Kasteel die Goeie Hoop
Die Kasteel die Goeie Hoop (Nederlands: Kasteel de Goede Hoop) in Kaapstad is die oudste gebou uit die blanke vestigingstyd in Suid-Afrika. Die vesting is tussen 1666 en 1679 deur die Verenigde Oos-Indiese Kompanjie (VOC) gebou, en het 'n klein klei- en houtfort vervang wat deur Jan van Riebeeck, stigter van die halfwegpos aan die Kaap die Goeie Hoop, gebou is in 1652.
In 1664 was daar 'n oplewing van gerugte van oorlog tussen die Koninkryk van Groot-Brittanje en die Republiek van die Sewe Verenigde Nederlande en daar was vrese vir 'n Britse aanval op die Nederlandse Kaapkolonie. Gedurende dieselfde jaar is kommandeur Zacharias Wagenaer beveel om 'n vyfpunt klipkasteel te bou. In 1665 is die bougrond gekies en uitgemeet. Pieter Dombaer, ingenieur, het saam met ander vakmanne die bouwerke voorberei. Op 2 Januarie 1666 is die vier hoekstene gelê deur goewerneur Zacharias Wagenaar. Douwe Gerbrandt Steyn, baasmesselaar, het sedert 1672 'n sleutelrol vervul in die bou van die Kasteel. Sy naam, saam met die van Pieter Dombaer, word vermeld op die gedenkbord wat tans by die ingang na die Kasteel te sien is. Op 26 April 1679 is die vyf bastions (punte) genoem na die hooftitel van Willem, die Prins van Oranje. Die westelike bastion is genoem Leerdam; kloksgewys gevolg deur Buuren, Catzenellenbogen, Nassau en Oranje.
In 1682 vervang die hekopening die ou ingang wat aan die see gefront het. Die kloktoring, geleë bo die hoofingang is gebou in 1684. Die oorspronklike klok, die oudste in Suid-Afrika, is gegiet in Amsterdam in 1697 deur Claude Fremy en weeg 300 kg. Dit was gebruik om die ure aan te dui en burgerlikes te waarsku in geval van gevaar en kon tot 10 km ver gehoor word. Dit was ook gelui om inwoners en soldate vir belangrike aankondigings saam te roep.
Binne die mure van die Kasteel was daar onder andere 'n kerk, bakkery, werkswinkels, leefkwartiere, winkels, selle en 'n verskeidenheid ander fasiliteite. Die geel verf op die mure was gekies omrede sy vermoë om hitte en fel sonlig te verminder. 'n Muur verdeel die binnehof van die kasteel. Die verdeling is gedoen om inwoners te beskerm in geval van 'n aanval. Die bekende Katbalkon is 'n uitstaande kenmerk van die verdelingsmuur. Die oorspronklike balkon is gebou in 1695 en is herbou in sy huidige vorm deur die VOC tussen 1786 en 1790. Vanaf die balkon is aankondigings gedoen aan soldate, slawe en burgers van die Kaap. Die balkon lei na die beroemde William Fehr-versameling van historiese skilderye en outydse meubels, wat betrekking het op die Kaap die Goeie Hoop.
In 1936 is Kasteel die Goeie Hoop tot 'n nasionale monument verklaar. As gevolg van 'n uitgebreide restourasieproses wat van stapel gestuur is in die 1980's, is die Kasteel die Goeie Hoop die bes bewaarde fort van sy soort wat gebou is deur die VOC waar dit belange gehad het.
Die Kasteel die Goeie Hoop was die plaaslike hoofkwartier van die Suid-Afrikaanse Weermag in die Wes-Kaap en huisves die militêre museum en seremoniële fasiliteit vir tradisionele Kaapse Regimente. Die Kasteel die Goeie Hoop is tussen Kaapstad-hawe en Tafelberg geleë.
Gebou
Die Kasteel de Goede Hoop is volgens die internasionale standaardstelsel van die vestingbouers Stevyn en Vauban gebou. Kastele met soortgelyke grondplanne word oor die hele wêreld, veral in Nederlandse kolonies, aangetref. In sy ontwerp kan die Kasteel as 'n tipiese voorbeeld van die Barok-boukuns beskou word. Die Vauban-grondplan was die van 'n vyfhoekige fort met uitstekende hoek bastions (bolwerke) waarvandaan vuurwapendekking aan die reguit mure wat die bastions verbind, verskaf kon word.
Die vyf bastions is na voltooiing vernoem na die vyf belangrikste titels van die Prins van Oranje, naamlik Oranje, Katzenellenbogen, Nassau, Buren en Leerdam. Elk van die bastions is 9,14 m hoog en die muur tussen elke bastion 15 m lank. Die Kasteelmure is aan die seekant effens hoër as aan die landkant, maar is gemiddeld sowat 10 m hoog. Baie kenmerkend vir hierdie soort grondplan is die Kat, wat die binnehof van die Kasteel in twee verdeel. Die Kat, wat in 1685 gebou is, is ’n muur van 165 m lank en byna 12 m hoog waarop kanonne opgerig kon word om verdere dekking aan die bastions te verskaf en om as ’n tweede terugvalfront te dien indien die een helfte van die Kasteel tydens 'n aanval vernietig of ingeneem sou word. Verskeie geboue is met verloop van tyd aan weerskante van die Kat opgerig.
Die bastions Katzenellenbogen, Nassau en Oranje en die Kat vorm 'n binneplaas wat die "wapenplaats" genoem is. Die bastion aan die suidekant, Oranje, het die werkswinkel en kwartiere van die wapensmid en die wagte van die wapenkamer gehuisves. In Nassau, aan die suidoostekant, is die kruitmagasyn, verskeie kantore en pakkamers ingerig, terwyl Katzenellenbogen, aan die oostekant, onder meer die berugte Donker Gat, selle en die folterkamer (wat eers in 1698 ingerig is) gehuisves het.
Die Nederlandse Driekleur is gewoonlik op die muur van Katzenellenbogen gehys. Op een van die mure van Katzenellenbogen is daar 'n skip uitgebeitel wat uit die 17e eeu dateer en wat ’n ooreenkoms toon met die skip wat op die grootseël van die VOC voorkom. In Leerdam, aan die westekant, was die betaalmeester se kantoor en die teregstellingsterrein. Die manskappe en offisiere is oorspronklik in Buren, die noordelike bastion, gehuisves. Die kaptein se toring of uitkyktoring is op die muur tussen Oranje en Leerdam ingerig.
Die kasteel het sy eie put gehad (wat vandag nog bestaan). In die Kompanjiesdae was daar ’n piramide vormige stapel kanonkoeëls in die voor- en agterplaas. Daar is van 12-, 18- en 24-ponderkanonne gebruik gemaak, waarvan daar altesaam waarskynlik ’n honderd was. In die geskiedenis van die Kasteel is daar waarskynlik geen enkele skoot van die gebou af geskiet ter verdediging daarvan of ter verdediging van die baai nie. Aanvalle het altyd in ander baaie en op ander strande plaasgevind.
Die oorspronklike kwartiere wat in 1674 aan goewerneur Bax toegeken is, was in die muur tussen Oranje en Leerdam geleë. Die eerste amptelike goewerneurswoning is teenaan die Katmuur opgerig en Simon van der Stel was die eerste goewerneur wat dit betrek het (in 1691). Simon van der Stel het heelwat veranderings aan die geboue binne die Kasteel aangebring. In sy tyd is die poort in die muur tussen Katzenellenbogen en Buren toegemessel en die nuwe poort in die muur tussen Buren en Leerdam gebou. Hierdie poort, aan die Parade-kant van die Kasteel, is gebou van klein Nederlandse bakstene met pilasters, 'n fries en 'n verdeelde fronton in bewerkte klip. In die fronton (driehoekige pediment) is die Nederlandse Leeu en Kroon in laagreliëf aangebring.
Aan weerskante van die ingang is daar ’n pilaster van grysblou klip, en op die twee kapitele verskyn die VOC embleem. Op die fries tussen die twee kapitele kom die wapenskilde voor van die ses Nederlandse stede waar kamers van die Kompanjie gevestig was: Amsterdam, Rotterdam, Delft, Middelburg, Hoorn en Enkhuizen. Die netjiese messelwerk met die klein geel bakstene (klompjes) in die poort en in die torinkie bo-op dui daarop dat daar in hierdie vroeë stadium reeds puik vakmanne aan die Kaap was. In die agtkantige kloktoring bo-op die poort hang die oorspronklike klok nog. Die klok is in 1697 in Amsterdam gemaak en is gebruik om burgers byeen te roep vir belangrike aankondigings en proklamasies.
Dit het ook as alarm gedien in geval van brand of ander gevaar. Aan weerskante van die in- gang is daar 'n skildwaghuisie. Die twee heraldiese leeus by die ingang van die kasteel, wat aan Anton Anreith toegeskryf word, dateer uit 'n heelwat later tydperk. Die Goewerneurswoning was nie die enigste gebou wat teenaan die Kat-muur gebou is nie. Aan die westekant van die boogingang wat die buiteplein met die binneplaas verbind het, was 'n tweede woning, wat gedurende Simon van der Stel se bewind aan die Sekunde toegewys is. 'n Aantal koringskure met gewelfde plafonne is in 1701 ook teenaan die Kat aangebou. Die opvallendste kenmerk van die Kat is egter die sogenaamde Nuwe Kat of die Katbalkon. Hierdie balkon, wat toegang verleen tot die Goewerneurswoning en die raadsaal, is meer as 100 jaar na die voltooiing van die Goewerneurswoning (Van der Stel se tyd) toegevoeg.
Die ontwerp en uitvoering van die Katbalkon word dikwels aan die Franse argitek Louis Thibault en die beeldhouer Anton Anreith toegeskryf. Hoewel die versiering waarskynlik Anreith se werk is, is die ontwerp van die balkon in sy geheel egter van so 'n aard dat dit volkome teen Thibault se ontwerpbeginsels indruis. Die Katbalkon is een van die verfraaiings wat deur goewerneur Van der Graaff (aan bewind 1785–1791) aangebring is. Die bouwerk is eerder 'n portiek as 'n balkon.
Dit is 'n oordekte ingangstoep met trappe aan weerskante. Die stoep en trappe is met leiklip wat uit Nederland ingevoer is, uitgelê. Die portiek word gesteun deur vier mooi, gegroefde, ioniese suile en twee steunpliare, almal van kiaathout. Die reliëf op die balkonrand toon 'n Nederlandse leeu op 'n gekroonde wapen- skild. Aan weerskante is 'n rustende figuur – een figuur op 'n stapel boeke stel vrede voor, terwyl die ander op 'n kanon oorlog uitbeeld. Die rand is verder met eiketakke en militêre trofee versier.
Die pragtige swaar kiaathoutdeur onder die Katbalkon verleen toegang tot die Goewerneurswoning en verskeie sale. Van hierdie sale word vandag nog vir Staatsgeleenthede gebruik. Die bekendste is die vroeëre Raadsaal, waar die Politieke Raad vergader het en waar die beroemde William Fehrversameling vandag gehuisves word. Ander bekende sale is die eetsaal met sy mooi versierde kaggel en die danssaal, wat deur lady Anne Barnard beplan is. In die voorhof of buiteplein is die meeste regeringskantore, asook die vroeëre Goewerneurswoning, wat na voltooiing van die amptelike Goewerneurswoning teen die Katmuur aan die kaptein van die garnisoen toegeken is. In die binnehof, wat ook die wapenplaats of kaserneplein genoem is, was die graanskure en werkwinkels.
ln die binneplaas reg agter die Goewerneurswoning was daar vroeër ’n mooi tuin met 'n dolfynfonteintjie wat deur Anton Anreith gebou is. Lady Anne Barnard het in hierdie tuin haar beroemde briewe geskryf. Regs van die boogingang wat die binneplaas van die voorhof met mekaar verbind, is daar 'n gangetjie wat na die putshuis lei. Die put is ongeveer 12,5 m diep en moes as bron van water dien in geval van oorlog of beleg. Omdat dit so na aan die see was, was die water baie brak.
Van die grag en die drie ophaalbrûe wat dit moes oorspan, het daar nie veel gekom nie. ln 1705 is daar begin met die uitgrawing van ’n kleiner grag binne die groot grag, maar dit is nooit voltooi nie. Die Kasteel was aanvanklik baie na aan die see geleë. Na 'n land herwinningskema in 1937 is 'n groot deel van die strandgebied egter drooggelê en staan die Kasteel vandag ongeveer een kilometer van die see af.
Die Kasteel as middelpunt van die Kaapse samelewing
Die Kasteel was die hoofkwartier van die VOC aan die Kaap en die politieke, militêre en sosiale lewe aan die Kaap het om die Kasteel gewentel. Met verloop van tyd, ongeveer ’n honderd jaar nadat Jan van Riebeeck voet aan wal gesit het, het daar 'n dorpie om die Kasteel ontwikkel wat later as Kaapstad bekend sou staan.
Die Kasteel het egter nog lank die belangrikste gebou in die dorpie gebly. Nadat die ou fort gesloop is, het die garnisoen en die destydse kommandeur hul intrek in die Kasteel geneem en militêre seremonies en roetine het 'n daaglikse, kleurryke deel van die Kasteel se bestaan geword. Daar was die gereelde seremoniële wisseling van die wag, asook die inspeksie van die wag voordat hulle aan diens gegaan het. Hoewel die militêre offisiere gewoonlik in private huise in die dorp gewoon het, was sowat 400 soldate in die Kasteel gehuisves.
Die Kasteel was die setel van die Kaapse bestuur, waarvan die goewerneur en sy raadslede die hoogste gesag was. Van die begin af het die kommandeur, tater die goewerneur, in die Kasteel gewoon, eers in die woning in die muur tussen Leerdam en Oranje en later in die Goewerneurswoning teen die Kat-muur. Ander hoogwaardigheidsbekleërs, soos die Sekunde, het ook in wonings in die Kasteel gewoon. Die gewone amptenare het in herberge of in private huise in die dorp gewoon. Die Politieke Raad, die hoogste gesagsliggaam van die vae aan die Kaap, het gewoonlik in die Kasteel vergader.
Die goewerneur was voorsitter en hy is bygestaan deur die Sekunde, die sekretaris en ander hoë amptenare. Vergaderings is in die Raadsaal gehou en proklamasies of belangrike aankondigings is na die klokgelui om die burgers byeen te roep, van die Katbalkon af gedoen. Die geregshof het ook in die Kasteel sitting gehad en gevangenes wat gevonnis of ter dood veroordeel is, is in die selle onder Katzenellenbogen aangehou. Wanneer 'n beskuldigde nie wou praat of erken dat hy 'n misdaad gepleeg het nie, is hy dikwels vir ’n tyd lank in die berugte Donker Gat opgesluit.
Beskuldigdes is soms ook in die folterkamer gemartel om ’n erkenning van hulle te verkry. Dit was in daardie jare se regspleging nodig omdat teregstellings nooit sonder 'n bekentenis uitgevoer kon word nie. Terdoodveroordeeldes is in die bastion Leerdam tereggestel. Die Kasteel was ook die middelpunt van die sosiale lewe aan die Kaap. Die vrouens van die verskillende goewerneurs het hierin ’n leidende rol gespeel. Hulle het groot danspartye en onthale gereël as vermaak vir die Kapenaars – dikwels ook die gewone burgers.
Hoogwaardigheidsbekleërs van die VOC, op pad na Indië of op pad terug na Nederland, is gewoonlik ook met groot swier in die Kasteel onthaal. Nadat die Britte aan die Kaap aan die bewind gekom het, was lady Anne Barnard die belangrikste persoon in die Kasteel se sosiale lewe. Sy was die vrou van die Kaapse Koloniale Sekretaris en het as gasvrou vir lord George Macartney opgetree. Sy het gereeld onthale en danspartye gehou om die Britte en die burgers aan die Kaap aan mekaar voor te stel. Benewens bekendes soos Adam Tas is ook Cetshwayo, die koning van die Zoeloes, as gevangene in die Kasteel opgesluit. Hy is in 1879 na Kaapstad verban en saam met al sy vrouens in die Kasteel aangehou.
Namate Kaapstad uitgebrei het, die goewerneurs uit die Kasteel getrek het om in ander ampswonings te gaan woon en die Kasteel 'n suiwer militêre vesting geword het, het sy rol as middelpunt van Kaapstad afgeneem. Alle regeringskantore is mettertyd ook na geboue in die stad verskuif.
Simboliek
Tot in 2003, toe dit vervang is, is die kenmerkende vorm van die vyfhoekige kasteel op vlae van die Suid-Afrikaanse Weermag gebruik en het dit die grondslag vir sommige rangkentekens (soos vir majoor en hoër) gevorm. Dit is ook op vliegtuie van die Suid-Afrikaanse Lugmag gebruik.
.svg.png.webp)
Vlag van die Suid-Afrikaanse Leër van 1994 tot 2003.svg.png.webp)
Vaandel van die Suid-Afrikaanse Vloot van 1981 tot 1994 met die kenmerkende kasteel op.svg.png.webp)
Rondeel van die Suid-Afrikaanse Lugmag van 1982 tot 2003
Bronnelys
- Botha, Graham: The Castle of Good Hope. In: Lantern. Tydskrif vir Kennis en Kultuur. Jaargang 7, nr. 3, Maart 1958
- Muir, John: Know Your Cape. Publisher: Howard Timmins; 1975
- Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0-908409-55-9 band
Verdere leeswerk
- (en) Lalou Meltzer (1997). The Castle of Good Hope, Cape Town. Art Link. ISBN 0-620-20823-6.
- (af) Ras, A.C. (1959). Die Kasteel en Ander Vroe Kaapse Vestingwerke. Tafelberg-Uitgewers
- (en) Eric Rosenthal (1966). 300 years of the Castle at Cape Town. H.M. Joynt.
Eksterne skakels
 |
Wikimedia Commons bevat media in verband met Kasteel die Goeie Hoop. |
- (en) Toerisme-webwerf
- (en) Kaapstad by Fortified Places Geargiveer 16 Januarie 2009 op Wayback Machine
- (af) Prentegalery Kasteel Kaapstad Geargiveer 10 Mei 2015 op Wayback Machine
Normdata  |
|---|