Mosambiek

'n Tradisionele seilboot aan die kus van Noord-Mosambiek

Portugese kolonies in Afrika tydens die Portugese Koloniale Oorlog

Kaart van Mosambiek

Die eerste bewoners van die land was die San, die voorvaders van die Khoisan, 'n volk van jagters en versamelaars van kos. In die tydperk tussen die 1ste en 4de eeu begin groepe van Bantoe-stamme vanuit die weste en noorde na die Zambesiriviervallei en later ook geleidelik na die plato en kusgebiede verhuis. Die Bantoevolke was boere en het ook yster bewerk.

Toe die Portugese seevaarder Vasco da Gama Mosambiek in 1498 op pad na Indië bereik het, was daar reeds 'n aantal Arabiese handelsposte langs die kus en op die eilande gevestig, wat eeue lank ook slawehandel bedryf het. Vanaf 1505 het die Portugese begin om die gebied geleidelik te koloniseer. Portugese handelsposte en forte het as basisse vir handelskepe gedien wat langs die nuwe seeroete op pad na die Verre Ooste geseil het. Later het handelaars en delwers op soek na negerslawe en goud ook die binneland van Mosambiek deurdring.

Alhoewel die Portugese invloed geleidelik versterk is, was dit nogtans beperk en is dit meestal uitgeoefen deur individuele setlaars en beamptes, wat verregaande outonomie geniet het. Gevolglik was daar 'n gebrek aan beleggings uit die moederland, terwyl die Portugese owerhede hulle eerder op die winsgewende handel met Indië en die Verre Ooste en die kolonisering van Brasilië gekonsentreer het. So het die invloed van Portugal – en Portugees as omgangstaal – eeue lank beperk gebly tot die kusgebied langs die Indiese Oseaan (met 'n lengte van bykans 3 000 km) en die Zambesivallei.

Die Koloniale Konferensie van Berlyn, wat in 1884 en 1885 in die Duitse Rykshoofstad gehou is, het die volkeregtelike erkenning van enige Europese koloniale moondheid se gebiedsaansprake in Afrika afhanklik gemaak van bepaalde voorwaardes. Die belangrikste daarvan was die effektiewe beheer van 'n gebied deur middel van gevestigde administratiewe strukture, polisie- en militêre magte. Portugal het vervolgens aktiewe stappe onderneem om die hele Mosambiek te beset – waarvoor in die suide van die land ook militêre geweld gebruik is – en sy administrasie tot die verste uithoeke van Mosambiek uit te brei. Hierdie proses is eers ná die Eerste Wêreldoorlog voltooi.

Tot en met 1942 het die Portugese owerheid sekere regte, bevoegdhede en verantwoordelikhede oorgedra aan privaatondernemings. Teen die vroeë 20ste eeu was die administrasie van groot dele van Mosambiek reeds in die hande van groot privaatmaatskappye, soos byvoorbeeld die Mosambiekse Kompanjie, die Zambezi-Kompanjie en die Nyassa-Kompanjie. Hulle is oorwegend deur Britte beheer en gefinansieer, wat ook die spoorweglyne na die buurlande gebou en die myne en plantasies van die nabygeleë Britse kolonies en Suid-Afrika van swakbetaalde Swart werkers – en dikwels ook Swart dwangarbeiders – voorsien het.

Gedurende die eerste dekade van formele kolonialisme het die suidelike landsdele opmerklike ekonomiese groei getoon wat hoofsaaklik aan Lourenço Marques se ligging naby die goudvelde van die Witwatersrand in Suid-Afrika te danke was. Met die voltooiing van die NZASM-spoorlyn, wat die hawestad met die Witwatersrand verbind het, is sowat 'n derde van dié streek se goud- en mineraaluitvoere deur Lourenço Marques se seehawe verskeep.[7]

Aangesien die ekonomiese beleid daarop gemik was om Portugese immigrante en die moederland te bevoordeel, is min aandag geskenk aan die nasionale integrasie van Mosambiek, sy infrastruktuur en die opleiding van sy bevolking. Derhalwe het die getal Portugese in die land aanvanklik betreklik klein gebly.

Terwyl die meeste Europese koloniale moondhede ná die Tweede Wêreldoorlog onafhanklikheid aan hulle kolonies in Afrika verleen het, het Portugal Mosambiek net soos sy ander besittings steeds as oorsese provinsies van die moederland beskou, en 'n groot aantal Portugese het hulle in die kolonies gevestig. Nogtans het dele van die nie-blanke bevolking van Mosambiek na onafhanklikheid gestreef, en in 1962 het 'n aantal politieke groeperings, wat teen die Portugese heerskappy gekant was, hulle verenig om saam die Bevrydingsfront van Mosambiek (FRELIMO) te stig. FRELIMO begin in September 1964 sy gewapende stryd teen die Portugese koloniale regering in wat bekend staan as die Mosambiekse Vryheidsoorlog.

Desondanks was baie Mosambiekers nie ten gunste van 'n onafhanklike staat nie, en min mense het die gewapende stryd teen die Portugese, wat die land immers vierhonderd jaar lank oorheers het, goedgekeur. Alhoewel FRELIMO en ander guerillamagte deur die Volksrepubliek China en die Sowjetunie van wapens voorsien is, is hulle deur Portugese troepe in bedwang gehou.

Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Mosambiekse Vryheidsoorlog.

Meer as 20 000 Mosambiekers was tussen 1979 en 1989 as kontrakarbeiders in die Duitse Demokratiese Republiek werksaam. Na hulle word in Mosambiek as Madgermanes verwys. Sommige van hulle wag steeds daarop dat uitstaande lone deur die Mosambiekse regering uitbetaal word.[8]

Ná tien jaar van sporadiese gevegte het FRELIMO slegs klein dele van die land oorheers. Ná die staatsgreep van 25 April 1974, waarin Sosialisties-gesinde troepe onder die leiding van 'n groep junior militêre offisiere die outoritêre Caetano-bewind in Lissabon beëindig het, is die besluit geneem om onafhanklikheid aan die kolonies te verleen. Mosambiek het op 25 Junie 1975 'n onafhanklike staat geword. Die eerste (nie-verkose) president was Samora Machel.

In die volgende sestien jaar is Mosambiek deur 'n burgeroorlog tussen die FRELIMO, wat deur die Sowjetunie en ander Oosbloklande ondersteun is, en die pro-Westerse weerstandsbeweging RENAMO verwoes, wat meer as 900 000 menselewens geëis het. Groot dele van die land se infrastruktuur is as gevolg van oorlogshandelinge vernietig, terwyl die bevolking getraumatiseer is deur die meedoënlose manier, waarop die konflikpartye die oorlog gevoer het. Selfs kinders is as vegters ingespan. RENAMO is onder meer deur Rhodesië en Suid-Afrika ondersteun. Intussen het RENAMO 'n politieke party geword wat veral in die noorde baie aanhangers het.

Die president van Mosambiek, Filipe Nyusi

President Machel het in 1986 die slagoffer van 'n vliegtuigramp geword, en die FRELIMO-party is steeds meer deur sy Marxistiese vleuel oorheers, wat die nywerhede genasionaliseer en kollektiewe boerdery gestig het. Die emigrasie van opgeleide Blanke vaklui het die ekonomie erg getref.

Tog het die land ná die einde van die oorlog in 1992 tydens die presidentskap van Joaquim Chissano tot een van Afrika se modelstate ontwikkel, wat met 'n gemiddelde groeikoers van sowat tien persent gespog het. Westerse lande het Mosambiek van sy skuldlas bevry en ontwikkelingshulp verleen. Sedert 1995 is Mosambiek saam met Gaboen, Rwanda en Togo die enigste lid van die Britse Statebond wat vroeër geen Britse kolonie was nie.

President Chissano het met die verkiesings van Desember 2004 afgetree. Sy opvolger, Armando Guebuza, 'n welgestelde sakeman, is een van die stigterslede van FRELIMO en word dikwels as onverbiddelik beskryf. In 1975 het hy as Minister van Binnelandse Sake die Portugese inwoners net 24 ure gegun om die land te verlaat. Vandag is hy 'n sakeman en miljoenêr. Guebuza het die presidentsverkiesing van 2004 gewen in nege van die elf provinsies, terwyl sy vernaamste teenstander, Afonso Dhlakama, leier van die voormalige rebellegroep Renamo, 'n oorwinning in die ander twee provinsies behaal het. Die uitslag van die verkiesing is meer as twee weke uitgestel na bewerings van knoeiery deur opposisiepartye.

Die huidige staatspresident, Filipe Jacinto Nyusi (FRELIMO) het die presidensiële verkiesing van 15 Oktober 2014 gewen. Hy is op 15 Januarie 2015 ingesweer.

Sedert 2015 word Mosambiek in die noordelike Cabo Delgado-provinsie met 'n voortslepende insurgensie deur Islamitiese groepe gekonfronteer.[9][10][11] In September 2020 het ISIS-insurgente die aflandige Vamizi-eiland oorgeneem en tydelik beset.[12][13] In Maart 2021 is dosyne burgerlikes om die lewe gebring en 35 000 ander verdryf met die Slag van Palma, toe Islamitiese rebelle die kusdorp Palma binneval.[14][15] Om die skrikbewind in Cabo Delgado teë te staan het Suid-Afrika in Julie 2021 onderneem om 1 500 troepe vir drie maande aldaar te ontplooi, teen 'n beraamde koste van R1 miljard.[16]

Volgens die laaste sensus voor onafhanklikwording, wat laat in 1970 gehou is, het Mosambiek 'n bevolking van 8,233 miljoen gehad, onder wie 187 400 merendeels Portugese blankes, 39 300 mestiços (kleurlinge), 18 400 Indiërs (veral Goanese) en 2 700 Chinese (meestal immigrante uit Macau). 'n Betreklik hoë groeikoers (wat nog in Augustus 2017 op 3,5 persent beraam is) het die bevolking sedertdien vinnig laat styg tot 28,9 miljoen vroeg in 2018. Dit maak van Mosambiek die tweede mees bevolkte land in Suider-Afrika, na Suid-Afrika en voor Angola.

Die blanke bevolking het Mosambiek na die land se onafhanklikwording in 1975 grotendeels haastig verlaat, en slegs sowat 20 000 inwoners van Portugese afkoms het in Mosambiek aangebly. Intussen word die getal Portugese in die land weer op sowat 160 000 beraam. Naas tegnici en ander deskundiges, wat by die land se heropbou betrokke is, is daar ook nuusberigte oor ekonomiese vlugtelinge uit Portugal wat weens die resessie in hul geboorteland geen heenkome kan vind nie en as onwettige buitelanders Mosambiek binnegekom het.[17]

Hoërskool Josina Machel in Maputo

Portugees het bevoorregte status as amps- en verkeerstaal en as die medium van onderrig en die mediabedryf. Die ampstaalstatus van Portugees word verskans in artikel 10 van die Mosambiekse grondwet van 2004. Volgens die sensus van 2007 is sowat die helfte van die bevolking Portugees as tweede taal magtig. Sowat twaalf persent van Mosambiekers praat Portugees as moedertaal, in Maputo word dit selfs deur 'n kwart van die bevolking as huistaal gebesig. Daarnaas word 'n veertigtal Afrikatale gebesig, waaronder Makua, Changana, Sena, Chilomwe en Swahili.

Gedurende die koloniale tydperk was Portugees die enigste amps- en onderwystaal wat ook as medium in sendingskole gebruik is. Nog tot in 1961 het die Portugese koloniale owerheid 'n onderskeiding gemaak tussen sogenaamde civilizados (inheemses wat Portugees magtig was) en não-civilizados (Mosambiekers wat geen kennis van Portugees gehad het). Slegs een persent van die swart bevolking is as civilizados geklassifiseer en was Portugees sowel in sy gesproke asook sy geskrewe vorm magtig. 'n Groter persentasie swartes, wat in aanraking gekom het met Portugeessprekendes, kon Portugees vlot praat. Bykans alle blanke kinders het formele skoolonderwys ontvang – in teenstelling met hul swart landgenote van wie 97 persent ongeletterd was.

Die koloniale oorlog het die status van Portugees nie geraak nie. Met uitsondering van enkele swart stryders, wat in buurlande in 'n Engelssprekende omgewing verkeer het, het FRELIMO van begin af Portugees as 'n medium van nasionale eenheid (lingua da unidade nacional) beskou waardeur alle stamverskille oorbrug sou word.

Die FRELIMO-regering se taal- en onderwysbeleid ná onafhanklikwording was daarop gemik om geletterdheid te verhoog. Portugees het die onbestrede ampstaal in alle staatsinstellings en die onderwyssektor gebly. Daar was nouliks pogings om inheemse tale as onderrigmedium te gebruik.[18]

45 persent van Mosambiekers is aanhangers van natuurgodsdienste, 37 persent is Christene en 18 persent Soennitiese Moslems (veral in noordelike streke en in die kusgebiede wat histories aan Arabiese invloede blootgestel was).

'n Groep vroue in Beira is besig om rys te stamp

Nacala, geleë aan die Baía de Fernão Veloso, het naas sy diepseehawe en drie sementaanlegte ook potensiaal as toeristebestemming

Met 'n jaarlikse per capita-inkomste van VSA-$515 ($1 300 volgens koopkragpariteit) word Mosambiek steeds onder die armste lande op aarde gereken. Op die Menslike Ontwikkelingsindeks word die land as die 181ste van altesaam 188 state geranglys.[19]

Die landbousektor is, wat werkskepping betref, steeds die belangrikste ekonomiese bedryf in Mosambiek waarin sowat tagtig persent van die ekonomies aktiewe bevolking werksaam is. Die oorrote meerderheid Mosambiekse huishoudings beoefen bestaansboerdery en het nie toegang tot markte nie. Die lys van kontantoeste bly beperk tot produkte soos tabak, suiker, tee, katoen en kasjoeneute. Ondanks gunstige landboukundige toestande is Mosambiek tans 'n netto invoerder van landbouprodukte soos graan en rys. Invoere voorsien in meer as 90 persent van die land se behoeftes. Die Mosambiekse suikerbedryf trek voordeel uit 'n voorkeurooreenkoms met die Europese Unie (EU) wat vir suikerprodusente vrye toegang tot die EU-mark teen vaste pryse sonder doeanes en kwotas verseker.

Vissery speel 'n belangrike rol. Die land beplan tans om sy kus- en seegebied teen onwettige visvangs en seerowery te beskerm.

Die landbousektor het in 2017 24,3 persent tot die bruto binnelandse produk bygedra, die nywerheidsektor 23 persent en die tersiêre of dienstesektor 52,8 persent. Die informele sektor voorsien 'n bron van inkomste aan baie Mosambiekers wat nie werk in die formele sektor kan vind nie. Die industriële sektor se bydrae is beperk tot enkele grootskaalse projekte in die suide van Mosambiek.[20]

Die fokussering op 'n klein aantal prestige-projekte is een van die opvallendste swakpunte van die Mosambiekse ekonomie, naas die tekort aan effektiewe diversifisering. Masjiene en uitrusting word grotendeels ingevoer, terwyl plaaslike ondernemings nouliks betrokke is by prestige-projekte. Tot dusver trek net enkele bedrywe soos die bousektor enige voordeel daaruit, die plaaslike vervaardigingsbedryf kan nie meeding of deelneem in die waardeketting van sulke projekte nie.[21]

Nogtans het grootskaalse projekte in die primêre sektor en omvangryke regstreekse buitelandse beleggings, wat daaruit voortgespruit het, in die eerste twee dekades van die 21ste eeu bygedra tot konstant hoë groeisyfers, met 'n gemiddeld van 7,3 persent tussen 2005 en 2015. Noemenswaardige projekte sluit die Mozal-aluminiumsmeltery in Matola naby Maputo en die Moatize-steenkoolmyn in wat deur die Brasiliaanse mynboureus Vale – naas die Rio Tinto-groep en BHP Billiton een van die drie grootste rolspelers in die internasionale mynboubedryf – bedryf word. Vale het meer as agt miljard VSA-$ belê om die myn te ontwikkel. Daarnaas het ook 'n spoorlyn ontstaan om steenkool oor 'n afstand van 912 km tot die diepseehawe Porto de Nacala in die noorde van Mosambiek te vervoer. Nacala is die diepste natuurlike seehawe langs die ooskus van Afrika.

Die aardgasreserwes, wat deur twee ondernemings – Anadarko en Eni – in die Rovumabekken langs die Mosambiekse kus ontdek is, word op 190 triljoen kubieke voet (5,7 biljoen kubieke meter) beraam en het die potensiaal om ekonomiese groei merkbaar aan te dryf deur die vestiging van nuwe bedrywe soos raffinaderye, gaskragsentrales, die bou van pyplyne en die oprigting van kunsmisaanlegte.[22]

Streeksongelykhede in ekonomiese ontwikkeling en infrastruktuur bly 'n ernstige vraagstuk. Daar is steeds groot ekonomiese verskille tussen stedelike en landelike omgewings, die relatief goed ontwikkelde suide van die land en streke in Noord- en Sentraal-Mosambiek. Tans is die provinsie Maputo die ekonomiese spilpunt van die land. Die beplande ontginning van steenkool- en aardgasreserwes in respektiewelik die noordweste (Tete) en noorde (Cabo Delgado) sal moontlik tot 'n meer gelykmatige ekonomiese ontwikkeling bydra.