Koos Kombuis

Koos Kombuis is op 5 November 1954 in Kaapstad gebore as André le Roux du Toit, een van drie seuns. Sy ma was ’n onderwyseres en sy pa ’n maatskaplike werker. Sy oupa aan moederskant was die tweede hoofredakteur van die Woordeboek van die Afrikaanse Taal, dr. P.C. Schoonees. Hy het op Riversdal, in die Paarl, op Wellington, Kuruman en in Bellville grootgeword voor die gesin hulle op Stellenbosch en later in Pretoria gevestig het, waar hy sy matriek in 1972 aan die Hoërskool Menlopark voltooi het. Hy was onder meer in Paul Roos Gimnasium op Stellenbosch op skool, waar hy saam met Etienne van Heerden in die klas was.[1]

Ná skool het Du Toit sy militêre diensplig gedoen, wat destyds verpligtend was vir wit Suid-Afrikaanse mans. Na sy diensplig het hy twee jaar lank aan die Universiteit van Pretoria studeer sonder om ’n graad te behaal. Hierna het hy na Johannesburg getrek waar hy in ’n woonstel in Hillbrow gewoon en by verskeie plekke gewerk het – onder meer by Kentucky Fried Chicken, pizzarestaurante, as polisverkoper, brandweerman, klerk in die staatsdiens en waarsêer.

Nadat hy ’n paar jaar van sy ouers vervreem was, het hy in 1976 weer by hulle gaan woon. In dié tydperk het hy ’n jaar in die psigiatriese hospitaal Weskoppies deurgebring.[2]

In 1977, terwyl hy steeds ’n pasiënt by Weskoppies was, is sy eerste kortverhaal gepubliseer: Die Man met die Lang Ding, wat gehandel het oor ’n homoseksuele man wat nie sy seksuele voorkeure kon verwerk nie. Dit is in die ondergrondse letterkundetydskrif Donga gepubliseer.[3] In Oktober 1978 is ’n gedig, Gebed, in dié tydskrif se opvolger, Inspan, gepubliseer. Dit sou later in 1981 lei tot ’n hofsaak teen Isobel Hofmeyr, die redakteur van die tydskrif, waarin die staat beweer het dat sy ’n ongewenste publikasie uitgegee het aangesien die gedig God aanspreek en dat dit ’n parodie op die Onse Vader is. Die aansoek is egter tersyde gestel.[1]

Na sy ontslag uit Weskoppies het hy na die Kaap teruggekeer, waar hy ’n tyd lank kortverhale vir Huisgenoot geskryf het. Sy eerste kortverhaal wat in dié tydskrif verskyn het, was My pa se huis (1979).[1] In 1980 het die uitgewery Skoppensboer van sy poësie onder die naam André le Roux du Toit in die digbundel Brêkfis met vier gepubliseer, saam met werk van drie ander debutante, Daniel Hugo, Peter Snyders en Etienne van Heerden. Du Toit se werk begin in postmodernistiese styl met ’n "apologie waarin eksperimentering met dwelms openlik bely word en A.G. Visser grondig herskryf word". In die bundel handel die gedigte nie net oor "mooi" onderwerpe nie, "maar ook oor die on-mooie, oor dwelms, waansin, apartheid, kanker, die dood".[4]

Ook in 1980 het hy die tydskrif Hunch uitgegee waarvan slegs 12 eksemplare gedruk is. Daarna het ’n enkele uitgawe van die satiriese tydskrif Graffiti verskyn as deel van die letterkundetydskrif Graffier, asook Tagtiger, wat ’n langer leeftyd geniet het. Letoit het in dié tydperk ook as uitgewer opgetree met Uitgewery Skeurbuik wat volgens die bekendstellingspamflet ’n "liefdadigheidsbeweging ter bevordering van Punkafrikaans" was.[5]

In 1982 is die digbundel Surburbia deur Perskor uitgegee. Die bundel is as naaswenner van die Perskor-prys aangewys.[1] In 1985 is Surburbia gevolg deur sy tweede digbundel, Die Geel Kafee. Volgens Kombuis self is daar twee opvallende aspekte aan Die Geel Kafee, naamlik dat dit al hoe nader aan sy latere lirieke beweeg het en "onbeskaamd Eurosentries" is in terme van taalgebruik en verwysingsveld. Die digkuns is volgens hom gewortel in die metafore van Van Gogh, Sartre en die Simboliste.[6]

Gedurende die vroeë 1980's is ’n paar kortverhale gepubliseer.[7] Hulle sluit in Nou´s die Kaap Weer Hollands (1982), My Nooi Is In 'n Tikmasjien (1983) en Breekwater (1986). Ligte werke, insluitend Kleingeld vir 'n terreurdaad (1984) en ’n Roos vir die Karoomeisie, is ook deur Perskor uitgegee.

Andre Letoit se eerste vollengte-roman, die eksperimentele Somer II , het in 1985 verskyn. Volgens Kombuis het Somer II gespot met die rolprent Somer wat ’n jaar of twee te vore uitgegee is en nie met CM van den Heever se Somer nie.[8] Verskeie resensies beskou Somer II as ’n "punk-roman" , die eerste in Afrikaans.[9] Resensies verwys ook na die "sterk invloed van Kerouac se On the road, met dieselfde doelloosheid, ewigdurende adolessensie en, uiteindelik, patos, van die Beats."[10] "Die roman toon met sy afwisseling en rommelrigheid ’n verwantskap met Jack Kerouac se On the road, die ‘beat generation’ se klassieke roman oor seks, jazz en vryheid."[11]

Somer II is gevolg deur Suidpunt-jazz, die eerste wat onder sy nuwe naam, Koos Kombuis, verskyn het. Volgens Kombuis se webtuiste is "dit die verhaal van ’n skrywer, sy boek en sy karakters. Dit vertel ook die storie van ’n geskiedenisdosent se onthutsende besoeke aan die verlede, met ’n onkonvensionele aartsengel as metgesel – van Jan van Riebeeck se landing aan die Kaap tot Piet Retief en die Slag van Bloedrivier... en dit kan net tot een ding lei: ’n piekniek by Dingaan!" [12]

Van sy gedigte word in letterkundige tydskrifte soos Donga, Vlieg, Graffier, Standpunte, Tydskrif vir Letterkunde, Spado, Inspan, Ensovoort en The bloody horse gepubliseer en dit word ook opgeneem in die April 1985 uitgawe van die Belgiese tydskrif Kruispunt. Hy debuteer in ’n versamelbundel Brekvis met vier, waarin verse van vier belowende digters opgeneem is, naamlik Etienne van Heerden, Peter Snyders, Daniël Hugo en hyself. Die lengte van sy naam en moontlike verwarring met ander skrywers (onder andere die digter André le Roux), noop hom om onder ’n skrywersnaam te skryf en sy eerste ernstige letterkundige werke verskyn onder die naam André Letoit (anagram van “toilet”). Hoewel sy gedigte meestal slegs in onderdele bevredig, bring hy ’n belangrike toevoeging in die Afrikaanse poësie met sy tematiek, waarin hy die dekadente wêreld van die hedendaagse stadsmens in ’n voorstedelike bestaan sonder waardes en geloof uitbeeld. Hy beeld veral die verskoppelinge soos boemelaars en prostitute en ander buitestaanders uit. Hiervoor gebruik hy meestal die vrye vers.[13][14][15]

Sy eerste selfstandige digbundel is Suburbia, wat die naaswenner van die Perskorprys is. Hierin bundel hy protespoësie waarin sy ongewone beelde die oog vang. Die gedigte staan in die gees van die postmodernistiese nihilisme en uitsigloosheid wat die generasie van hierdie tyd kenmerk. Oorheersende temas is ontnugtering met en in die liefde en die skrywerskap. Eensaamheid vind uiting in ’n Lewe sonder vriende en Regte boeretuintjie is ’n parodie op Opperman se My nooi is in ’n nartjie. Die sandaalmaker verwys na Vincent van Gogh, wat eers as fanatieke hulpprediker in die sendingveld gearbei het en toe begin skilder het. So wil die spreker ook sandale maak, maar met woorde. Sy aweregse siening van sake en sin vir humor vind uiting in Elegie vir my toekomstige vrou, ’n vers waarin die spreker op geestige wyse die liefdesgeskiedenis van hom en sy vrou verhaal. Aan die begin is dit sy nooi, aan die einde is hulle getroud, maar die titel se “elegie” suggereer klaar dat hierdie huwelik toe nie gehou het nie.[16][17][18][19][20]

Die geel kafee spreek hom veral sterk uit teen die destydse politieke bestel. Die bundel word in die vorm van ’n spyskaart aangebied, ’n vyfgangmaal vanaf Poeiersop en brood, deur Visgrate in sous, Bredie en reise en Broodpoeding en vla tot by Irish coffees en staan in die teken van die beat-generasie van die Amerikaanse letterkunde. Verskeie van die gedigte is eerder lirieke. Soos in sy vorige bundel is daar parodieë op bestaande gedigte, soos op Laetitia van A.G. Visser in ’n gelyknamige gedig, terwyl Ballade van die bose tikster gebaseer is op N.P. van Wyk Louw se Ballade van die bose. Telkens is hierdie parodieë egter flou in vergelyking met die oorspronklike en meer ’n poging tot geestigheid as ironie of satire.[21][22][23][24][25]

Smoke break is ’n selfpublikasie onder die skuilnaam Bosveld B. Bomskok.

Die tweede reën bevat alternatiewe poësie, waarin hy in ses afdelings verslag lewer van die eietydse gemeenskap en die onherroeplike veranderings daarin en sy selfondersoek en persoonlike herlewing en plek binne (of buite) die gemeenskap. Die einde van ’n boemelaar besin oor sy egtheid gemeet aan die leuens wat hy lewe. Sy kommentaar op die werk van ander deurspek die bundel, soos Psalm 150(b), vir die emfiseemlyer, O, die dans van my (aangetroude suster), Gee jou hart vir Raka, terwyl hy in die laaste afdeling “Die epiloog) sy Tripwerk A-Z insluit met moderne gedigte in kommentaar op N.P. van Wyk Louw se Klipwerk.[26]

Hy bundel sy lirieke in Die bar op De Aar (met die lirieke van die kabaret Piekniek by Dingaan, waarin Swart September se sosiopolitieke kommentaar uitstaan) en Koos se songs (waarin sy treffers soos Lisa se klavier en Onder in my whiskeyglas opgeneem is).

rock&roll.karoo is ’n e-digbundel met 33 digitale gedigte. Hierin gebruik hy tipiese sms-grammatika en taal om sosiale kommentaar te lewer oor sake soos hidrobreking (“fracking”) in die Karoo en ook gedagtes te wissel oor oudword, die dood en die soeke na stilte. Sy gedigte word in verskeie versamelbundels opgeneem, waaronder Groot verseboek, Die Afrikaanse poësie in ’n duisend en enkele gedigte, Die dye trek die dye aan, Liggaamlose taal, Goudaar, Kraaines en Die mooiste Afrikaanse liefdesgedigte.

Sy eerste kortverhaal wat in 1979 in Die Huisgenoot verskyn, is My pa se huis, waarna hy talle kortverhale vir tydskrifte (veral Die Huisgenoot maar ook letterkundige tydskrifte soos Tydskrif vir Letterkunde en Spado) skryf. Hierdie kortverhale word gekeur en in verskeie versamelbundels gepubliseer. Hierdie bundels is Nous die Kaap weer Hollands,[27][28][29] My nooi is in 'n tikamsjien[30] en Breekwater en ander verhale. Die verhale is grootliks ’n uitbeelding van die jonger Afrikaner wat wars van die ouer waardes is en grootliks soekend is in ’n stadsmilieu. Hoewel die verhale in groot mate volgens die resepte van die formuleverhaal geskryf is, tref sy aweregse aanslag in sommige onortodokse liefdesverhale, terwyl sy karakters ook meermale besinnend omgaan oor die lewe en betekenis. Kenmerkend van die verhale is die knap gebruik van ironie. Grenssoldaat in die suburbs uit My nooi is in ’n tikmasjien beeld die vervreemde soldaat uit in sy onaanpasbaarheid by die “normale” lewe.[31] Sy kortverhaal Lena (onder die skrywersnaam André le Roux du Toit) word deur Hennie Aucamp in die versamelbundel Blommetjie gedenk aan my opgeneem. Ander versamelbundels waarin sy werk verskyn sluit in Vuurslag en Uit die kontreie vandaan.

Sy eerste roman is die eksperimentele Somer II, wat as ’n “punk”-roman getipeer kan word en met ’n verskeidenheid van stemme, style en identiteite werk. Hierdeur verkry die roman ’n bonte aansien wat herinner aan die “beat”-romans van die Amerikaanse letterkunde, veral Jack Kerouac se On the road. Feit en fiksie word deurentyd vermeng, met allerlei literêre geskrifte en ander dokumente wat bymekaar gegooi word om aan die roman ’n sterk postmoderne outobiografiese inslag te gee. Die vertelling is gesentreer rondom ’n Afrikaanse skrywer wat besin oor die samelewing, sy skrywerskap en die letterkundige establishment van die tyd. ’n Ryloper (die skrywer) word gearresteer wanneer hy slaapplek soek in ’n plattelandse polisiestasie en in ’n sel gegooi. Die sersant ontdek ’n manuskrip in die ryloper se rugsak (getiteld Somer II) en terwyl hy al dronker word op whiskey lees die sersant dit, terwyl hy deurgaans sy eie kommentaar daarop lewer. Die manuskrip handel oor die selfmoordvoorneme van die ryloper en sy lewensbeskouings. Die verhaal eindig met die vrylating van die ryloper die volgende oggend. Hierdie roman is in 1986 op die kortlys vir die toekenning van die Perskor-prys. Die titel verwys na die roman Somer van C.M. van den Heever en Somer II is ’n parodie op die romantiese en landelike werklikheid van hierdie roman, met sy uitbeelding van die moderne grootstadkultuur en alles behalwe romantiese werklikheid.[32][33][34][35]

Hy volg dit op met die satiriese Suidpunt-jazz wat die Suid-Afrika van sy tyd op postmodernistiese wyse bekyk deur die helde van die verlede in die hede in hulle “ware” gedaantes te laat verskyn en daardeur die Afrikaner en veral die Afrikanerleiers opstuur. Hierdie verhaal is ’n parodie op die Groot Afrikaanse Roman oor die Groot Trek. Die Marxistiese dosent Timo Bezuidenhout bou ’n tydmasjien en vind dan in sy reise uit dat die geskiedenisboeke die weergawes van wat werklik gebeur het, verdraai het. So vind hy byvoorbeeld dat Jan van Riebeeck dronk was toe hy hier aangeland het, Willem Adriaan van der Stel was gay en die Britse Setlaars was skobbejakke.[36][37][38][39]

Daarna verskyn die wetenskapfiksieroman Hotel Atlantis, waarin die ekologiese verval van die omgewing en die anargie wat die wêreld oorneem die agtergrond is. Die verhaal speel in 2012 af, met Washington wat vernietig is deur onluste, Europese stede wat deur kernbomme in puin gelê is en radio-aktiewe seewater aan die Kaap gevind kan word. Die hoofkarakter is ’n skrywer wat hom van ’n onlus-geteisterde Kaapstad onttrek en iewers aan die Weskus in Hotel Atlantis rus vind. Hier is alles egter ook nie pluis nie.[40][41]

Raka die roman is ’n roman oor die nabye toekoms in Suid-Afrika, waar ’n Afrikaanse predikant van Stellenbosch, ds. Theunis Opperman, sy geloof verloor en al meer aan sy seksuele fantasieë uiting gee. Sy kinders gebruik dwelms en verloor alle kommunikasie met hulle ouers, terwyl rassisme hoogty vier. Deur die lotgevalle van hierdie familie word die Afrikaanse gemeenskap ondersoek wat in hierdie tyd vasgevang word tussen vrees, verlies en verandering. Die titel verwys na Van Wyk Louw se bekende gedig en Raka verteenwoordig hier die donkertes binne die mens.[42][43][44][45]

’n Selfpublikasie is die novelle Om te emigreer (1985) onder die skuilnaam P.F.P. van Wyk Louw, wat kommentaar lewer op die blanke politieke partye van die tyd. P.F.P. staan vir Progressiewe Federale Party, wat deur samesmeltings en oornames later die Demokratiese Alliansie vorm en dit word gestel teenoor die N.P. of Nasionale Party. Kombuis skryf ook populêre romans soos Kleingeld vir 'n terreurdaad (spanningsverhaal) en 'n Roos vir die Karoomeisie oor ’n Karoomeisie wat haar weg in die groot stad moet vind).

Sy pseudo-outobiografiese vertellinge word as Seks & drugs en boeremusiek gepubliseer, met die subtitel “Die memoires van ’n volksverraaier”. Hierin vertel hy met groot eerlikheid oor sy lewe, sy feitlik lewenslange rebellie teen die stelsel, sy dwelmverbruik en sy soeke na geloofsekerheid.[46][47] O – 'n ronde roman is outobiografies van aard en hy publiseer dit self.

My mamma is 'n taal is ’n versameling van die rubrieke wat hy vir LitNet, De Kat en Insig gelewer het. Hierin lewer hy op sy kenmerkende tong-in-die-kies manier hoofsaaklik kommentaar op sake van die dag, oor die breë spektrum, van kuns, politiek, sport en kultuur tot die omgewing.[48] Tekenend van sy aweregse aard publiseer hy in die negentigerjare die gefotostateerde knip-en-plak boek Afrikaans my darling, wat hy met ’n tou saambind en verklaar dat dit gerig is op die “dwelmverbruikermark”.[49][50] Wanneer sy rubrieke gewild genoeg is om ’n tweede keur te regverdig, noem hy hierdie bundel ook Afrikaans my darling, hoewel die twee boeke geen verband met mekaar het nie. Daarna volg ’n derde keur uit sy rubrieke in Die dieper dors.[51][52][53] Die tyd van die kombi's verken die tyd en gebeure van die Voëlvry musiekbeweging en of dit alles die moeite werd was. Hierdie is ’n soort tweede outobiografie, want hy het nie voorheen daaroor geskryf nie omdat die donker kant van hierdie tyd, soos die binnegevegte tussen baie van die rolspelers en die dwelms en wat daarmee gepaardgaan, te traumaties vir hom was. Polemiek heers oor hierdie boek wanneer sy eertydse bestuurder, Dagga-Dirk Uys, asook Anton Goosen dreig om hom voor die hof te daag oor uitlatings wat hy in hierdie boek maak.[54]

Hy behartig rubrieke vir Rapport en die webtuiste LitNet, waarvan ’n keur hieruit en uit sy blogs op die Internet later gebundel word in Die reuk van koffie. Hierin behandel hy alledaagse gebeure en sy menings oor die politieke bestuur van die land, godsdiens, en sy rol as pa en man, baie keer op hoogs vermaaklike wyse.[55] Ver in die wêreld, sushi is ’n opvolgbundel met 'n keur uit sy rubrieke oor ’n periode van sowat tien jaar in diverse publikasies soos Taalgenoot, Rapport en De Kat en op LitNet op die Internet, waarin hy weereens aweregse menings huldig oor die Afrikaner, die taal en taalstryd, die politiek, rugby, dienslewering by die munisipaliteit, hedendaagse musiek en musiekmakers, die opstokers en geweldenaars en vele ander onderwerpe. Dit is ’n bundel waarin baie vrae gevra word oor die samelewing, deur iemand wat sy vinger op die pols daarvan het.[56][57]

Die beroemde Chinese I Ching verwerk hy in Afrikaans as I-Tjieng en sluit hierby in ’n oorsig oor die ryk geskiedenis van hierdie boek, asook twee metodes (waarvan een sy eie skepping is) om die wysheid van hierdie boek te ontsluit deur met eietydse probleemstelling by die boek se soms verbasend praktiese antwoorde op lewensvrae uit te kom.[58][59] Hy vertaal ook die bekende toneelstuk Defending the caveman in Afrikaans as Groet die grotman, terwyl hy later ook Groet die grotvrou in Afrikaans verwerk. Die alternatiewe tydskrif Ons Klyntji word aanvanklik deur hom uitgegee en hy gebruik die skuilnaam Oom Elektriese Lokomotief vir sy rol as redakteur

In Engels geskryf is Paradise redecorted, 'n allegorie met onder andere die hoofspelers van die politieke partye van die tagtigerjare as karakters. Die verhaal word geplaas in 2084 in die land Anorexia, waar vrouens regeer en mans die stemreg ontneem is. James Sideburns loop weg na die alternatiewe ondergrond na die mans wat die vrouediktatuur wil omverwerp. Hierdie boek is 'n parodie op George Orwell se 1984 en Big Mama is die alomteenwoordige diktator.[60] The secret diary of God beskryf op satiriese wyse die politiek in die hemel, met historiese figure soos Nietzsche, Karl Marx, Paulus, Confucius en Freud wat elkeen ook ’n rol speel.[61][62][63] Hierdie boek brei hy later uit in The complete secret diaries of God.[64]