Konserwatiewe Party

In die laat 1970's en vroeë 1980's het daar toenemend spanning ontstaan binne die Nasionale Party tussen die voorstanders van beperkte hervorming en dié wat daarteen gekant was. Die behoudendes (sg. "verkramptes") onder leiding van dr. Andries Treurnicht het hoofsaaklik gehandel oor veelrassige sport, die politieke lotgeval van die bruin mense en Indiërs, veral hulle plek in die Suid-Afrikaanse samelewing in die algemeen.

Die spanning is in Februarie 1982 op die spits gedryf toe eerste minister P.W. Botha die grondslag vir magsdeling tussen die wit, bruin en Indiërbevolking hergedefinieer het. Dr. Treurnicht en sy volgelinge het volgehou die grondwetlike voorstelle, soos in 1977 deur die kiesers gesteun, het neergekom op aparte parlemente vir elke groep. Hulle sou geen inperking van wit politieke mag duld nie. Botha weer, het aangedring elke soewereine staat kan net een soewereine parlement hê en dat die drie groepe dus konsensusbesluite oor alle sake wat van algemene belang was, sou moes bereik.

Tydens ’n parlementêre koukus van die Nasionale Party het 22 lede buite stemming gebly of teen ’n mosie van vertroue in die eerste minister gestem. In die daaropvolgende dae het ses van hierdie lede hulle vertroue in die eerste minister herbevestig, maar die oorblywende 16 het later bedank of is uit die N.P. geskop. Buiten Treurnicht, wat minister van staatsadministrasie was, het die groep nog ’n minister, dr. Ferdie Hartzenberg, minister van onderwys en opleiding, ingesluit. Albei het uit die kabinet bedank.

Op 20 Maart 1982 kom 8 000 mense in Pretoria se Skilpadsaal byeen vir die stigtingsvergadering van die Konserwatiewe Party. Treurnicht is eenparing tot leier verkies en talle kleiner regse organisasies, soos die Nasionale Konserwatiewe Party, het hulle steun aan die K.P. toegesê. Die party, met 17 setels, word die derde grootste in die parlement naas die N.P. en die Progressiewe Federale Party, wat 26 setels gehad het. Die Nuwe Republiek Party het toe 8 setels gehad.

Die K.P. het sy eerste tussenverkiesing in Mei 1983 gewen, maar twee tussenverkiesings op 29 November 1984 verloor. In November 1985 is die N.P.-meerderheid in drie tussenverkiesings kwaai deur die K.P. verminder, hoewel die N.P. gelyktydig in al vier tussenverkiesings gewen het. In die eerste algemene verkiesing (1987) waaraan die K.P. deelgeneem het, het die party 547 559 (of 26,62%) van die stemme op hom verenig en die Progressiewe Federale Party (met 288 574 of 14,03% van die stemme) as die amptelike opposisie onttroon. Die N.P. was as gevolg van die K.P. se 22 setels en die 19 van die P.F.P. vir die eerste keer sedert 1948 links van die amptelike opposisie, nadat N.P.-propaganda oor die K.P.-gevaar baie verligte kiesers terug in die N.P.-laer gedryf het.

Voor die algemene verkiesing van 6 September 1989 is groot gewag gemaak van die moontlikheid van ’n uitslag waarin geen party ’n volstrekte meerderheid sou kon behaal nie. Uiteindelik het daar niks van gekom nie met die N.P. wat 93 setels gewen het, die K.P. 39 en die Demokratiese Party 33. In een Vrystaatse kiesafdeling was die N.P. en K.P. gelykop, vir ’n totaal van 166 setels.

Tydens die onderhandelings wat aanleiding gegee het tot die eerste veelrassige verkiesing van 27 April 1994 het die K.P. toenemend ’n toeskouer van die hoofstroom-politiek geword en uiteindelik nie aan die verkiesing deelgeneem nie. Baie van sy ondersteuners het uiteindelik ’n tuiste in die Vryheidsfront gevind, of bloot nie meer gaan stem nie.

• Keyter, Elise (red.) (1990). Official Yearbook of the Republic of South Africa, 1989/90. Pretoria: Buro van Inligting vir die Departement van Buitelandse Sake.
• Mostert, J.P.C. (1986). Politieke Partye in Suid-Afrika. Bloemfontein: Instituut vir Eietydse Geskiedenis, U.O.V.S.