Lipblomme

Salvia pratensis

'n Groot verskeidenheid bome, struike en kruidagtige plante behoort tot die orde Lamiales (Iipblomme). Hulle het meestal vierkantige of afgeplatte stingels, en die blomme het 'n kenmerkende vorm. Die blare is kruisgewys teenoorstaande gerangskik.

Die blomme is tweeslagtig, met ander woorde elke blom het manlike en vroulike dele, en bilateraal simmetries, wat beteken dat 'n blom net deur een vlak gesny kan word om twee identiese helftes te lewer. Hulle is meestal in kranse of pluime om die stingel gerangskik. Die vyf kelkblare is gedeeltelik vergroei en vorm 'n kelk met vyf tande.

Die kroonblare is vergroei tot 'n buis met twee lippe, ’n bolip (twee blare) en 'n onderlip (drie blare). Die bolip wys boontoe en die onderlip vorentoe. Van die vier meeldrade is twee lank en twee kort. Die stamper het twee stempels. Vier eensadige vrugte verskyn na die blomme, en dit is op grand van hierdie vrugtipe, saam met die aantal meeldrade, dat die orde van die Oleanderagtiges (Gentianales) onderskei word.

Ongeveer 100 genera met 2 500 spesies behoort tot die familie, en die meeste van hulle is tropiese bome, struike of kruide. Die blomme is in are of pluime gerangskik en die stingels is afgeplat. Vyf genera van die familie word in Suid-Afrika aangetref, naamlik Avicennia, Clerodendron, Hormskioldia, Premna en Vitex.

Die enigste Avicennia- spesie is Avicennia marina, 'n tropiese wortelboom wat tot in die wortelboommoerasse van Natal aangetref word. Durantha repens, soms bekend as die vergeet-my-nie boom, is oorspronklik uit Suid- en Sentraal-Amerika afkomstig, maar is nou in die noordelike dele van Suid-Afrika, asook in Zimbabwe, genaturaliseer. Dit word dikwels in tuine geplant. Verskeie Verbena-spesies, hoofsaaklik van Suid-Amerikaanse afkoms, word wêreldwyd as tuinplante gekweek.

Een van die bekendstes is Verbena hybrida, wat eintlik 'n kruising is tussen verskeie Verbena-spesies. Alle Verbena-spesies is kruidagtig. Van die uitheemse bome en struike van die Verbenaceae, wat in Suid-Afrika as tuinplante gebruik word, is Petrea-, Callicarpa- en Hormskioldia-spesies. Lantana camara word ook dikwels in tuine aangetref, maar hierdie plant het so in Suider-Afrika versprei dat dit in Suid-Afrika tot onkruid verklaar is en dus nie meer in tuine geplant mag word nie. Die wat reeds in tuine groei, moet volgens wet uitgeroei word.

Die lantana is 'n mooi plant, maar die blare en bessies is baie giftig vir mense en soogdiere. Voëls eet egter die bessies sonder nadelige gevolge, en dit is hierdie diere wat grotendeels vir die verspreiding van die plant verantwoordelik is, omdat die saadjies nie verteer nie en in die mis van die voëls ontkiem. Duisende hektaar goeie weiding is al op die manier deur lantanas ingeneem. Die tropiese djatiboom (Teclona grandis) word op groot skaal aangeplant vir sy goeie hout.

Die familie, ook bekend as die Labiatae, is die egte lipblomme. Hulle is kruide of struike met vierkantige stingels en kruisgewys teenoorstaande blare. Die bloeiwyses is in die vorm van ’n vertakte byskerm. Soos by die Verbenaceae bestaan die kelk uit vyf vergroeide kelkblare, terwyl die kroonblare vergroei is tot 'n buis met twee lippe.

In teenstelling met die Verbenaceae, waar die stamper bo-op die vrugbeginsel staan, lê hy hier ingesink. Ongeveer 200 genera en 3 200 spesies van die familie is reeds geïdentifiseer, die meeste daarvan in die Middellandse See-gebied. Die meeste lipblomme is aromaties, met ander woorde die plante bevat sterk geurstowwe wat veral waarneembaar is as die blare of blomme stukkend gevryf word.

'n Groot aantal gekweekte kruie behoort ook tot die Lamiaceae-familie. Kruie is eintlik net plante waarvan die aromatiese bestanddele vir die mens aantreklik is en sterk genoeg is dat dit bewaar bly as die blare gedroog word. Bekende voorbeelde is tiemie (Thymus vulgaris), wat veral in vleis gebruik word, koningskruid (Ocium basilicum), roosmaryn (Rosmarinus officinalis) en marjolein (Origanum vulgare).

Uit die laventelplant (Lavendula vera) word laventelolie verkry wat gebruik word vir seep en reukwater. Hisop (Hyssopus officinalis) word, behalwe as grondstof vir parfuum, ook as wierook vir die balsem van lyke gebruik. Die kruisementplant (Mentha piperita) is 'n geteelde kruising tussen twee kruisementspesies (Mentha aquatica en Mentha viridis). Die kruising is onvrugbaar en kan dus slegs deur middel van steggies of wortelstokke voortgeplant word.

Die salies (genus Salvia) is gewilde tuinplante, hoofsaaklik afkomstig van die Noordelike Halfrond, en word op 'n interessante manier bestuif. Hulle het slegs twee meeldrade in plaas van die normale vier, en verder is die helmbindsel (bindweefsel tussen die twee helmhokke van 'n meeldraad) na weerskante toe draadvormig uitgegroei. Slegs een van die helmhokke is aanwesig, terwyl ’n klein plaatjie die rudiment van die ander een is. Die draadvormige bindweefsel funksioneer as hefboom, terwyl die plaatjies die hef is.

Wanneer 'n insek nektar soek, druk sy kop teen die plaatjie, wat naby die opening van die blom sit, en skiet die ander deel van die meeldraad buite toe, waardeur die stuifmeel op die insek se rug vasgedruk word. As die stamper ryp word, groei dit ver na buite, sodat 'n insek dit met sy rug aanraak en die stuifmeel oordra.

Heelwat verteenwoordigers van die familie word in Suid-Afrika aangetref, waarvan die meeste in Gauteng voorkom. Behalwe 'n paar kruisementsoorte (Mentha-spesies) het hulle egter weinig ekonomiese waarde. Soorte soos die wilde dagga (Leonotis leonurus), watersalie (Iboza riparia) en spoorsalie (Plectranthus fruticosus) is gewilde tuinplante. Daar is ongeveer 50 Plectranthus-spesies in Suid-Afrika, waarvan byna almal potensiële tuinplante is.

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0-908409-58-3 boek 17, bl. 94

Wikimedia Commons bevat media in verband met Lipblomme.

• Wikispecies het meer inligting verwant aan Lipblomme
• (en) "Lamiales". Encyclopædia Britannica. Besoek op 21 Augustus 2019.