Mongoolse Ryk

Eurasië aan die vooraand van Mongoolse verowerings, omstreeks 1200.

Die gebied om Mongolië, Mantsjoerye en dele van Noord-China is sedert die 10de eeu oorheers deur die Liao-dinastie. In 1125 het die Jin-dinastie, wat deur die Jurge gestig is, die Liao oorgeneem en beheer probeer kry oor voormalige Liao-gebiede in Mongolië. In die 1130's het die heersers van die Jin-dinastie, bekend as Goue Konings, suksesvol weerstand gebied teen die Khamag-Mongoolse konfederasie, wat in dié tyd regeer is deur Kaboel Khan, die oupagrootjie van Temoedjin (Djengis Khan).[19]

Die Mongoolse plato is deur veral vyf magtige stamkonfederasies (khanlig) beset: die Keraite, Khamag-Mongole, Naimans, Merkiete en Tatare. Die Jin-keisers, wat ’n beleid van verdeel en heers gevolg het, het twis onder die stamme aangemoedig, veral die Tatare en Mongole, om hul aandag van die Jin self af te trek. Kaboel se opvolger was Ambaghai Khan, wat deur die Tatare verraai, aan die Jurge uitgelewer en tereggestel is. Die Mongole het wraak geneem deur die grens te plunder, en dit het gelei tot ’n mislukte teenaanval deur die Jurge in 1143.[19]

In 1147 het die Jin hul beleid effe aangepas en ’n vredesooreenkoms met die Mongole gesluit. Die Mongole het toe aanvalle op die Tatare hervat om die dood van hul khan te wreek, en dit het ’n lang tyd van vyandelikheid ingelui. Die Jin- en Tataarse leërs het die Mongole in 1161 verslaan.[19]

Tydens die opgang van die Mongoolse Ryk in die 13de eeu het die gewoonlik koue steppe van Sentraal-Asië sy mees gematigde, natste toestande in meer as ’n millennium beleef. Daar word geglo die gevolglike vinnige toename in die getal oorlogsperde en ander lewende hawe het die versterking van die Mongoolse militêre mag aansienlik aangehelp.[20]

Djengis Khan, Nasionale Paleismuseum in Taipei.

Djengis Khan, wat deur sy moeilike kindertyd bekend was as Temoedjin, was die seun van ’n Mongoolse stamhoof. Toe sy jong vrou, Börte, deur ’n vyandelike stam, die Merkiete, ontvoer word, het Temoedjin die nomadiese, voorheen strydende Mongoolse stamme deur politieke manipulasie en militêre mag onder sy beheer verenig. Hy het die Merkiete verslaan, sy vrou gered en daarna die Naimans en Tatare ook verslaan.[21]

Temoedjin het die plundering van sy vyande sonder toestemming verbied en het ’n beleid ingestel waarvolgens hy oorlogsbuit met sy soldate en hul families gedeel het in plaas daarvan om dit aan die aristokrate te gee.[22] Hoewel hy die titel khan gehad het, het sy beleidsrigtings wrywing veroorsaak tussen hom en sy ooms, wat ook wettige erfgename van die troon was. Hulle het Temoedjin nie as ’n leier beskou nie, maar as ’n astrante troonrower. Dié gevoel het onder sy generaals en ander bondgenote versprei, en van hulle het bande met hom verbreek.[21]

Oorlog het uitgebreek. Temoedjin en die deel van sy magte wat nog aan hom getrou was, het dit gewen en van 1203 tot 1205 al die oorblywende stamme onder sy beheer gebring. In 1206 is Temoedjin op ’n koeroeltai gekroon as khagan van die Groot Mongoolse Nasie. Hy het toe die titel Djengis Khan ("algemene leier") aangeneem in plaas van een van die ou stamtitels soos Goer Khan of Tajang Khan. Dit was die begin van die Mongoolse Ryk.[21]

Djengis Khan bestyg die troon, uit die Jami' al-tawarikh.

Djengis het sy leër op baie nuwe maniere georganiseer en dit ingedeel in desimale eenhede van arbans (10 soldate), zoens (100), mingghans (1 000) en toemens (10 000). Die kheshig, of paleiswag, is gestig en verdeel in ’n dageenheid (khorchin torghoeds) en nageenheid (khevtoel).[23] Hy het dié beloon wat getrou aan hom was en vir hulle hoë posisies gegee as hoofde van leëreenhede en huishoudings, hoewel baie van hulle uit laer klasse afgestam het.[24]

Hy het ’n nuwe regskode uitgevaardig, die Ikh Zasag of Jassa, wat alles gedek het van die alledaagse lewe tot politieke sake. Hy het die verkoop van vroue verbied, asook die diefstal van iemand anders se eiendom, ’n bakleiery en die jag van diere tydens die broeiseisoen.[24]

Hy het ook godsdiensvryheid afgekondig en binne- en buitelandse handel gesteun. Hy het die armes en die kerklui van belasting kwytgeskeld.[25] Moslems, Boeddhiste en Christene van Mantsjoerye, Noord-China, Indië en Persië het dus lank voor sy oorsese invalle by hom aangesluit. Hy het verder geletterdheid aangemoedig en die Oeigoerse skrif aangeneem.[26]

Djengis Khan het gou gebots met die Jurge van die Jin-dinastie en die Tangoete in Noord-China. Hy was ook in konflik met twee ander magte, Tibet en Khara Khitai.[27] Hy het weswaarts beweeg in Sentraal-Asië in en Transoxanië en Oos-Persië verwoes. Daarna het hy Kiëf-Roes (die voorloperstaat van Rusland, Belarus en Oekraïne) en die Kaukasus geplunder.[21]

Voor sy dood het Djengis Khan sy ryk tussen sy seuns en die res van sy familie verdeel en die ryk so die eiendom gemaak van die hele familie, wat saam die heersersklas gevorm het.[28]

Ögedei Khan, die seun en opvolger van Djengis Khan.

Djengis Khan is in 1227 dood en teen dié tyd het die Mongoolse Ryk van die Stille Oseaan tot die Kaspiese See gestrek – dit was twee keer so groot soos die Romeinse Ryk en die Moslemse Kalifaat. Djengis het sy derde oudste seun, die charismatiese Ögedei, as sy opvolger aangewys. Ögedei se jonger broer, Toloei, was aanvanklik regent tot met Ögedei se amptelike verkiesing in 1229.[29]

Een van Ögedei se eerste veldtogte was teen die Basjkirs, Wolga-Bulgare en die ander volke van die steppe.[30] In die ooste het sy leërs Mongoolse mag in Mantsjoerye herstel en die Toengoes verslaan. In 1230 het hy persoonlik sy leër gelei teen die Jin-dinastie. Sy generaal Soeboetai het die hoofstad, Kaifeng, in 1232 verower.[31] Die Jin-dinastie het in 1234 geval.

Die plundering van Soezdal in 1238.

In die Weste het Ögedei se generaal Chormaqan die laaste sjah van die Chorasmiede verslaan. Die klein koninkryke in Suid-Persië het vrywillig Mongoolse heerskappy aanvaar.[32][33] In Oos-Asië was daar ’n paar Mongoolse aanvalle op die Koreaanse Skiereiland, maar dit was nie geslaagd nie.

Namate die ryk gegroei het, het Ögedei ’n Mongoolse hoofstad by Karakoroem in Noordwes-Mongolië gevestig.[34]

Intussen het Mongoolse soldate dele van Sentraal-China aangeval, maar kon nie beheer oor die verowerde gebiede behou nie. Ná die skielike dood van Ögedei se seun Kotsjoe in Chinese gebied het die Mongole uit Suid-China onttrek, hoewel Kotsjoe se broer Koten Tibet net daarna binnegeval het.[21]

Nog ’n kleinseun van Djengis, Batoe Khan, het die lande van die Wolga-Bulgare, Alane, Kiptsjaks, Basjkirs, Mordwiniërs, Tsjoewasje en ander volke van die Russiese steppe oorrompel. Teen 1237 het die Mongole die eerste prinsdom van Kiëf-Roes, Rjazan, binnegeval. Ná ’n beleg van drie dae het die Mongole die stad ingeneem en die inwoners vermoor. Daarna het hulle die leër van Wladimir verslaan.[35] Hulle het ook Kiëf binnegeval en die inwoners vermoor.[36]

Teen 1240 was al die stadstate van Kiëf-Roes ingeneem behalwe ’n paar stede in die noorde. Ook Georgië en Armenië het oorgegee.[35]

Ondanks hul militêre suksesse het struwelinge tussen die Mongole voortgeduur. Batoe se verhouding met Güyük, Ögedei se oudste seun, het algaande versleg. Intussen het Ögedei steeds die Indiese subkontinent aangeval,[37] hoewel die inval in Indië eindelik misluk het.

Die Mongoolse verowering van Sentraal-Europa het voortgeduur toe hulle Pole en Hongarye binneval. Daarna het Mongoolse leërs vinnig gevorder op pad na Bohemië, Serwië, Oostenryk en die Heilige Romeinse Ryk.[38][39]

Voordat Batoe se magte Wene en Noord-Albanië kon inval, het hy in Desember 1241 die nuus gekry dat Ögedei gesterf het.[40][41] Soos die gebruik was, moes al die prinse die koeroeltai bywoon om ’n nuwe Groot Khan te kies. Batoe en sy leër het aan Sentraal-Europa onttrek.[42]

Güyük Khan se brief waarin hy pous Innocentius IV aansê om hom te onderwerp.

Ná Groot Khan Ögedei se dood in 1241, en voor die volgende koeroeltai, het Ögedei se weduwee Töregene die bewind as regent oorgeneem. Sy het haar man se amptenare vervolg en hul posisies aan haar eie bondgenote gegee. Sy het paleise, katedrale en ander geboue op enorme skaal laat bou, en godsdiens en opvoeding onderskryf.[43] Sy kon die meeste Mongoolse aristokrate oorreed om Ögedei se seun Güyük te steun. Batoe, leier van die Goue Horde, het egter geweier om na die koeroeltai in Karakoroem te gaan en so die verkiesing van die volgende Groot Khan met jare vertraag. Dit het die eenheid in die land verder omvergewerp.[43]

Batoe Khan en die Goue Horde.

Toe Djengis Khan se jongste broer, Temüge, dreig om die bewind oor te neem, het Güyük na Karakoroem gegaan en sy posisie probeer verseker.[44] Batoe het in 1246 eindelik ingestem om sy broers en generaals na die koeroeltai te stuur. Güyük was teen dié tyd siek en ’n alkoholis, maar sy veldtogte in Mantsjoerye en Europa het hom genoeg aansien gegee om as Groot Khan verkies te word.[45][46]

Güyük het stappe gedoen om korrupsie te verminder en aangekondig hy sou sy pa se beleidrigtings volg en nie dié van Töregene nie. Hy het Töregene se ondersteuners gestraf en die khan van die Tsjagatai-khanaat vervang met sy gunsteling-neef, Yesü Möngke, om sy nuwe mag te help bevorder.[47] Hy het sy pa se voormalige amptenare in hul ou posisies heraangestel, asook Oeigoer-, Naiman- en Sentraal-Asiatiese amptenare – veral Han-Sjinese bevelvoerders wat sy pa gehelp het om Noord-Sjina te verower. Hy het militêre veldtogte in Korea voortgesit, tot in Song-Sjina in die suide en Irak in die weste, en ’n sensus van die hele ryk gelas.

Hy het ook die vestings van die Assasyne, ’n Moslembeweging, verminder en die Abbasiede in die middel van die Islamitiese wêreld, Iran en Irak verower.[47][48][49]

’n Klipskilpad op die plek waar die Mongoolse hoofstad, Karakoroem, geleë was.

In 1248 het Güyük meer troepe versamel en weswaarts getrek. Die rede is onduidelik: volgens sommige bronne wou hy sy neef Batoe, met wie hy vasgesit het, in Rusland aanval.[50] Batoe is egter gewaarsku en hy het ooswaarts getrek met ’n groot leër. Voordat die twee leërs kon ontmoet, is Güyük skielik dood. Moontlike redes is dat die reis die siek leier uitgeput het, of dat hy vergiftig is.[50]

Güyük se weduwee Oghul Qaimish het beheer oor die ryk oorgeneem as regent. Om ’n nuwe Groot Khan te kies het Batoe in 1250 ’n koeroeltai in sy eie gebied byeengeroep. Omdat dit ver van die hoofstad af was, het lede van die Ögedei- en die Tsjagatai-familie geweier om dit by te woon. Die koeroeltai het Batoe die troon aangebied, maar hy het nie belanggestel nie.[51] Hy het Möngke, ’n kleinseun van Djengis Khan deur sy seun Toloei, benoem. Möngke is verkies, maar omdat die koeroeltai nie goed bygewoon is nie en weens die ligging daarvan is die geldigheid daarvan betwis.[51]

Batoe het Möngke onder die beskerming van sy broers Berke en Tukhtemur en sy seun Sartaq gestuur vir ’n meer amptelike koeroeltai nader aan die hartland. Möngke se ondersteuners het Oghul Qaimish en ander lede van die Ögedei- en die Tsjagatai-familie genooi om dit by te woon, maar hulle het geweier. Hulle het gereken die nuwe Groot Khan moes uit die afstammelinge van Djengis se seun Ögedei kom.[51]

Möngke is op 1 Julie 1251 verkies tot Groot Khan. Dit het ’n nuwe era ingelui in Mongolië en die mag verplaas van die afstammelinge van Djengis Khan se seun Ögedei na die nasate van sy seun Toloei. Van die ander prinse het dit aanvaar, maar Ögedei se kleinseun Sjiremoen wou Möngke se mag omverwerp.[52]

Sjiremoen het met sy eie soldate na die nuwe Groot Khan se nomadiese paleis opgeruk, maar Möngke is betyds gewaarsku. Hy het ’n ondersoek na die komplot gelas en dit het gelei tot ’n reeks groot verhore regoor die ryk. Baie lede van die elite is skuldig bevind en tereggestel, met ramings wat wissel van 77 tot 300, hoewel prinse wat afstammelinge van Djengis was, dikwels verban eerder as tereggestel is.[52]

Möngke het die landgoedere van die Ögedei- en die Tsjagatai-familie afgeneem en die westelike deel van die ryk met sy bondgenoot Batoe gedeel. Daarna het die mag in die hande van Toloei se afstammelinge gebly.[52]

Möngke was ’n ernstige man wat die wette van sy voorvaders gehoorsaam en alkoholisme vermy het. Hy het ander gelowe en kunsstyle verdra, wat gelei het tot die bou van Boeddhiste-kloosters, moskees en Christelike kerke in die Mongoolse hoofstad. Karakoroem is verfraai met Sjinese, Europese en Persiese argitektuur. ’n Bekende voorbeeld was ’n groot silwerboom met slim ontwerpte pype waaruit verskeie soorte drank getap kon word. Die boom, met ’n engel aan die bopunt en goue slange om sy stam, is deur ’n Paryse goudsmid gemaak.[53]

Hülegü, Djengis Khan se kleinseun en die stigter van die Il-Khanaat.

Hoewel hy ’n sterk Chinese mag gehad het, het Möngke hoofsaaklik op Moslemse en Mongoolse administrateurs gesteun om ’n reeks ekonomiese hervormings daar te stel en regeringsuitgawes meer voorspelbaar te maak. Sy hof het uitgawes afgeskaal en die adel en soldate is verbied om burgers te mishandel of verordenings sonder magtiging uit te reik. Hy het ’n vaste belasting ingestel wat deur agente ingesamel is[54] en die gewone burgers se belasting verminder. Hy het ook die pos- en geldstelsel gesentraliseer. Verder het hy ’n sensus gelas wat eers jare later voltooi is toe Nowgorod in die verre noordweste in 1258 ook getel is.[54]

In ’n ander stap om mag te konsolideer het hy sy broers Hülegü en Koeblai aangestel om oor Persië en die Mongoolsbeheerde deel van China te heers. In die suide het hy sy voorgangers se stryd teen die Song-dinastie voortgesit. Om die Song vanaf drie rigtings te oorrompel het hy ’n Mongoolse leër onder sy broer Koeblai na Yunnan gestuur en ’n leër onder sy oom Ijekoe na Korea om so druk ook uit daardie rigting op die Song te plaas.[47]

Koeblai het die Koninkryk van Dali in 1253 verower en Möngke se generaal Qoridai het beheer oor Tibet verstewig. Soeboetai se seun Oerjankhadai het die naburige volke van Yunnan onderwerp en die dinastie in die noorde van Viëtnam in 1257 oorrompel, maar hulle moes in 1258 terugtrek.[47] Die Mongoolse Ryk het Viëtnam weer in 1284 en 1287 probeer inval, maar albei kere misluk.

Die Mongoolse inval in Bagdad.

Nadat Möngke die ryk se finansies gestabiliseer het, het hy voortgegaan om sy grense uit te brei. Op koeroeltais in Karakoroem het hy in 1253 en 1258 nuwe invalle goedgekeur in die Midde-Ooste en Suid-China. Hy het Hülegü in algehele beheer van militêre en burgerlike sake in Persië geplaas en die Tsjagatais en Djotsji's aangestel om by Hülegü se leër aan te sluit.[55]

Die val van Bagdad in 1258.

Die middelpunt van die Islamitiese Ryk in dié tyd was Bagdad, wat 500 jaar lank bestaan het maar intern verdeel was. Toe die kalief weier om oor te gee aan die Mongole, is Bagdad ná ’n beleg in 1258 verower. Dit was een van die rampspoedigste gebeure in die geskiedenis van Islam. Met die verwoesting van die Abbasidiese Kalifaat was Hülegü se pad oop na Sirië.

Die Mongoolse Ryk ná die dood van Möngke Khan.

Sy leër het opgeruk na die Ajjoebiede-beheerde Sirië en klein plaaslike Moslemstate op pad verower.[56] Die sultan van die Ajjoebiede het geweier om voor Hülegü te verskyn; hy het egter Mongoolse heerskappy twee dekades vroeër al erken. Toe Hülegü verder wes trek, het die Armeniërs van Cilicië, die Seltsjoeke van Rûm en die Christelike ryke van Antiochië en Tripoli die Mongole se mag erken en by hulle aangesluit in hul aanvalle teen die Moslems. Party Moslemstede het sonder weerstand oorgegee, maar ander het teruggeveg; hul hele bevolkings is uitgewis en die stede verwoes.[56]

Intussen het Batoe Khan se jonger broer en opvolger, Berke, strafekspedisies na Oekraïne, Belarus, Litaue en Pole gestuur. Onenigheid het ook tussen die noord- en suidwestelike dele van die ryk ontstaan.

In die suide het Möngke Khan self sy leër aangevoer om die verowering van Sjina te voltooi. Militêre operasies was meestal suksesvol, maar uitgerek, en daarom het die magte nie soos gewoonlik na die noorde teruggekeer wanneer die temperatuur gestyg het nie. Siektes het in die somer onder die Mongoolse soldate uitgebreek en Möngke is op 11 Augustus 1259 daar dood. Dit het weer eens ’n nuwe tydperk ingelui, want ’n nuwe Groot Khan moes gekies word. Mongoolse leërs oor die hele ryk het hul veldtogte gestaak en teruggetrek vir ’n nuwe koeroeltai.[57]

Die Mongole in ’n oorlogstryd.

Möngke se broer Hülegü het sy militêre veldtog uitgestel en net ’n klein mag onder sy generaal Kitbuqa agtergelaat. Hul teenstanders in die streek, die Christelike Kruisvaarders en Moslemse Mamelukke, het albei besef die Mongole is hul grootste bedreiging en hulle het die geleentheid gebruik om ’n ongewone vredesooreenkoms met mekaar aan te gaan.[58]

In 1260 het die Mamelukke uit Egipte opgeruk en hulle is toegelaat om naby die Christelike vesting Acre te kampeer en hul voorraad aan te vul. Hulle het Kitbuqa se magte net noord van Galilea aangeval, hulle verower en Kitbuqa tereggestel. Dié slag het ’n westelike grens vir die Mongole gestel; hulle was nooit weer in staat om enige ernstige aanvalle verder as Sirië uit te voer nie.[58]

In ’n ander deel van die ryk het Koeblai Khan, nog ’n broer van Hülegü en Möngke, gehoor van die Groot Khan se dood in China. Eerder as om na die hoofstad terug te keer, het hy tot in die Wuchang-gebied van China, naby die Yangtze-rivier, opgeruk. Hul jonger broer Ariq Böke het die afwesigheid van sy broers gebruik om die verkiesing tot Groot Khan te wen; hy is aangestel op ’n koeroeltai in Karakoroem deur verteenwoordigers van al die familietakke. Toe Koeblai dit hoor, het hy sy eie koeroeltai by Kaiping gehou waar feitlik al die senior prinse en plaaslike leiers hom gesteun het bo Ariq.[42]

Koeblai Khan, stigter van die Yuan-dinastie.

Gevegte het uitgebreek tussen die leërs van Koeblai en Ariq Böke. Koeblai se magte het dié van Ariq Böke maklik verslaan en hy het beheer oorgeneem van die administrasie in Suid-Mongolië. Hy het egter ook teenstand gekry van die Tsjagatai-familie.[59][60][61] Koeblai het Abisjka, ’n Tsjagatai-prins wat lojaal aan hom was, gestuur om oor die Tsjagatai-gebied te heers. Ariq Böke het hom egter gevange geneem en tereggestel, en toe sy eie man daar laat kroon. Koeblai se nuwe administrasie het Ariq Böke se voedelvoorraad afgesny en so ’n hongersnood veroorsaak. Koeblai het Karakoroem gou ingeneem, maar Ariq Böke het dit in 1261 teruggewen.[59][60][61]

In die suidwestelike Il-khanaat was Hülegü lojaal aan sy broer Koeblai, maar hy en hul neef Berke, leier van die Goue Horde in die noordweste, het in 1262 begin bots. Die verdagte dood van Djotsji-prinse in Hülegü se diens, die oneweredige verspreiding van oorlogsbuit en Hülegü se uitmoring van Moslems het Berke al hoe kwater gemaak. Hy het in 1259 tot 1260 ’n rebellie in die Koninkryk van Georgië beplan teen Hülegü se bewind.[62]

Berke het ook ’n ooreenkoms met die Egiptiese Mamelukke gesluit teen Hülegü, en hy het Koeblai se teenstander-aanspraakmaker as Groot Khan, Ariq Böke, gesteun.[63]

Hülegü is op 8 Februarie 1264 dood. Berke wou die geleentheid gebruik om Hülegü se ryk binne te val, maar is op pad soontoe dood. ’n Paar maande later is die Tsjagatai-khanaat se leier ook dood. Koeblai het Hülegü se seun Abaqa as die nuwe Il-khan aangewys, en Abaqa het buitelandse bondgenootskappe probeer sluit, soos ’n Frans-Mongoolse bondgenootskap, teen die Egiptiese Mamelukke. Koeblai het Batoe se kleinseun Möngke Temür benoem om die Goue Horde te lei.[64] Ariq Böke het hom op 21 Augustus 1264 by Shangdu aan Koeblai oorgegee.[65]

Die Mongoolse inval in China, omstreeks 1293.

In die suide, ná die val van Xiangyang in 1273, wou die Mongole die Song-dinastie in Suid-China finaal verslaan. Koeblai het in 1271 die nuwe Mongoolse regime in China hernoem tot die Yuan-dinastie en sy beeld as keiser van China probeer bevorder om beheer oor die Chinese volk te kry. Hy het sy hoofkwartier na Dadu (nou Beijing) geskuif. Dit was vir baie Mongole ’n omstrede stap en hulle het hom beskuldig van te noue bande met die Chinese kultuur.[66][67]

Die Mongole se veldtogte teen China het eindelik geslaag en in 1276 het die Song-familie hulle oorgegee aan die Yuan – die Mongole het so die eerste nie-Chinese volk geword wat die hele China verower het. Koeblai het ’n magtige ryk gebou; hy het ’n akademie, handelshawens en kanale laat bou en kuns en wetenskap ondersteun. Volgens Mongoolse rekords is 20 166 openbare skole in sy tyd gestig.[68]

Noudat Koeblai oor ’n groot deel van Eurasië geheers en Sjina verower het, wou hy sy ryk nog verder uitbrei. Sy invalle in Birma, Viëtnam, Sachalin en Champa was egter net gedeeltelik geslaagd. Mongoolse invalle in 1274 en 1280 in Japan en in 1293 in Java het misluk.[68]

Die begrafnis van Tsjagatai Khan.

In die laat 1200's het groot veranderinge in die Mongoolse Ryk plaasgevind. Nadat Koeblai Khan die hele China verower en die Yuan-dinastie gestig het, is hy in 1294 dood. Hy is opgevolg deur sy kleinseun Temür Khan, wat sy oupa se beleidrigtings voortgesit het. Die Il-khanaat het getrou aan die Yuan-hof gebly, maar het sy eie magstryd ondervind, deels weens ’n dispuut met die toenemende Islamitiese faksies in die suidwestelike deel van die ryk.[69]

Toe Ghazan die troon van die Il-khanaat in 1295 bestyg, het hy die Islam amptelik as geloof aanvaar en so gesorg vir ’n keerpunt in die Mongoolse geskiedenis; Mongoolse Persië het hierna al hoe meer Islamities geword. Ghazan het egter steeds bande met Temür Khan en die Yuan-dinastie in die ooste versterk. Dit was polities voordelig om die Groot Khan se gesag in die Il-khanaat te verkondig, want die Goue Horde in Rusland het lank reeds aanspraak gemaak op die nabygeleë Georgië.[69] Binne vier jaar het Ghazan heffings aan die Yuan-hof betaal, ’n beroep op ander khans gedoen om Temür Khan as hul opperhoof te aanvaar en in die volgende dekades ’n uitgebreide program van kulturele en wetenskaplike interaksie tussen die Il-khanaat en die Yuan-dinastie daargestel.[70]

Ghazan was wel ’n Moslem, maar hy het sy voorvaders se oorlog teen die Egiptiese Mamelukke voortgesit en in sy moedertaal met sy ou Mongoolse raadgewers beraadslaag. Hy het die Mameluk-leër in 1299 verslaan, maar kon Sirië net vir ’n kort ruk verower weens aanvalle deur die Tsjagatai-khanaat onder sy de facto-heerser Kaidoe, wat oorlog gevoer het teen beide die Il-khans en die Yuan-dinastie.

In sy stryd om mag in die Goue Horde het Kaidoe sy eie kandidaat, Kobeleg, geborg teen Bajan, khan van die Wit Horde. Bajan het militêre steun van die Mongole in Rusland gekry en ook die Groot Khan en die Il-khanaat se hulp gevra om ’n verenigde aanval op Kaidoe se magte uit te voer. Temür het teenaanvalle teen Kaidoe ’n jaar later vermeerder. Ná ’n bloedige geveg met Temür se leërs in 1301 is Kaidoe dood en is hy deur Doewa opgevolg.[71][72]

Ondanks sy struwelinge met Kaidoe en Doewa, het die Yuan-keiser Temür bande aangeknoop met die veglustige Sjan-volk ná sy reeks militêre operasies teen Thailand van 1297 tot 1303. Dit het die Mongole se uibreiding suidwaarts beëindig. Sommige Mongole het probeer om die twis tussen hulle te verminder en onder Temür te verenig. Doewa het ’n vredesooreenkoms begin en die Ögedei-khanaat oorreed om "aan khagan Temür oor te gee".[73][74] In 1304 het al die khanate ’n vredesverdrag goedgekeur en Temür se heerskappy aanvaar.[75][76][77]

’n Europese voorstelling van die vier khans Temür (Yuan), Tsjapar (Ögedei), Tokhta (Goue Horde) en Öljaitü (Il-khanaat).[78]

Kaidoe se seun Tsjapar het Doewa die stryd aangesê, maar Doewa het die Ögedei-khanaat met Temür se hulp verslaan. Tokhta van die Goue Horde het ook vrede voorgestaan en 20 000 soldate gestuur om die Yuan-grens te help versterk.[79] Tokhta is ná sy dood in 1312 deur Ozbeg opgevolg en dié het die troon van die Goue Horde verower en nie-Moslemse Mongole vervolg. Die Yuan-invloed op die horde is in ’n groot mate omgekeer en botsings op die grense van die Mongoolse state is hervat.

In die Tsjagatai-khanaat is Esen Buqa I as khan gekroon nadat hy ’n onverwagte rebellie deur Ögedei se afstammelinge afgeweer het, en hy het Tsjapar in ballingskap gedwing. Die Yuan- en Il-khanaat-leërs het die Tsjagatai-khanaat eindelik aangeval. Vanweë die ekonomiese voordele en die nalatenskap van Djengis Khan het Ozbeg in 1326 weer vriendskaplike bande met die Yuan-hof gesmee. Hy het terselfdertyd bande met die Moslemwêreld versterk en moskees en ander uitspattige plekke soos baddens laat bou. Teen die tweede helfte van die 14de eeu het Mongoolse invalle verder afgeneem. In 1323 het Aboe Said Khan van die Il-khanaat ’n vredesooreenkoms met Egipte gesluit.

Onmin het tussen 1328 en 1329 in die Yuan-dinastie uitgebreek. Ná die dood van Yesün Temür in 1328 het Tugh Temür die nuwe leier in Dadu geword, terwyl Yesün Temür se seun Ragibagh die troon in Shangdu bestyg het, en dit het tot ’n burgeroorlog gelei. Tugh Temür het Ragibagh verslaan, maar die Tsjagatai-khan, Eljigidey, het Tugh Temür se ouer broer, Kusala, as Groot Khan gesteun. Hy het Tugh Temür aangeval en dié het geabdikeer. Kusala is op 30 Augustus 1329 tot Groot Khan verkies. Hy is toe deur ’n aanvoerder onder Tugh Temür vergiftig, en laasgenoemde het die mag teruggeneem. Om deur die ander khanate as Groot Khan aanvaar te word het Tugh Temür afstammelinge van Djengis Khan en ander beroemde Mongoolse generaals na die Tsjagatai-khanaat, Ilkhan Aboe Said en Ozbeg gestuur. Hulle het ingestem om elke jaar heffings te betaal.[80]

Byna ’n eeu van onrus en burgeroorlog is gevolg deur ’n tydperk van redelike stabiliteit (Pax Mongolica), en internasionale handel en kulturele wisselwerking tussen Asië en Europa het floreer. Ook die bande tussen die Yuan-dinastie en Sjina en die Il-khanaat in Persië is versterk. Patrone van koninklike Yuan-tekstiel kon gesien word aan die ander kant van die ryk in Armeense versierings, bome en groente is regdeur die ryk geplant en nuwe tegnologie het van die Mongoolse gebiede na die weste versprei.[81]

Die oorblywende state van die Mongoolse Ryk teen 1300.

Met die dood van Abu Said Khan van die Il-khanaat in 1335 het die Mongoolse mag afgeneem en Persië het in politieke anargie verval. Die khanaat is ’n jaar later verdeel tussen verskillende gesagsfigure. Die Georgiërs het gebruik gemaak van die chaos en die Mongole uit hul eie land verdryf, en in Anatolië is ’n onafhanklike staat in 1336 gestig.

Ook in China en die Tsjagatai-khanaat was daar wanorde. Die pes bekend as die Swart Dood wat in die Mongoolse gebiede begin en ook na Europa versprei het, het bygedra tot die verwarring. Die siekte het al die khanate swaar getref; miljoene is dood en handelsbande het in die slag gebly.[82] Sowat 50 miljoen mense is in die 14de eeu dalk in Europa alleen aan die pes dood.[83]

Namate die Mongole se mag afgeneem het, het chaos regdeur die ryk ontstaan terwyl nie-Mongoolse leiers hul eie mag uitgebrei het. Die Goue Horde het al sy westelike gebiede afgestaan (onder meer Belarus en Oekraïne van 1342 tot 1369 aan Pole en Litaue). Moslemse en nie-Moslemse prinse in die Tsjagatai-khanaat het van 1331 tot 1343 teen mekaar geveg en die khanaat het verbrokkel toe nie-Mongoolse krygshere hul eie khans in die gebied aanstel.

Strydende Djotsji-families het begin veg om heerskappy van die Goue Horde ná die sluipmoord op Berdibek Khan in 1359. Die laaste Yuan-heerser, Toghon Temür, kon niks aan die onmin doen nie omdat die ryk byna tot niet was. ’n Spiraal van hiperinflasie het dit getref en die Han-Chinese het in opstand gekom teen die Yuan-hof se streng beperkings. In die 1350's het Gongmin van Goryeo die Mongoolse soldate teruggedwing en die familie van Toghon Temür Khan se keiserin vermoor terwyl die Mongoolse invloed in Tibet ook uitgewis is.[84]

Die Mongole moes kort daarna die grootste deel van China in 1368 afstaan aan die opstandige Ming-magte en het terug na Mongolië gevlug. Ná die omverwerping van die Yuan-dinastie het die Goue Horde kontak verloor met Mongolië en China, terwyl die twee hoofdele van die Tsjagatai-khanaat deur Timur (Tamerlane) verower is. Die Goue Horde het in kleiner Turkse hordes verdeel en geleidelik hul mag oor die volgende vier eeue verloor. ’n Klein deel het tot 1502 oorleef.[85]

Die tereggestelde man is van ’n krans af gegooi. Sy lang baard beteken hy was waarskynlik nie Mongools nie.

Die Mongoolse Ryk is regeer kragtens ’n wetkode wat deur Djengis Khan opgestel is bekend as Jassa ("verordening"). ’n Spesifieke kanon van die kode was dat mense met range dieselfde laste as die gewone man moes dra. Strawwe is ook uitgedeel – die doodstraf is opgelê as een berede soldaat ’n ander een volg en nie iets optel wat deur die voorste soldaat laat val is nie. Daar was ook vonnisse vir verkragting en in ’n mate vir moord. Enige weerstand teen die Mongoolse bewind is begroet met kollektiewe straf. Stede is verwoes en hul inwoners vermoor as hulle Mongoolse verordeninge verontagsaam het.

Onder Jassa is leiers en generaals op meriete verkies. Die ryk is regeer deur ’n nie-demokratiese sentrale vergadering, die koeroeltai, waar leiers byeengekom het om binne- en buitelandse beleidrigtings te bespreek. Koeroeltais is ook byeengeroep vir die kies van ’n nuwe Groot Khan. Handelsroetes en ’n uitgebreide posstelsel (Jam) is geskep. Baie handelaars en reisigers van Sjina, die Midde-Ooste en Europa het die stelsels gebruik. Djengis Khan het ook ’n nasionale seël laat maak en die gebruik van ’n geskrewe Mongoolse alfabet aangemoedig. Onderwysers, regsgeleerdes en kunstenaars is vrygeskel van belasting.

Terselfdertyd is Moslems uit Sentraal-Asië as administrateurs na China gestuur en Han-Chinese en Khitans uit China na Sentraal-Asië – so het die Mongole buitelanders gebruik om die mag van die plaaslike volke in albei lande in toom te hou.[92] Die Mongola het ander gelowe verdra en nooit mense op godsdienstige gronde vervolg nie.

’n Persiese miniatuurskildery wat Ghazan uitbeeld terwyl hy hom tot die Islam bekeer.

In Djengis Khan se tyd het Mongole hulle feitlik tot elke geloof bekeer, van Boeddhisme tot die Christendom en van Manicheïsme tot Islam. Om onmin te voorkom het Djengis ’n organisasie gestig wat algehele godsdiensvryheid verseker het, hoewel hyself ’n tengris was. Onder sy administrasie is alle godsdiensleiers van belasting en openbare diens vrygeskel.[93]

Vanweë die nomadiese leefstyl was daar aanvanklike min plekke van aanbidding. Onder Ögedei Khan (1186–1241) is verskeie bouprojekte in die hoofstad, Karakoroem, onderneem. Benewens paleise het Ögedei aanbiddingsplekke vir Boeddhiste, Moslems, Christene en Taoiste laat bou. Eindelik het drie van die vier hoofkhanate hulle tot die Islam bekeer.[94][95]

Die oudste bewaarde letterkundige werk in Mongools is Die Geheime Geskiedenis van die Mongole, wat die een of ander tyd ná Djengis Khan se dood in 1227 vir die koninklike familie geskyf is. Dit is die belangrikste plaaslike verslag oor Djengis se lewe en stamboom; dit dek van sy herkoms en kinderjare tot met die stigting van die Mongoolse Ryk en die bewind van sy seun Ögedei.

Nog ’n klassieke werk uit die ryk is die Universele Geskiedenis. Dit is in die vroeë 14de eeu laat opstel deur die Il-khan Abaqa Khan om die hele wêreld se geskiedenis op skrif te stel en so die Mongole se eie kulturele erfenis te boekstaaf. Met sy honderde bladsye vol illustrasies was dit een van die eerste geskrewe geskiedeniswerke ter wêreld.

Die Mongole het ook die beeldende kunste waardeer, maar hul portrette was beperk tot veral skilderye van hul perde eerder as van mense.

’n Brief van die Il-khan Öljaitü aan koning Filips IV van Frankryk.

Die Mongoolse Ryk het ’n uitsonderlike, doeltreffende posstelsel vir dié tyd gehad; dit word dikwels die Jam genoem. Dit het goedbewaakte stasies gehad wat oor die hele Mongoolse Ryk opgerig is. Die Jam-stelsel sou baie later in die Verenigde State herskep word as Pony Express.[96] ’n Boodskapper sou gewoonlik sowat 40 km aflê van een stasie tot ’n volgende; daar sou hy óf ’n vars perd kry óf die pos aan ’n ander boodskapper oorhandig wat dit dan verder geneem het.

Djengis en Ögedei het ook ’n uitgebreide padstelsel laat bou. Ná Ögedei se troonbestyging het hy die padstelsel verder uitgebrei en aan die Tsjagatai-khanaat en Goue Horde opdrag gegee om paaie in die westelike deel van die ryk te verbind.[97]

Toe die Groot Khan in Karakoroem sterf, het die nuus die Mongoolse magte onder Batoe Khan in Sentraal-Europa binne vier tot ses weke bereik danksy die Jam.[40]

Koeblai Khan van die Yuan-dinastie het spesiale stasies vir amptenare laat bou en die Djotsji-heersers van die Goue Horde het hul stasies met ’n spesiale belasting gefinansier.

• Allsen, Thomas T. (1987). Mongol Imperialism: The Policies of the Grand Qan Möngke in China, Russia, and the Islamic Lands, 1251–1259. University of California Press. ISBN 978-0-520-05527-8.
• Allsen, Thomas T. (2004). Culture and conquest in Mongol Eurasia. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-60270-9.
• Amitai-Preiss, Reuven (1995). Mongols and Mamluks: The Mamluk-Ilkhanid War, 1260–1281. Cambridge, UK; New York, VSA: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-46226-6.
• Atwood, Christopher P. (2004). Encyclopedia of Mongolia and the Mongol Empire. New York, VSA: Facts on File, Inc. ISBN 0-8160-4671-9.
• Barfield, Thomas Jefferson (1992). The perilous frontier: nomadic empires and China. Blackwell. ISBN 978-1-55786-324-9.
• Burgan, Michael (2005). Empire of the Mongols. New York, VSA: Infobase Publishing. ISBN 978-1-4381-0318-1.
• Diamond, Jared (1997). Guns, Germs, and Steel: The Fates of Human Societies. New York, VSA: W. W. Norton & Co. ISBN 978-0-393-31755-8.
• Finlay, Robert (2010). The Pilgrim Art: Cultures of Porcelain in World History. Berkeley, Kalifornië, VSA: University of California Press. ISBN 978-0-520-24468-9.
• Foltz, Richard C. (1999). Religions of the Silk Road: Overland Trade and Cultural Exchange from Antiquity to the Fifteenth Century. New York, VSA: St. Martin's Press. ISBN 0-312-23338-8.
• Franke, Herbert (1994). Alien Regimes and Border States, 907-1368. ISBN 978-0-521-24331-5. {{cite book}}: |work= ignored (hulp); Onbekende parameter |editors= geïgnoreer (hulp)
• Grousset, Rene (1970). The Empire of the Steppes: A History of Central Asia (vertaal uit Frans deur Naomi Walford). New Brunswick, New Jersey, VSA: Rutgers University Press.
• Halperin, Charles J. (1985). Russia and the Golden Horde: The Mongol Impact on Medieval Russian History. Bloomington, Indiana, VSA: Indiana University Press. ISBN 0-253-20445-3.
• Howorth, Henry H. (1965 (herdruk van die Londense uitgawe, 1876)). History of the Mongols from the 9th to the 19th Century: Part I: The Mongols Proper and the Kalmuks. New York, VSA: Burt Frankin. {{cite book}}: Gaan datum na in: |year= (hulp)
• Hull, Mary. (1997). The Mongol Empire (World History Series). Greenhaven Press. ISBN 978-1-56006-312-4.
• Jackson, Peter (1978). "The dissolution of the Mongol Empire". Central Asiatic Journal. XXXII: 208–351.
• Jackson, Peter (2003). The Delhi Sultanate: A Political and Military History. Cambridge, VK; New York, VSA: Cambridge University Press. ISBN 0-521-54329-0.
• Jackson, Peter (2005). The Mongols and the West: 1221–1410. Harlow, VK; New York, VSA: Longman. ISBN 978-0-582-36896-5.
• Lane, George (2006). Daily life in the Mongol empire. Westport, Connecticut, VSA: Greenwood Press. ISBN 978-0-313-33226-5.
• Man, John (2004). Genghis Khan: Life, death and resurrection. New York, VSA: Thomas Dunne Books. ISBN 978-0-312-36624-7.
• Man, John (2007). Kublai Khan: from Xanadu to superpower. Bantam Books. ISBN 978-0-553-81718-8.
• Morgan, David (Junie 1989). "The Mongols and the Eastern Mediterranean: Latins and Greeks in the Eastern Mediterranean after 1204". Mediterranean Historical Review. Tel Aviv, Illinois, VSA: Routledge. 4 (1): 204. doi:10.1080/09518968908569567. ISSN 0951-8967. {{cite journal}}: Onbekende parameter |editors= geïgnoreer (hulp)
• Morgan, David (2007). The Mongols (2nd uitg.). Malden, Massachusetts, VSA; Oxford, VK; Carlton, Victoria, Australië: Blackwell Publishing. ISBN 978-1-4051-3539-9.
• Prawdin, Michael (1940/1961). Mongol Empire. New Brunswick, New Jersey, VSA: Collier-Macmillan Canada. ISBN 1-4128-0519-8. {{cite book}}: Gaan datum na in: |date= (hulp)
• Ratchnevsky, Paul (1993). Haining, Thomas Nivison (translator) (red.). Genghis Khan: His Life and Legacy. Wiley-Blackwell. ISBN 978-0-631-18949-7. {{cite book}}: |editor= has generic name (hulp)
• Rossabi, Morris (1983). China Among Equals: The Middle Kingdom and Its Neighbors, 10th–14th Centuries. Berkeley, Kalifornië, VSA: University of California Press. ISBN 0-520-04383-9.
• Sanders, Alan J. K. (2010). Historical Dictionary of Mongolia. Lanham, Maryland, VSA: Scarecrow Press. ISBN 978-0-8108-6191-6.
• Saunders, John Joseph (2001). The history of the Mongol conquests. Philadelphia, Pennsilvanië, VSA: University of Pennsylvania Press. ISBN 978-0-8122-1766-7.
• Rybatzki, Volker (2009). The Early Mongols: Language, Culture and History. Indiana University. ISBN 978-0-933070-57-8.
• Sverdrup, Carl (November 2010). "Numbers in Mongol Warfare". Journal of Medieval Military History. Vol. 8. Woodbridge, Suffolk, VK: Boydell & Brewer. ISBN 978-1-84383-596-7. {{cite book}}: Onbekende parameter |editors= geïgnoreer (hulp)
• Vladimortsov, Boris (1969). The Life of Chingis Khan. B. Blom.
• Weatherford, Jack (2004). Genghis Khan and the Making of the Modern World. New York, VSA: Three Rivers Press. ISBN 0-609-80964-4.