Latyn se invloed op vandag se tale

Latyn het sy oorsprong waarskynlik in Latium gehad, wat 'n gebied was wat Rome ingesluit het.  Dit het bekend gestaan as lingua latina, heel moontlik omdat dit uit Latium kom  Die term “lingua franca” was gebruik om die algemene wêreldtaal te beskryf.

Latyn was geweldig invloedryk, veral sedert die Romeine die wêreld van die Grieke afgeneem het.  Toe Augustus in 31 vC. die Ptolemeurs van Egipte, die laaste Griekse heersers verslaan het, was dit waarskynlik al oor 'n groot gebied gepraat.  Die rede waarom ons die gevolgtrekking kan maak, is omdat die Romeine reeds in 166 vC die Grieke oorwin het.

Die verspreiding van Latyn is een van die vreedsaamstes nog in die geskiedenis: die Romeine se strategie het drasties van die van die Grieke verskil.  Waar die Grieke die wêreld wou dwing om te Helleniseer (vergrieks), soos dit Aleksander die grote se ideaal was, het die Romeine gekom en gesê: soland jy nie die pax Romana (vrede van Rome), bedryg het nie, kon jy maak wat jy wil.  Hulle sou sommer enige god van enige nasie aanvaar en as Romeinse god verklaar!  Hulle was maar al te bewus daarvan dat jy opstand vind, die oomblik wanneer jy 'n volk se taal en kultuur bedreig.  Daarom kan daar ook nie regtig gepraat word van “die godsdiens van die Romeine” nie, want hulle het so baie van die ander nasies se gode aanvaar, dat so 'n term later nie meer bestaan het nie.

So het Latyn dus met gemak versprei:  die Latynse weergawe van die hele Bybel het verskyn onder andere die Vetus Latina en later die Biblia Sacra Vulgata (Die Heilige Boek).  Laasgenoemde, was 'n laat 4de eeuse vertaling, wat in die 16de eeu die algemene Bybel van die Roomse kerk geword het.

Ook rondom hierdie tydperk, het Indo-Europese stamme baie weier versprei, veral weens onderlinge twis en oorbevolking.  Hierdie stamme het stadig maar seker hul eie taal, onder die sterk invloed van Latyn, ontwikkel.  So gebeur dit dan dat Latyn, vir na meer as 'n duisend jaar as lingua franca, in die 18de eeu deur Frans vervang word.  Frans dien egter nie lank nie en laat in die 19de eeu, kom Engels dan op die voorgrond en word lingua franca.

Maar, ten spyte van die feit dat Latyn nou nie meer lingua franca was nie, het hy steeds 'n sterk invloed op Engels, Spaans, Frans, Nederlands en natuurlik ook Italiaans, wat vandag sy naaste verwant is. Maar Nederlands is genoem, so dit beteken natuurlik dat Latyn ook op Afrikaans 'n groot invloed gehad het en steeds het.  In die volgende hoofstuk, gaan ons dus dan nou kyk watter woorde kom vanuit Latyn in hierdie tale voor.  Dit behoort 'n baie interessante reis te wees en sal beslis 'n bewys wees dat die waarde van Latynse invloed nie onderskat mag word nie.

Meeste mense wat vandag die term “Latyn” hoor, sal kom met die aanmerking:  “Maar hoekom leer jy dit?  Dis dan 'n dooie taal!”  Wat hierdie, met baie respek en liefde gesê, onkundiges nie besef nie, is dat hulle self baie woorde vandag in hul spreektaal gebruik wat uit Latyn kom... Engels, Afrikaans, Spaans, Frans en natuurlik ook grootliks Italiaans, het baie woorde vanuit die Latynse taal of netso oorgeneem, of effens verbuig.  Soms behou die woord dieselfde betekenis, soms ondergaan hy ethimologie (wetenskaplike verandering in betekenis).  Daar bly egter meestal 'n groot verband tussen die woord van vandag en die oorspronklike Latynse woord in terme van betekenis.

Ons gaan hier onder bietjie kyk na die ryk skatkis van woorde wat ons vandag gebruik, onwetend dat dit uit Latyn uit kom. As jy klaar hierdie artikel gelees het, sal een ding vas staan:  Latyn is nie regtig 'n dooie taal nie;  sy oorspronklike vorm word net nie meer 100% grammatikaal toegepas nie

Ons begin by Afrikaans, ons eie taal en gooi so bietjie ander tale tussenin, want Latyn het immers nie net op een taal 'n kleurryke invloed gehad nie:  Een van die eerste dinge wat by mens opkom, is die maande van die jaar.  Al die maande (nie sommige nie), stam van die Latynse taal af.  Baie van die maande kom van 'n Romeinse god.  Gaan lees gerus die artikel op Wikipedia oor die maande se herkoms deur slegs “January” te Google en die eerste skakel te volg.

Via is vir ons almal bekend, net soos per.  Via beteken “pad” of “weg” en per is “deur/dwarsdeur/deur middel van”.  So as ek sê:  “Ek soek na musiek via die Internet” dan is dit iets soos ek soek “deur die weg van die Internet” die Internet is my pad.  En sou ek sê:  “Ek stuur die brief per E-pos” dan is dit letterlik:  “ek stuur die brief deur middel van 'n E-pos”.  Of mens sou kon sê deur 'n E-pos.  Van die os op die jas:  Latyn het geen bepaalde of onbepaalde lidwoorde nie (die en 'n). Die vertaler besluit dus watter lidwoord die beste sou pas.  Die werkwoord staan ook gewoonlik laaste in 'n Latynse sin.  As ek bv. het:  “Die matroos soek die meisie”, sal die sin in Latyn iets lees soos:  “Die matroos die meisie, hy soek”.

'n Woord waaroor daar sekerlik meer as 'n paragraaf  geskryf kan word, is die woord chaos.  Dit kom oorspronklik van die Griekse woord khaos wat iets soos “gapende afgrond” beteken.  Die Latynse weergawe is egter tog van groot waarde, aangesien ons sy spelling in Afrikaans oorgeneem het.  (Die Griekse alfabet het nie 'n c in nie).  Die woord het egter 'n verskriklike ryk filosofiese betekenis, vandaar dat hy sommer van Grieks, tot Latyn, regdeur tot in Afrikaans gekom het. Seker die beste beskrywing vir die woord, die naaste aan die verklaring, is my Latynse dosent wat geskryf het: “Dis 'n totale, volkome afwesigheid van enige sin, orde of georganiseerdheid.  Dit staan direk teenoor die skepping”.  Ons ken dit vandag dus baie oppervlakkig;  die oorspronklike betekenis was baie meer as bloot 'n “deurmekaarspul”.

Iets wat ons in Afrikaans baie meer behou het as Engels, is mater en pater.  Mens hoor dadelik ma en pa.  Die suffiks (agtervoegsel) ter, het net weggeval. Die Griekse woorde is ook baie naby, hoewel mater in Grieks matros is.  Naro beteken “sê/verhaal” of “vertel”.  Wat doen 'n nar?  Hy vertel grappe!  Hy sê dus iets, hy vertel iets EN dis 'n verhaal...  So dit is natuurlik waar ons die woord nar vandaan gekry het.

Twee woorde wat ons in Afrikaans en in Engels gebruik, is oudio en video.  Die oomblik as 'n “o” agteraan 'n Latynse woord staan, sê dit vir jou twee dinge:  dis 'n werkwoord en dis eerste persoon (ek).  Oudio beteken “hoor” of “luister”.  Ons gebruik nou nie in Afrikaans die woord alleenstaande nie maar ons praat van 'n oudioloog.  Aha! Wat doen 'n oudioloog?  Sy (gewoonlik is hul vroulik) werk met mense se gehoor en ore.  Waar kom “loog” dan nou in?  Oudio maak sin, hoor of luister, maar “loog”?  Hier kry ons Latyn en Grieks met mekaar gemeng, iets wat ons taamlik dikwels in Afrikaanse terme kry.  “Loog” kom van die Griekse woord logo's (wat 72 betekenis moontlikhede kan hê!). Algemeen word dit gebruik vir woord, saak of ding, maar in hierdie geval, verwys hy na verduideliking.  Daar het ons dit;  dis die “verduideliking van die gehoor”.

Video beteken “sien” of “bemerk”.  Vandaar die gepaste benaming vir 'n band wat iets visueel vertoon, as 'n videoband. Die twee woorde het natuurlik 'n redelike etimologiese draai gemaak (hul betekenisse het ietwat verander) maar tog word hul vandag in Afrikaans en Engels steeds gebruik met 'n naverwante betekenis as die oorspronklike.  Interessant om te weet:  in Italiaans, gebruik hul die woord videre om na “sien” te verwys en in Spaans ver. Videre is net so oorgeneem vanuit die Latynse infinitief videre “om te sien”.  In Frans kan jy ook video raaksien, net soos Spaans:  voir.

'n Ander baie interessante woord, is die woord dominee.  Die gewone mens – waarvan ek een was voor ek bietjie meer geweet het – sal heeltemal tereg die vraag kon vra maar waarom kort ons dominee af met Ds? Die antwoord lê weereens in 'n Latynse woord, dominus, wat “baas/heer of meneer” beteken.  So hoe het hul dan by dominee uitgekom?  Die vokatief, maw die aanspreekvorm van dominus, is domine.  As jy byvoorbeeld wil vra:  “Meneer, wat sê u van hierdie skrifgedeelte?”  dan gebruik jy domine.  So in Afrikaans het ons hom net effens verbuig dat dit “dominee” geword het, afgekort met Ds wat van die oorspronklike dominus afstam. Scriba beteken “skrywer” of “sikritaris”.  Vandaar dat ons vandag nog praat van “die kerk se scriba”.

Nog 'n baie interessante woord, is die woord persona, waar ons word persoon natuurlik vandaan kom.  In die oorspronklike betekenis van die woord, het dit verwys na 'n teater masker.  Dit het egter in die Romeinse era begin verwys na 'n akteur en vandaar die ontstaan van “persoon” wat na 'n menslike wese verwys. In Afrikaans, het ons die woord nog 'n “o” gegee, waar die Engels die oorspronklike vorm behou het, maar die “a” op die einde weggeneem het.  In Frans kan mens die woord ook raaksien:  la persone.  In Italiaans sowel as Spaans is persona, die oorspronklike vorm behou, hoewel Spaans die kenmerkende “la” vooraan sit (la persona).

Noudat ons grootliks gesien het hoe ryklik Latyn Afrikaans, sowel as Frans en Spaans beïnvloed het, kom ons kyk nou na nog 'n taal, wat geweldig naby aan Latyn is en waarvan nagenoeg 60% van sy woorde uit Latyn of Grieks kom, Engels.  'n Goeie woord om mee te begin aangesien Engels steeds die algemene wêreldtaal is, is lingua.  Mens kan dadelik “language” in die woord hoor.  “Lingua franca” was dan ook die benaming vir 'n wêreldtaal. Nog 'n baie interessante woord, is die woord captivus.  Wat hoor jy? Captivity!  Dit verwys dan, heel logies, na 'n gevangene.  In Engels het die woord net so effens verbuig, maar die “captiv” het behoue gebly en dit is dan ook eintlik wat die naaste aan die oorspronklike woord beteken.  Om nie te verwys na “gevangenskap” nie, maar na 'n “gevangene”.  Natuurlik, word hy net in Engels as “captive” gespel, met die “e” agterna.

Iets wat geweldig opvallend is, is die woord salarium.  Mens hoor duidelik “salary” hierin.  “Salarus” het verwys na sout (salt), terwyl salarium na iets soos “soutgeld” verwys het.  Die storie loop dat ou Romeinse soldate met sout vergoed is, of dat dit gewone geld ontvang het om sout mee te koop.  Wat dit presies was, blyk onduidelik te wees, maar wat egter vas staan, is dat ons vandag in Engels, sowel as Afrikaans, die woord “salarium” verbuig het om na 'n vergoeding vir dienslewering, salaris,  te verwys.

Daar word ook selfs in die geval van persoonlike voornaamwoorde (ek, jy, ons, julle, ens), 'n nou verband aangetref tussen Latyn en Engels:  die woord “me” is direk oorgeneem vanuit Latyn, wat letterlik “my” of “met my” beteken.  Hierdie einste woord het egter ook in Grieks voorgekom. In Latyn kry ons naamvalle, bv akkusatief en ablatief in hierdie geval.  Die ablatief word gebruik om bv aan te dui iemand doen iets met 'n instrument, of iemand loop “saam met my” in die geval.  Die akkusatief is weer die objek in 'n sin.  M.a.w. iets soos:  Die afrigter kies my.  Dan sal “me” gebruik word;  “my” is die objek in die sin.  Dis hoekom ons vandag nog in Engels sal sê: The coach decided on me.  “Me” steeds die objek in die sin.

'n Woord wat in Engels en ook in Afrikaans gebruik word in taalkunde, is die Latynse woord verbum wat “woord” beteken.  Vandaar het Engels die woord verb vir “werkwoord” gekry.  In Afrikaans, sal ons praat van 'n verbale sin, verwysende na 'n sin met 'n werkwoord.  Die woord multus, ook vanuit Latyn, beteken “baie”.  Dis vandaar dat Engels so lief is om multi te gebruik, soos bv. “multi media” en  die vrou se vermoë om “multi tasking” te kan bemeester...  Engels het egter nie multus soseer verbuig nie;  Latyn verbuig die woord manlik, vroulik en onsydig.  In die manlike vorm se genatief enkelvoud (baie van iets of iemand), die nominatief meervoud (baie as 'n subjek), sowel as die vokatief meervoud (baie as aanspreekvorm), kry ons die presiese woord multi.  Engels het dus hierdie verbuging net so  oorgeneem.

Servus, soos jy kan hoor, verwys na 'n slaaf (servant).  Dit is dan ook vanuit hierdie Latynse woord dat die woorde “service” en “serve” ontstaan het.  Dis interessant dat hierdie term slegs vir manlike slawe gebruik was;  ancilla was die term vir “slavin” of “diensmeisie”. Iets soortgelyks wat ons kry, is die woord bonus, wat “goed” beteken.  Hy is netso in Engels en Afrikaans oorgeneem, om veral te verwys na iets “ekstra” wat jy by jou salaris verdien.  In oorspronklike Latyn, kon hy vroulik verbuig (bona) of onsydig (bonum). Net die manlike vorm is egter in Engels en Afrikaans oorgeneem.  Nog 'n algemene woord, is die woord pagina.  Mens hoor dadelik “page” en dis dan ook bladsy.  Engels het hom so bietjie verbuig, maar sy uitspraak het steeds 'n nou verband met die oorspronklike woord.  Dis hoekom ons soms selfs in Afrikaans, die afkorting P vir bladsy gebruik, i.p.v. bl.

Die woord memoria beteken onder andere “geheue/herinnering” of “herroep”.  Mens kan sommer dadelik die woord memory herin raaksien.  Voco beteken “roep' en vox “stem”.  Mens kan dadelik die woord vocals in voco raaksien wat veral in musiek, baie gebruk word. Wat vox betref, is dit interessant dat sommige Afrikaanse sangers soms die woord gebruik in die plek van stem. Sou 'n mens vox verbuig, is hy in die datief enkelvoud (vir/aan die stem) voci en in die ablatief enkelvoud (met die stem) voce.  Ons sien dus hoe hy al hoe nader aan die Engelse “voice” beweeg.

Iets wat ook opvallend is, is die woord frustra.  Mens hoor duidelik “frustration” en “frustrasie” in die woord. Dis natuurlik van Latyn in Engels opgeneem en toe later in Afrikaans.  Die oorspronklike betekenis van die woord frustra, is “tevergeefs”.  Dis natuurlik waarom ons vandag in Engels en Afrikaans die woord gebruik as ons mismoedig word omdat ons pogings nie slaag nie, ens... Die woord populos, beteken “volk” of “nasie”.  Hiervan, kan ons duidelik die woord “people” en “population” aflei.  In Engels het hierdie woord dan ook begin verwys na mense en nie noodwendig 'n volk of nasie nie, hoewel dit steeds soms in daardie konteks gebruik word.  Dis hoekom ons in Afrikaans ook die woord “populasie” oorgeneem het, ter verwysing na 'n land se bevolking.

Demonstro beteken “wys aan” of “ek wys na”.  Heel logies kan ons die woorde “demo” en “demonstration” in Engels hier raaksien.  Credo beteken letterlik “ek glo/ek vertrou”.  Dis waar die Engelse woord “credible” vandaan kom.  In Spaans, sien mens dit ook raak: cree.  In Italiaans, soos in die geval van video, gebriuk hulle credere (die Latynse infinitief), “om te glo” om na glo te verwys.

Specto beteken “sien” of letterlik “ek kyk na”.  Dis natuurlik waar die Engelse woord spectator vandaan kom;  hy “kyk na” die wedstryd.  Nog 'n boetie van die woord is die woord spectaculum.  Mens hoor duidelik “spektakel” en dis waar die Engelse (spectacle) vertaling van die woord vandaan kom, wat ons ook in Afrikaanse het.  Dit kon natuurlik ook “show” (skouspel) beteken.

Die voorvoegsel wat ons het “im” of “in” kom ook net so vanuit Latyn.  Posum beteken “ek kan” of “ek is in staat om...”. Imposum beteken natuurlik “ek kan nie/is nie instaat nie”.  Vandaar dan die woorde “possible” en “impossible”.  Dieselfde geld vir incredible (Latyn incredibile), natuurlik van credo afgelei, net in die geval “ongelooflik”.

Die woord problema beteken natuurlik “probleem” of “moeilikheid”.  Engels het die woord se “a” net weggevat (wat natuurlik in Latyn van hom 'n vroulike woord gemaak het), en “problem” gevorm.  In Afrikaans, het ons 'n ekstra “e” ingevoeg. Produco beteken “in die wêreld bring” en dis natuurlik waar die Engelse woord produce vandaan kom.  Producto beteken “produseer” en kan beslis ook met produce verband hou.  Dis egter meer die woord “product” wat van producto afstam en “produce” van produco af. Die woord spiritus, verwys na “asem” of om “asem te haal” “lewe” en laastens, “gees”.  Dis dan waar die woorde “spirit” en “spirituality” in Engels van afgelei is.

Ex en in is ook twee bekende Latynse voorsetsels.  In Engels, bly in dieselfde (behalwe dat Latyn 'n statiese en dinamiese in het).  “Ex” verander so bietjie:  Engels gebruik meestal die voorsetsel “out” om na “uit” te verwys.  Maar dan kom hulle met die term, veral op rekenaars, “exit” wat ons almal weet is om “uit iets te gaan”.  Interessant dat Latyn nie net ex nie, maar ook “e” vir uit gebruik. Hoe dit werk:  as ek 'n woord na “uit” het, wat met 'n vokaal begin, gebruik ek ex, soos byvoorbeeld ex aqua (uit die water).  Maar as ek nou 'n woord het wat met 'n konsonant begin, gebruik ek e, byvoorbeeld e villa (uit die plaas/vakansiehuis).  Ook word ex aan 'n woord gevoeg, soos expecto wat “wag” of letterlik “ek wag op” beteken.  Vandaar natuurlik die woord “expect”.  Heel logies, kry ons dan exactum, wat “presies' beteken (exact).  Longus is lank (long, novus nuut (new), magnus groot (magneficant).   Obedientia is gehoorsaamheid (obedience).

'n Baie interessante woord, is elephantus.  Mens hoef nie eens te wonder oor die woord nie;  elephant kom glashelder navore.  Hierdie woord was egter vanuit 'n ouer herkoms, die Griekse woord elephantos.  Dit wys dat Grieks, soos Latyn vandag, weer ook op Latyn 'n invloed gehad het, soos ons reeds gesien het.  Die Romeine het die woord geneem en die kenmerkende “us” suffiks (agtervoegsel) daaraan toegevoeg.  In beide Spaans en Italiaans, is die woord vir olifant elifante.  Mens sien dit in Frans ook raak:  l'èlèphant.

Ons is almal bekend met die woord doktor, soos “'n doktor in tale”.  Die woord kom van die Latynse woord doctor wat “geleerde” beteken.  Daarom dat ons dit in Afrikaans met 'n “tor” spel.  Die mediese dokter het hiervan gekom, hoewel die woord medicus, oorspronklike in Latyn die woord was wat gebruik is om na “'n persoon met mediese kennis (medikus) te verwys.  In Italiaans, praat hulle nou nog van 'n medise dokter as medico.

Laastens, kyk ons na navigo, wat beteken om te vaar, bevaar of 'n seereis te onderneem, vanwaar die Engelse woord navigate vandaan kom. Ook die woord navigatio is in Engels oorgeneem as “navigation” en “navigater” kom ook hiervan af.  Ons gebruik natuurlik vandag die woord mees algemeen om na 'n GPS se “navigational system” of “navigater” te verwys.

• http://latindictionary.wikidot.com
• http://www.worldcat.org/title/handleiding-by-die-nuwe-testament-band-ii-die-leefwereld-van-die-nuwe-testament/oclc/85980143