Lets

In die Letse taal word selfstandige naamwoorde volgens hulee geslag en getal in naamvalle verbuig. Selfstandige naamwoorde twee geslagte (manlik en vroulik) en twee getalle (enkelvoud en meervoud). Daar is ses naamvalle: nominatief, akkusatief, datief, genitief, lokatief en vokatief. Die vokatiewe vorm se gebruik is beperk tot aanspreek. Soms word ook na 'n instrumentale naamval verwys, wat deur 'n samestelling van 'n voorsetsel ("ar") en die datiewe vorm gevorm word.

Lets het drie eenvoudige tye (teenwoordige, verlede en toekomende) en drie saamgestelde perfek konstruksies: teenwoordige perfek, verlede perfek, toekomende perfek.

Letse werkwoorde word in vyf buie gebruik:

• aanduidend
• imperatief
• voorwaardelik
• konjunktief (Die Letse literatuur maak egter nie 'n onderskeid tussen voorwaardelik en konjunktief nie. Selfs as so 'n onderskeid getref word, is albei van hulle morfologies identies – eindigend op -u.)
• kwotatief
• debitief (uitdrukking van verpligting)

Letse werkwoorde het twee stemme, aktief en passief. Die passiewe stem is analities en kombineer 'n hulpwerkwoord (tikt "word", būt "word", of meer selde, tapt "word") en die verlede passiewe deelwoordvorm van die werkwoord. Refleksiewe werkwoorde word morfologies gemerk deur die agtervoegsel "-s".

Anders as byvoorbeeld Romaanse tale waar vervoegingsklasse toegeken word volgens tematiese vokale[6] (bv. -are, -ere, -ire wat onderskeidelik die 1ste, 2de en 3de vervoeging in Italiaans vorm) word Letse werkwoorde in vervoegings geklassifiseer, ongeag of hulle eindig op -āt, -ēt, -īt, -ot of -t. Die klassifikasie hang daarvan af of die werkwoordstam 'n tematiese vokaal het, en indien wel, of dit in die teenwoordige tyd behou word.[7]

Voorbeelde van die vervoegings van verskeie Letse werkwoorde kan hier (op die Engelse Wikipedia) gevind word.

Volgens sommige glottochronologiese bespiegelings het die Oos-Baltiese tale tussen 400 en 600 nC van Wes-Balties (of, miskien, van die hipotetiese proto-Baltiese taal) geskei.[10] Die onderskeid tussen Litaus en Letties het ná 800 nC begin. Oorgangsdialekte het ten minste tot die 14de eeu of 15de eeu bestaan, en miskien tot so laat as die 17de eeu.[11]

Letties as 'n eiesoortige taal het oor etlike eeue ontstaan ​​uit die taal wat deur die antieke Latgaliërs gepraat is, wat die tale van ander naburige Baltiese stamme -Kuroniaans, Semigallies en Selonies - geassimileer het, wat daartoe gelei het dat hierdie tale geleidelik hul mees kenmerkende eienskappe verloor het. Hierdie proses van konsolidasie het in die 13de eeu na die Livoniese Kruistog begin en gedwonge kerstening, wat 'n verenigde politiese, ekonomiese en godsdienstige ruimte in Middeleeuse Livonia gevorm het.[12]

Die oudste bekende voorbeelde van geskrewe Lets is uit 'n vertaling uit 1530 van 'n lofsang deur Nikolaus Ramm, 'n Duitse pastoor in Riga. Die oudste bewaarde boek (1585) in Lets is 'n Katolieke kategese van Petrus Canisius wat tans by die Uppsala Universiteitsbiblioteek geleë is.[13]

Die eerste persoon wat die Bybel in Letties vertaal het, was die Duitse Lutherse pastoor Johann Ernst Glück (Die Nuwe Testament in 1685 en Die Ou Testament in 1691). Die Lutherse pastoor Gotthard Friedrich Stender was 'n stigter van die Lettiese sekulêre letterkunde. Hy het die eerste geïllustreerde Lettiese alfabetboek (1787), die eerste ensiklopedie "Augstas gudrības grāmata no pasaules un dabas" (1774), grammatikaboeke en Letties–Duitse en Duits–Letse woordeboeke geskryf.[14]

Tot in die 19de eeu is die Letse skryftaal deur Duitse Lutherse leraars en die Duitse taal beïnvloed, omdat die hoër klas van die plaaslike samelewing deur Baltiese Duitsers gevorm is. In die middel van die 19de eeu het die Eerste Letse Nasionale Ontwaking begin, gelei deur "Jong Lette" wat die gebruik van Letse taal gewild gemaak het. Deelnemers aan hierdie beweging het die grondslag gelê vir standaard Lets en het ook die Letisering van leenwoorde gewild gemaak. In die 1880's, toe tsaar Alexander III aan bewind gekom het, het Russifikasie egter begin.[15][16]

Volgens die Imperiale Russiese Sensus van 1897 was daar 505 994 (75,1%) sprekers van Lets in die Goewerneur van Koerland en 563 829 (43,4%) sprekers van Lets in die Goewerneur van Livonia, wat bedoel het dat Letssprekendes die grootste taalgroep in elk van die goewerneurate was.[17]

Na die dood van Alexander III aan die begin van die 20ste eeu het Letse nasionalistiese bewegings weer ontstaan. In 1908 het die Letse taalkundiges Kārlis Mīlenbahs en Jānis Endzelīns die moderne Letse alfabet ontwikkel, wat die ou ortografie stadig vervang het. Nog 'n kenmerk van die taal is dat eiename uit ander lande en tale foneties verander word om by die fonologiese sisteem van Lets te pas, selfs al gebruik die oorspronklike taal ook die Latynse alfabet. Boonop word die name gewysig om te verseker dat hulle soos alle ander selfstandige naamwoorde verbeuig kan word. Byvoorbeeld, die Duitse stad "Köln" (Keulen) word Ķelne en die naam 'Ruan' word Ruans.

Ná die Sowjet-besetting van Letland het die beleid van Russifikasie die Letse taal grootliks geraak, terwyl die gebruik van Lets onder die Lette in Rusland reeds afgeneem het ná die 1941 Junie-deportasie en die 1949 Operasie Priboi, toe tienduisende Lette en ander etnisiteite uit Letland gedeporteer is en massiewe immigrasie vanaf die Russiese SFSR, Oekraïense SSR, Belarussiese SSR en ander republieke van die Sowjetunie gevolg het, grootliks as gevolg van die plan om Letland en die ander Baltiese republieke by die Sowjetunie te integreer deur middel van kolonisasie. Gevolglik is die proporsie van die etniese Letse bevolking binne die totale bevolking verminder van 80% in 1935 tot 52% in 1989. In Sowjet-Letland het die meeste van die immigrante wat hulle in die land gevestig het nie Lets geleer nie. Volgens die 2011-sensus was Letties die taal wat tuis gepraat is deur 62% van die land se bevolking.[18]

Na die hervestiging van onafhanklikheid in 1991 is 'n nuwe beleid van taalonderrig ingestel. Die primêre verklaarde doelwit was die integrasie van alle inwoners in die omgewing onder die amptelike staatstaal terwyl die tale van Letland se etniese minderhede beskerm word.[19]

Staatsbefondsde tweetalige onderwys was beskikbaar in laerskole vir etniese minderhede tot 2019 toe die parlement besluit het om slegs in Letties te onderrig. Minderheidskole is beskikbaar vir Russiese, Jiddisj, Pools, Litaus, Oekraïens, Belarussies, Estlands en Roma-skole. Letties word ook in die beginstadium as 'n tweede taal onderrig, soos amptelik verklaar, om vaardigheid in daardie taal aan te moedig, met die doel om vervreemding van die Lets-sprekende linguistiese meerderheid te vermy en ter wille van die fasilitering van akademiese en professionele prestasies. Sedert die middel 1990's mag die regering slegs 'n student se onderrig aan openbare universiteite betaal mits die onderrig in Letties is. Sedert 2004 gee die staat Letties op as die onderrigtaal in openbare sekondêre skole (Vorm 10–12) vir ten minste 60% van klaswerk (voorheen het 'n breë onderwysstelsel in Russies bestaan).[20]

Die Amptelike Taalwet is op 9 Desember 1999 aanvaar. Verskeie regulatoriese wette wat met hierdie wet verband hou, is aangeneem. Nakoming van die wet word gemonitor deur die Letse Staatstaalsentrum wat deur die Ministerie van Justisie bestuur word.[21]

Die standaard letse ortografie maak gebruik van 33 letters:

Aa Āā Bb Cc Čč Dd Ee Ēē Ff Gg Ģģ Hh Ii Īī Jj Kk Ķķ Ll Ļļ Mm Nn Ņņ Oo Pp Rr Ss Šš Tt Uu Ūū Vv Zz Žž

Konsonante kan lank (geskryf as dubbele konsonante) mamma [ˈmamːa], of kort wees. Plosiewe en frikatiewe wat tussen twee kort vokale voorkom, word verleng: upe [ˈupːe]. Die digraaf 'zs' verteenwoordig /sː/; šs en žs verteenwoordig /ʃː/.

/ɔ ɔː/ en die diftonge wat dit bevat, behalwe /uɔ/, is beperk tot leenwoorde.

Letties het ook 10 diftonge, waarvan vier slegs in leenwoorde voorkom (/ai ui ɛi au iɛ uɔ iu (ɔi) ɛu (ɔu)/), hoewel sommige diftonge meestal tot eiename en tussenwerpsels beperk is.