Khoiname van Kaapstad

In Dictionary of Southern African Place Names (1987, 2014) en sy vertaling, Plekname van Suider-Afrika (2020) word aangevoer die ou Khoinaam vir Kaapstad is Huigais (aangegee sonder die schnalztekens, aangesien klank-rekonstruksie moeilik is), wat "klipplek" of "plek van klip" beteken; aanvanklik met betrekking tot die Kasteel, maar later by uitbreiding die hele Kaapstad, al is menige betekenisse daaraan voorheen toegeskryf, soos "bedek met wolke", "pofadder" of "plek van slange" of selfs "nes van otters".[1][2]

Kyk mens egter na die artikel "Die Khoekhoense name van Kaapstad" deur G.S. Nienaber (1974),[3] is sake glad nie so klinkklaar en eenvoudig nie, omdat mens met 'n oertaal te doen het waarvan die tekste en woordverklarings maar skraps is, met heelwat onderskeie dialekte (én homonimie, én sinonieme), wat dus, soos te sien by Kamies- in Kamiesberg in Toponymica Hottentotica, tot elf verskillende verklarings kan beteken.

In sy artikel is daar agt tekste ter sprake waar die name vir Kaapstad voorkom of in bespreek word.

Teks 1. 'n Sendeling van die Londense Sendinggenootskap, Johann H. Schmelen en sy vrome Namavrou het die vier Evangelies in Nama vertaal, met die titel Annoe kayn hoeaati haka kanniti, Nama-kowapna gowayhiihati (of in moderner ortografie: !Ano !gâi-/ hôati Haga /Kaniti Nama-gowab-!na xoaei-he-hâti), wat beteken: "die heilige goeie boodskap, Vier (Evangelie)boeke, in die Namataal geskryf." Dit was in 1831. Op die titelblad en op bl. 337 staan: "Diihiiko Hoekaysna Kaykoep Bridekirkkipga" (oftewel, "Diheko Hoekays-!na Gei-!khub Bridekirkibxa") wat min of meer beteken: "Gedoen (gedruk) in Kaapstad deur mnr. Bridekirk." Van belang hier is Hoekays-!na, "Kaapstad-in". Die betekenis word nie verklaar nie.

Teks 2. Deur Hans C. Knudsen, 'n sendeling van die Rynse Genootskap, word 'n spel- en leesboekie van sestien bladsye in 1845 uitgegee, genaamd Nama-A.B.Z.: Kannis, vir die gebruik in sy skool in Bethanien, waarin ook vertalings van aardrykskundige name agterin voorkom in Engels. So staan daar: 'Hu-"gaïs, Cape Town. Dit kan oorgeskryf word as //Hu-!gaïs. Ook hier word die betekenis nie verklaar nie.

Teks 3. J. Theophilus Hahn skryf in sy Tsuni//Goam (1881):

//Hu-!gais.— This is the name by which Cape Town is known wherever the Khoikhoi tongue is spoken. This name consists of two words, //hū the root of a verb, meaning “to condense,” hence //hū-s, an old word for cloud, the word is still used; Ilhūs is also a game, and especially the game where Gurikhoisib, who is also called Eixalkha//nabiseb, or lightning, loses all his copper beads. This is metaphor; and (hūs or the shūs game is the game, battle, or fight in the clouds—the thunderstorm. In the thunderstorm (Eixalkha//nabiseb loses the lightning, which falls down to the earth; !gai is to bind, to surround, to tie, to envelop. Hu-!gais consequently means “ veiled in clouds.” And, indeed, every inhabitant of Cape Town will admit that this is a very significant name for “ Table-mountain.” We still say, if the clouds envelop the top of “Table-mountain,” he has his “tablecloth” on.

Teks 4. Die Rynse Sendeling J. George Kroenlein gee in 1889 sy Wortschatz der Khoi-Khoin uit. Hy skryf //Hui-!geis is 'n samestelling vir "die Kapstadt". Gaan die leser egter na //hui, tref hy 'n werkwoord aan, waar "die kop gelig word" (soos by slange), en ook //huib, die Cobra capella. Dus, 'n koperkapel wat bakkop staan.

Teks 5. Dr. H. Vedder skryf in sy artikel "Bedeutung der Stammes- und Ortsnamen in Südwestafrika", opgeneem in die Joernaal van die Wetenskaplike Vereniging van SWA, deel 4 (1928) dat die naam vir Kaapstad onder die Khoi !Hui-!keis was. !Huis beteken "spoegslang" ('Spuckschlange'), en !keis beteken "plek" ('Ort'). Dus, beteken die pleknaam "slangnes" ('Schlangenhausen').

Teks 6. Pastor Frederik Christoffel Rust het ook in sy lewe as Rynse Sendeling onder die Nama gearbei. Hy het Kroenlein se Wortschatz (1889) hersien. Die woordeboek is in 1969 uitgegee onder die naam Nama-Wörterbuch. Onder die lemma //hui skryf hy: //Hui-!geis: Kapstadt (Ort, wo die Otter angreift, 'Otternnest'?).

Belangrik hier: Otter word hier in die nominatief enkelvoud vroulik ('die Otter') aangewend, dus is dit 'n verwysing na die slang, en nie 'n otter (wat 'der Otter', wat nominatief, enkelvoud, manlik is) nie. In navolging van Kroenlein, beteken die Duits hoogs waarskynlik "adder", dus staan daar: plek waar die adder aanval (of, gereed om aan te val), addernes?. Dit het ewe hoogs waarskynlik niks met die soogdier uit te waai nie; Nienaber herhaal in sy artikel weer: "plek waar die pofadder sy kop bak maak of oplig, gereed vir die aanval".

Teks 7. Charles Pettman kies geen kant in sy South African Place Names (1931) nie en versoen Kroenlein met Hahn, deur te sê Kroenlein bedoel dat Tafelberg sy kop oplig soos 'n kwaai koperkapel, en dat die naam op die stad oorgedra is.

Volgens Nienaber is dit 'n Hineininterpretierung – nie een van die drie Rynse sendelinge verbind die pleknaam spesifiek met die berg daarbo nie.

Teks 8. Laastens is daar die oudste geskrif beskikbaar – die reisberigte van kolonel Robert Jacob Gordon (bevelvoerder oor die magte van die NOIK), wat deur dr. A. Kieser herontdek is. Oor die naam van die moederstad wat hy teen 1790 te hore gekom het, skryf hy:

De oude hottentotten hieten de Caap hoeri 'kwaggo of de zeeberg. De emphasis op ieder der laatste syllable van het woord.

Nienaber voer aan daar kon egter ook 'n onderskeid bestaan het tussen Tafelberg en Kaapstad self.

Hy reken die "ou" Khoi sou ten minste 60 jaar of ouer kon wees, en dus jeugdiges in die jare 1730, wat nog die goeie ou taal gebesig het. Hoeri'kwaggo beteken nog seeberg. Maar hieruit kon voortspruit Hoerip keis wat "seestad" beteken, wat later van tyd al hoe meer gesinkopeer begin raak:

Die naam Hoekays (Schmelen), //Hu(i)!-gais en variante van 'n eeu of meer later is dan 'n swak gehoorde en verkeerd oorgelewerde weergawe van die ou naam. Hu(i) kan gesien word as die "verminking" van Huri-, byvoorbeeld.

Wat die sendelinge (Schmelen en Knudsen dalk uitgesluit), die taalkundiges of selfs die moedertaalsprekers dus vir adder, slang of verdigting aanhoor, moes dus eintlik die ouer see verstaan word.

Maar verder in Gordon se manuskrip duik nog 'n pleknaam op:

het casteel hiet kui keip of klip kraal

Kui- beteken 'berg', 'rots' of 'klip'. Keip deel met !kei-s en !gei-s (soos onder //Hui-!geïs) dieselfde betekenis, naamlik 'plek'. Die Namavorm (wat gedevelariseer word, d.w.s. hier met die 'k' wat wegval) sou wees: /(K)ui-!keib oftewel "Plek (!kei-b) met klip (/Kui-) (gebou)", of 'klipplek', 'klipstad' of 'klipkraal'.

Ook oor die reikwydte van die naam stel Nienaber slegs moontlikhede voor: "In hoever die naam net slaan op die Kasteel alleen of ook die stad insluit, dus "Kasteelstad" aandui, is nie seker nie. Dit is beslis moontlik dat dit die geval is."

Nou bly net een vraag oor: was Hui-keip (Klipkraal) of Hoeri-keis (Seestad) die voorganger van !Hui-!keis (Kaapstad)?

Aangesien die lid kwaggo (of xkoago) klaarblyklik ongebruiklik geraak het, trouens verdwyn het, is dit 'n vraag of die jonger geslag dit nie met die bekende !keis vervang het nie (dink aan Hui-keip of "Klipkraal"), en of die Hoeri-keis of Seestad, "See(berg)stad" nie die grondslag van die "verminkte" Hui-keis was nie wat toe schnalze voor die H- bygekry het. Maar ons stel dit nie voor nie; ons is te bang vir die griffier met sy "ad valvas curiae".