir sendelinge gehad het. Die aankoms van 3 sendelinge van die Paryse Evangeliese Sendinggenootskap (Eugene Casalis, Thomas Arbousset en Constant Gosselin) op 28 Junie 1833 by Thaba Bosigo was die begin van 'n nuwe tydvak in die geskiedenis van Mosjesj en die Basoeto's.

Die tydperk van isolasie was verby en voortaan was hulle in noue aanraking met die buitewêreld. Ten spyte van die protes van baie van sy volgelinge, is 'n kerk by Thaba Bosigo gebou en 'n sendingstasie by Morija ingerig. Mosjesj self is nooit gedoop nie en sy houding teenoor die sendelinge was bale dubbelsinnig. Hy het die sendelinge as waardevolle raadgewers beskou, maar ingesien dat dit vir hom as leier gewens was am volgens die tradisies van sy volk te lewe.

Hy het sy lewe lank in 'n hut gewoon, maar op Thaba Bosigo 'n kliphuis volgens die Westerse model laat bou waarin hy Blankes op Westerse wyse onthaal het. Een van sy vroue (hy het tussen 30 en 40 vroue gehad) is spesiaal daarvoor opgelei. Wanneer hy onthaal het, het hy sy tradisionele Basoetoklere verruilvir een van sy talle uniforms en 'n blou militêre pet gedra. 'n Groep Barolongs en Koranas onder leiding van Wesleyaanse sendelinge het hulle in 1834 met Mosjesj se toestemming by Thaba Nchu gevestig.

Later het dit geblyk dat Mosjesj nie bedoel het om die besitreg van die grond af te staan nie, maar slegs die gebruikreg. Volgens die ou stamgebruike van Swart volke was die grond onvervreembaar en moes almal wat op die grond van 'n stam woon, die stam se wette gehoorsaam. Mosjesj het geen ander stelsel van grondbesit geken nie en was as gevolg daarvan tot met sy dood in gedurige konflik met die Blankes.

Mosjesj het die koms van die Blankes in Transoranje (die Groot Trek) verwelkom. Hy was beïndruk deur die wyse waarop hulle die mag van die Zoeloes en die Matebeles gebreek het en het hulle as nuttige bure beskou. Hy het sommige van hulle toegelaat om tussen die Caledonen die Oranjerivier te woon op grond wat hy as Basoetogebied beskou het, maar steeds met die veronderstelling dat hulle net die gebruikreg daarvan kon geniet.

Geskille oor die vasstelling van grenslyne het egter gou opgeduik en dit was duidelik dat die Blankes wat tussen die Caledon en die Oranje gewoon het, nie Mosjesj se gesag wou erken nie. Met die hulp van die sendelinge het Mosjesj die politieke verhoudinge onder die Blankes leer ken en ook geleer om hul onderlinge geskille tot sy eie voordeel uit te buit, steeds met die oog daarop om hom aan die kant van die oorwinnaar te skaar.

Die woelinge wat in Transoranje ontstaan het as gevolg van die Groot Trek, het die Kaapse goewerneur begerig gemaak om sy noordgrens te beveilig deur die oprigting van bufferstate. Om die state se guns te wen, sou hulle Britse beskerming ontvang. Toe die voorgenome stelsel rugbaar word, het die sendeling Casalis (hy het self erken dat hy Mosjesj se minister van buitelandse sake was) op 30 Mei 1842 namens Mosjesj 'n brief aan die Kaapse owerheid gerig, waarin hy versoek het om 'n verdrag met Brittanje te sluit. Hy het aangevoer dat hy vir die voortbestaan van sy onafhanklikheid van Britse beskerming afhanklik was.

Die sluiting van die verdrag in Desember 1843 het gepaard gegaan met 'n grensreëling waarmee Mosjesj nie genoeë geneem het nie. Die grensreëling van 1843 het Mosjesj in konflik gebring met stamhoofde wat buite sy gebied geval het en wat hy geglo het onderdanig aan hom was. In 1848 het Brittanje Transoranje geannekseer en ʼn resident, maj. H.D. Warden, in Bloemfontein aangestel.

Die grense van Basoetoland is herafgebaken en in 1849 weer hersien. Geeneen van die grensreëlings het Mosjesj tevrede gestel nie en hy het voortgegaan om strooptogte oorkant die grens uit te voer. In 1851 was Warden verplig om teen Mosjesj op te tree en hy het ʼn gewapende mag, bestaande uit Britse soldate, Koranas en Barolongs, teen die Basoeto's gestuur. Op 30 Junie 1851 het die Basoeto's onder aanvoering van Mosjesj se seuns die mag verpletterend verslaan.

Die Britte wou die vernedering van Viervoet wreek en het in 1852 drie kolonnes onder aanvoering van sir George Cathcart gestuur om Mosjesj te straf. By die Slag van Bereaberg op 20 Desember 1852 moes die Britte egter weer die aftog blaas. Mosjesj het met fyn diplomasie vorendag gekom deur ʼn brief aan Cathcart te stuur waarin hy voorgegee het dat Cathcart die eintlike oorwinnaar was en het hom gesmeek om weer as 'n vriend van die Britse koningin beskou te word. Die nederlaag teen Mosjesj was een van die redes vir Brittanje se besluit om Transoranje aan die Voortrekkers terug te gee (1854).

Teen 1850 was Mosjesj 'n sterk heerser met meer as 70 000 onderdane. In 1853 het hy die gebied van Sekonyela by Basoetoland ingelyf, asook die van Gert Taaibos, die Korana-kaptein. In 1854 het hy die gebruik en invoer van alkohol verbied en teen toordokters opgetree. Daar was ʼn oorvloed van graan en vee, wat handelaars na Basoetoland gelok het. Mosjesj het die Republiek van Oranje-Vrystaat, wat in 1854 gestig is, nie as 'n bedreiging beskou nie.

Die voortgesette geskil le oor die grens het egter aanleiding gegee tot konflik, wat in 1858 op 'n volskaalse oorlog uitgeloop het. Dit is gevolg deur nog twee oorloë teen die Vrystaat (1865/66 en 1867/68). Mosjesj moes elke keer grond aan die Vrystaat afstaan, maar het elke nuwe grensreëling verontagsaam. Hy kon nie verstaan waarom die Boere die grond wat hy in bruikleen aan hulle geskenk het, van hom wou afneem nie. Die swak betrekkinge tussen Mosjesj en die Vrystaat was moontlik ook daaraan te wyte dat hy geleidelik sy houvas op sy onderhorige kapteins verloor het, en derhalwe nie oor die nodige gesag beskik het om die grensreëlings af te dwing nie. Na af loop van die derde oorlog het Mosjesj, op aandrang van die sendelinge,

Brittanje versoek om Basoetoland te annekseer. Die anneksasie het op 12 Maart 1868 plaasgevind. Die laaste 2 jaar van sy lewe het Mosjesj oor geen mag beskik nie. Die gesag was onder sy seuns Letsie, Molapo en Masupha verdeel. Hy is in 1870 by Thaba Bosigo oorlede, waar hy ook begrawe is. 'n Standbeeld van Mosjesj is op 3 Oktober 1966 deur sy nakomeling, koning Mosjesj II van Lesotho, buite Maseru onthul, die dag waarop Lesotho onafhanklik geword het.

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409605, volume 19, bl. 172

• Ensiklopedie van Suidelike Afrika, Eric Rosenthal, 1967

Moshoeshoe