Koopmans-de Wet-huis

Marie Koopmans-de Wet as 'n jong vrou

Marie Koopmans-de Wet is op 2 Augustus 1906 oorlede en haar suster, Margaretha de Wet, op 18 Oktober 1911. Margaretha was die laaste van die gesiene De Wets wat die huis bewoon het. Dis in 1701 opgerig, maar het sy statige voorkoms eers in 1795 gekry toe, volgens oorlewering, die bekende Louis Thibault en Anton Anreith die front daarvan in sy huidige vorm gebou het, hoewel geen bron dit kan bevestig nie.

Nog voor Marie se dood is die Suid-Afrikaanse Nasionale Vereniging op 18 Februarie 1905 in Kaapstad gestig onder voorsitterskap van sir (later lord) Henry de Villiers om plekke van historiese belang of om hul natuurskoon te bewaar. In 1909 het die Kaapse koerant De Zuid-Afrikaan, onder sy redakteur, F.S. Malan, 'n persoonlike vriend van Koopmans-de Wet, ’n veldtog begin om die Koopmans-de Wet-huis te bewaar as nasionale gedenkwaardigheid, of soos dit in vroeër jare bekendgestaan het: historiese monument. Malan het sy invloed in die Kaap laat geld en Engelenburg syne by genl. Louis Botha in Pretoria. Malan was in 1906 saam met dr. Frans Engelenburg, Koopmans-de Wet se susterskind, gereelde besoekers by die bedlêende Marie. Op 25 Junie daardie jaar het sy die behartiging van al haar persoonlike sake aan dié twee opgedra.

Op 28 Oktober 1911 het die Nasionale Vereniging verklaar die Koopmans-de Wet en sy waardevolle inhoud moes gesamentlik vir die nageslag bewaar word. Die Kaapse munisipale raad het op 7 November daardie jaar ’n mosie met dieselfde strekking aanvaar. Die argitek sir Herbert Baker het sy steun aan dié veldtog uit Johannesburg toegesê en sy vennoot, Masey, uit Salisbury.

Argitektoniese tekening deur G. E. Pearse in 1933[1]

Nadat ’n hof beslis het die De Wet-susters se testament was onuitvoerbaar, is besluit om die huis en sy inhoud per openbare veiling te verkoop. Hierna het gesiene Kapenaars, soos Dora Fairbridge, Edward Roworth, William Frederick Purcell, maj. William Jardine, Franklin Kaye Kendall en Fred Glennie by die veldtog aangesluit om die staat oor te haal om die Koopmans-de Wet versameling aan te koop. In Johannesburg het sir Lionel en lady Florence hul aansienlike invloed laat geld ter ondersteuning van die veldtog.

Onder beskerming van Aletta Johanna, lady De Villiers, die eggenote van hoofregter Henry de Villiers, is ’n vergadering op 27 Januarie 1913 in die Kaapstadse biblioteeksaal belê onder voorsitterskap van Annie Botha, eggenote van die eerste minister, genl. Louis Botha. Van die invloedryke persoonlikhede wat die vergadering bygewoon het, was Harry Hands (burgemeester), J.R. Finch (stadsklerk), sir James Rose-Innes, sir William Thorne, sir Ernest Kilpin, Olive Schreiner, dr. Frans Engelenburg, L. Péringuey (direkteur van die Suid-Afrikaanse Museum), Louis Mansergh, Anna Purcell, mev. Marloth (eggenote van die botanis Rudolph Marloth, wat Flowers of South Africa in opdrag van lady Florence uitgegee het), Dora Fairbridge, sir Meiring Beck and mev. Beaumont Rawbone.

Kantoor (1750–1760)

Sir Lionel het voorgestel dat die huis en sy inhoud tesame vir die land bewaar word en dat 'n algemene asook ’n uitvoerende komitee aangewys word om die geldinsameling en ander nodige aktiwiteite uit te voer. Hy het selfs die lede van die komitees voorgestel asook die voorsitters, onderskeidelik Annie Botha en Dora Fairbridge. Sy vrou moes, syns insiens, in albei komitees dien. Ds. A.I. Steytler van die Groote Kerk het die mosie in Hollands gesekondeer, waarna dit eenparig aangeneem is.

Ten einde belangstelling by die publiek aan te wakker, het Olga Racster ’n reeks artikels vir die Cape Times begin bydra. Harry Hands, die burgemeester, briewe aan alle munisipaliteite in die Unie geskryf waarin hy skenkings versoek het. Lady Florence se tuisstad, Johannesburg, het volstrek geweier.

Op die aand van 27 Februarie 1913 het lady Florence in die geselskap van mev. Grace Douglas Pennant, mev. Marloth en dr. Purcell saam met sir Lionel as afvaardiging die Kaapse stadsraad genader. Laasgenoemde en sen. sir. Meiring Beck het die raad toegespreek en gevolglik is £1 000 bewillig, maar later op ’n vergadering van belastingbetalers verminder tot £500. Ondanks die bittere indertydse onenigheid in die Volksraad het lede kortstondig verenig in langsbelang en £3 000 toegewys vir die aankoop van meubels. ’n Bydraelys is geopen wat ’n bedrag van £2 366 13s. 10d. opgelewer het.

Die Koopmans-de Wet-huis, 1920

Armoire van stinkhout (1780–1790)

Dr. Purcell, J.R. Finch, A.E.F. Gore en lady Florence is aangewys om die meubels en kunsvoorwerpe uit te soek wat vir die versameling behoue moes bly omdat dit van werklik geskiedkundige en kunswaarde was.. Die skilder Edward Roworth, wat in 1914 direkteur van die Suid-Afrikaanse Nasionale Kunsmuseum sou word, het die skilderye help uitkies. Nadat die komitee 2 089 items nagegaan het, het hulle ooreengekom om op 356 lotte te bie. Later is nog 18 bygevoeg wat nie op die vendusierol voorgekom het nie. Die algemene komitee het dr. Purcell as hul bieër gekies.

Die veiling, wat behartig is deur J.J. Hofmeyr & Seun, het op 17 Maart 1913 begin en sou 10 dae duur. Die eerste agt is gehou in die Goeie Hoop-saal en die laaste twee in die huis in Strandstraat. Besigtiging het eers op 15 Maart begin en belangstellendes is verbied om enige item aan te raak. ’n Karige katalogus is saamgestel wat, saam met die minder as ideale toestande vir besigtiging, tot die komitee se voordeel gestrek het omdat hulle die items vooraf op hul eie tyd kon bekyk.

Die veiling was omstrede. William R. Morrison, ’n handelaar in en versamelaar van Africana, het 10 hoogs kritiese berigte vir die Cape Times geskryf en op die aand van die eerste dag het die toewysing van staatsgeld onder hewige kritiek in die Volksraad deurgeloop. Sir Lionel en Abraham Fischer het die raad se vroeëre besluit moedig verdedig. Ook is talle onrealisties hoë pryse op die veilig betaal, byvoorbeeld £8 5s. vir ’n blombak van geelkoper, waarop Morrison geskerts het geelkoper word in die Kaap sê as edelmetaal beskou. Nog ’n geelkoperbak is vir £9 10s. verkoop. Winskopies was onder meer ’n Lodewyk XVI-ormoluhouer met ’n deksel van moeder van pêrel en inlegwerk van emalje, deur Vervain, vir 26 sjielings. Ook ’n Lodewyk XV-fles (cruet) van silwer vir £30.

Die bod op al die lotte wat die komitee wou aankoop, is op dr. Purcell toegeslaan. Hy het 374 lotte bekom, wat hy self geskat het 21% van die totale getal items was (sommige lotte het uit meer as een item bestaan). Die versameling wat so bekom is, het bestaan uit 188 stukke erdewerk (196 volgens ’n ander bron), 69 meubelstukke en vyf plaaslik vervaardigde klerekaste van verskillende style en van verskillende Suid-Afrikaanse houtsoorte. Daarbenewens is ook 13 dak- en muur-kroonkandelare van geelkoper en 26 ander glas- en koperware, asook 28 Sheffield-items, 41 stukke silwerware, 110 items van glas en 147 Chinese en Japannese porseleinstukke. Die Sheffield-items het die Breda-eetservies ingesluit wat bestaan het uit drie kandelare, vyf voorgeregborde, vier opdienbakke met deksel en twee souskomme. Dit is in 1834 in Londen vir Michel van Breda van Oranjezicht aangekoop met geld wat hy gekry het uit die vrystelling van die Kaap se slawe. Dié aankoop alleen het die komitee £500 10s. uit die sak gejaag. Van die silwerware was die Hollandse items die belangrikste, veral ’n drinkglas waarop ’n portret van Lodewyk XVI gegraveer is en wat aan hom geskenk is deur ’n lid van die De Lettre-familie. Die totale opbrengs van die veiling was £4 032.

Die huis is op geveil op 8 April 1913. Sir Lionel, lady Florence en hul medekomiteelede het die aand vantevore byeengekom om amptelik te besluit om die huis te koop en dit dan oor te maak aan die Suid-Afrikaanse Museum. Die volgende dag is die bod vir die huis op die komitee toegeslaan vir £2 800, waarna dit saam met dr. Purcell se aankope aan die staat geskenk is.

• (af) De Kock, W.J. en Krüger, prof. D.W. (hoofreds.). 1972. Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek, deel II. Pretoria: Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing.
• Duncan, Paul en Alain Proust: Hidden Cape Town. Kaapstad: Struik, 2013. ISBN 978-1-43170-299-2
• (en) Picton-Seymour, Désirée. 1989. Historical buildings in South Africa. Cape Town: Struikhof Publishers.
• (en) Potgieter, D.J. (editor-in-chief). 1973. Standard Encyclopaedia of Southern Africa. Cape Town: Nasionale Opvoedkundige Uitgewery.
• (en) Die huis se geskiedenis soos weergegee op Iziko Museums se webtuiste Geargiveer 6 November 2011 op Wayback Machine. URL besoek op 2 Mei 2016.