Matthew Goniwe

Goniwe was die jongste van agt kinders. Sy ouers, David en Elizabeth Goniwe, was plaasarbeiders en het in die Emaqgubeni-gedeelte van die ou dorp Cradock, Oos-Kaap, gewoon. Sy gesin het in 1962 na Lingelihle verhuis toe Emaqgumeni kragtens die Groepsgebiedewet gesloop is.[1]

Goniwe het die St. James' Primary School bygewoon en daarna die Sam Xhallie Secondary School, waar hy sy Junior Sertifikaat verwerf het. Hy het 'n onderwysdiploma aan die Universiteit van Fort Hare behaal en na Sam Xhallie teruggekeer as onderwyser in wiskunde en wetenskap. In 1958 het hy by die African National Congress aangesluit en in 1960, terwyl hy nog op laerskool was, by die plaaslike Kommunistiese Party. Hy het ondergrondse politieke klasse van die ANC en die Kommunistiese Party bygewoon. Hy is aan politiek voorgestel deur sy ouer broer, Jamani Jacques Goniwe.[1] In hierdie tyd het hy ook by 'n plaaslike boksklub aangesluit en lid van die Cradock-mannekoor geword.[2]

Van 1961 tot 1963 het hy 'n gedeelte van sy hoërskoolopleiding aan Cradock Bantu Secondary voltooi. Van 1964 tot 1965 het hy matriek aan die Healdtown College naby Fort Beaufort behaal. Hy het ook lid geword van die Moral Regeneration Movement ('n organisasie wat gemik was op moraliteit onder jong mense) en van die Healdtown-kerkkoor. Hy het verder studeer aan die Universiteit van Fort Hare, waar hy 'n onderwysdiploma verwerf het met wiskunde, onderwys, fisika en chemie as hoofvakke.[3][4][5]

Goniwe se eerste onderwyspos was aan Cradock Bantu Secondary, waar hy wiskunde en wetenskap gegee het. In 1972 het hy sy werk verlaat om 'n BA-graad in wetenskap aan Fort Hare te behaal, maar hy is meegedeel dat daar net voorsiening gemaak is vir studente wat direk uit die hoërskool is. Daarna het hy vlugtig klas gegee aan die Sithebe Secondary School. In 1973 het hy by die Hoërskool Holomisa in Mqanduli in Bityi Village aangesluit. Die skool was geleë in 'n vervalle kerkgebou, wat hy help opknap het. Hier het hy 'n voedingskema, skoolkoor, debatsvereniging en boks-, rugby- en sokkerklubs op die been gebring. In 1975 is hy met Nyameka getroud, wat haar later as maatskaplike werker bekwaam het. Hulle het twee kinders gehad, Nobuzwe en Nyaniso.[1]

Goniwe se politieke standpunte is beïnvloed deur dominee Canon James Calata, 'n stigterslid en voormalige sekretaris van die South African Native National Congress. Goniwe het 'n marxistiese sel gestig wat 'n leesgroep was wat marxisme en kommunisme bestudeer het. Die sel het persone soos Dumisa en Lungisile Ntsebeza, Meluxolo Silinga en Michael Mgodolozi ingesluit. Hulle het Marxistiese selle gevestig in opvoedkundige instellings soos die Universiteit van Fort Hare en op dorpe soos Mqanduli, Mthatha, Whittlesea en King William’s Town.

In 1975 is Dumisa, Ntsebeza, Silinga en Mgodolozi in hegtenis geneem nadat ’n lid van die groep aan die polisie inligting verskaf het oor hul ondergrondse werk. Goniwe is op 19 Julie 1976 in hegtenis geneem. Hulle is aangekla ingevolge die Wet op die Onderdrukking van die Kommunisme nr. 44 van 1950, wat die Suid-Afrikaanse Kommunistiese Party verbied en die regering die mag gegee het om publikasies te verbied wat kommunisme bevorder. Hulle is in die maksimum gevangenis in Wellington aangehou totdat hulle verhoor afgehandel is. Hulle is tot vier jaar in die Mthatha-gevangenis gevonnis, behalwe Mgodolozi, wat 'n opgeskorte vonnis gekry het.[1] Terwyl hy in die tronk was, het Goniwe studeer en 'n BA-graad in politieke wetenskap en onderwys deur die Universiteit van Suid-Afrika behaal.[2]

Goniwe is in Oktober 1981 uit die tronk vrygelaat. Daarna was hy hoof van die departement wetenskap en wiskunde aan die Nqweba High op Graaff-Reinet.[5] In 1983 is hy aangestel as skoolhoof by Sam Xhali Secondary in Lingelihle. Dieselfde jaar is die Cradock Youth Association (CRADOYA) gestig en Goniwe het sy eerste voorsitter geword met Fort Calata, 'n vriend en kollega, as sekretaris. Hul eerste betoging was gerig op die huurstelsels wat deur die Oos-Kaapse bestuursraad voorgestel is. In 1983 reël Goniwe 'n massavergadering met inwoners van Cradock om te bespreek hoe die gemeenskap op die hoë huurgeld moet reageer. Hulle het die Cradock Residents Association (CRADORA) gestig en Goniwe tot sy eerste voorsitter verkies. Die organisasie het druk op die Oos-Kaapse administrasieraad uitgeoefen en huurgeld is verlaag.[1]

Ná die stigting van die United Democratic Front op 20 Augustus 1983 het CRADORA een van sy affiliasies geword.[2] Hy het ook op versoek van die verbanne ANC met ondergrondse politieke aktiwiteite begin. Onder die UDF was hy aan die voorpunt van die bestryding van hoë huurgeld, plaaslike apartheidstrukture (swart plaaslike owerhede) en die driekamerparlement en hul verkiesing. Onder sy leiding het CRADORA straat- en gebiedskomitees gestig, en dit het bekend gestaan as die Goniwe-plan (G-plan) wat nasionaal deur die UDF aanvaar is.

In 1983 het die Departement van Onderwys en Opleiding (DET) probeer om hom na Graaff-Reinet oor te plaas. Die veiligheidspolisie was versigtig vir Goniwe en sy invloed as skoolhoof by Nqweba High. Goniwe het die oordrag geweier en is afgedank. Die gemeenskap het ter ondersteuning van hom skoolboikotte gereël wat uiteindelik vyftien maande geduur en na ’n paar skole buite Cradock versprei het. Goniwe is in Maart 1984 aangestel as 'n landelike organiseerder vir die UDF, wat daartoe gelei het dat hy permanent deur die veiligheidspolisie dopgehou is. Ná CRADOYA is vergaderings verbied en het die gemeenskap gereageer met betogings, wat deur die polisie onderdruk is.

Op 30 Maart 1984 is Goniwe, Fort Calata, Madoda Jacobs en Mbulelo Goniwe aangehou weens die vermoede dat hulle opstokers was van die skoolboikot wat direk en indirek gelei het tot verdere skoolboikotte binne baie gemeenskappe in Suid-Afrika. Die destydse Minister van Wet en Orde, Louis le Grange, het alle vergaderings vir drie maande verbied, wat tot verdere onluste gelei het. Terwyl hy in aanhouding was, is hy uit sy onderwyspos ontslaan. Goniwe is op 10 Oktober 1984 met 'n onstuimige ontvangs vrygelaat en hy het 'n beroep gedoen op 'n "Swart Kersfees", wat die boikot van winkels in wit besit uitgebrei het. Daarna het hy by die Black Sash-beweging aangesluit wat gehelp het met die krisis in Cradock se skole. Die boikot is in April 1985 afgelas. In 1985 is hy aangestel as UDF-organiseerder en het hy begin met die stigting van bevrydingsverenigings en sektororganisasies binne onderdrukte gemeenskappe. Hy het dit in 56 gebiede gedoen. Op 26 Junie 1985 het CRADORA dertig jaar van die Vryheidsmanifes gevier. Goniwe het die hooftoespraak gelewer oor die stigting daarvan in Kliptown.

Op 27 Junie 1985 het Goniwe, Fort Calata, Sparrow Mkonto en Sicelo Mhlauli, wat later as die Cradock-4 bekend gestaan het, na Port Elizabeth gegaan om 'n provinsiale vergadering van die UDF by te woon. Die Cradock-4 is kort ná hul vertrek uit Port Elizabeth na bewering deur die veiligheidspolisie naby Bluewaterbaai ontvoer en vermoor.[5] Goniwe se verbrande en verminkte lyk is 'n paar dae later ontdek.[2] 'n Begrafnis is op 20 Julie 1985 vir die Cradock-4 gehou waar Allan Boesak, Beyers Naudé en Steve Tshwete toesprake gelewer het. 'n Boodskap van die destydse president van die ANC, Oliver Tambo, is voorgelees.

Ná die einde van apartheid in 1994 is Goniwe op 'n aantal maniere herdenk. Die Matthew Goniwe School of Leadership and Governance is gestig om te dien as die opleidingsarm van die Gautengse onderwysdepartement,[3] en die Matthew Goniwe Memorial High School is na hom vernoem. 'n Gedenkteken is ook opgerig ter ere van die Cradock-4.[1]

Die Suid-Afrikaanse Demokratiese Onderwysersunie, die grootste onderwysersunie in die Suidelike Halfrond, het sy hoofkantoor vernoem na die Matthew Goniwe-huis as revolusionêre simbool ter nagedagtenis aan die rol wat hy gespeel het in die stryd om die vorming van die Suid-Afrikaanse samelewing, en onderwys in besonder.

• Matthew Goniwe Papers Manuskripte en argiewe, Yale University Library.
• Goniwe Inquest records Records of the inquest into the murder of Matthew Goniwe, Sparrow Mkonto, Fort Calata and Sicelo Mhlauli near Port Elizabeth on 27 June 1985. Cory Library for Humanities Research, Rhodes University.