Johannes Poortermans

Die ou polisiekantoor in Waalstraat, omstreeks 1840. Bo die gebou wapper 'n Union Jack en daarvoor skree 'n sersant bevele uit aan 12 konstabels wat daar in gelid staan. Links word 'n Maleier deur 'n geregsdienaar tronk toe gesleep, en regs sit nog 'n paar voor die deur van die kantoor op die stoep. Hieronder skryf Poortermans: “De broeken moeten blaauw gekleurd zijn”, presies soos die blou baadjies. Die argitek Louis Thibault het omstreeks 1786 in dié huis kom woon nadat dit voorheen aan die Brand-familie behoort het. Dis omstreeks 1983 gesloop.

Op 21 Desember 1934 het Die Huisgenoot 'n artikel deur René F. Immelman oor twee en 'n half bladsye geplaas onder die opskrif "Johannes Cornelius Poortermans. 'n Kaapse Kunstenaar uit die Vorige Eeu". Onderstaande weergawe is ietwat verkort en die spelling gemoderniseer waar nodig.

Onlangs is 'n versameling skilderye en litografiese afdrukke in Holland ontdek deur mnr. Gerrit Bakker van die Hollands-Afrikaanse Uitgewersmaatskappy en na sy terugkeer ten toon gestel deur sy firma by Kerkstraat 3, Kaapstad. Hulle is almal vervaardig deur 'n feitlik onbekende kunstenaar, met name Johannes Cornelius Poortermans, wat aan die Kaap woonagtig was, vermoedelik tussen 1832 en 1850. In die Kaapse almanakke en adresboeke van 1836-7 en 1846-7 word hy aangegee as ‘litograaf, skilder en tabakhandelaar’, eers van Loopstraat 25, toe van Ziekestraat 7 en later van Roelandstraat 8. Dog die beskrywing van sy eerste staanplek word aangegee as ‘ 'n steengroef onder die Leeuromp!’ Nes die meeste ander kunstenaars van sy tyd, het hy dit blykbaar 'n moeilike taak gevind om aan die Kaap 'n bestaan te maak, want hy word hier slegs met tussenposes aangetref en vermoedelik het hy lang reise na die binneland onderneem, sowel om geskikte voorwerpe vir nuwe skilderye te soek as om sy steendrukplate onder die boerebevolking te verkoop. Miskien het hy dit afgewissel deur nou en dan onderwys te gee op die verafgeleë plase.

In The Cape of Good Hope Literary Gazette van 1833, 'n maandblad wat uitsluitlik gewy was aan “letterkundige kritiek, wetenskap en die bevordering van nuttige kennis”, verskyn daar tussen nommers tien en elf van die tweede boekdeel (tussen 1 Oktober en 1 November 1833) 'n advertensie van die “litografiese besigheid van J.C. Poortermans van Nuweland, Kaap eie Goeie Hoop”. Twee voorbeelde van sy werk word ook gegee. Op die een word voorgestel 'n ou put waaruit 'n man besig is om water te trek met 'n primitiewe toestel, bestaande uit 'n dik paal wat in die grond geplant is en 'n ligte dwarshout boaan, aan die ente waarvan die twee emmers hang. Daar is 'n ander dwarsbout wat die emmers op en neer laat gaan. Die tweede afdruk is ook van 'n put waar die toue van die emmers deur twee osse getrek word. 'n Afdruk van die gereedskap van Poortermans word gegee, bestaande uit 'n soort primitiewe drukmasjien, wat byna soos 'n timmermansbank daar uitsien, met 'n handvatsel aan 'n roller vas wat weer die stewige blok afdruk op die druksteen.

In die Suid-Afrikaanse Openbare Biblioteek is ook 'n ander voorbeeld van die kuns van hierdie kunstenaar, met die opskrif “Litografiese tekening op klip van J.C. Poortermans, Kaap die Goeie Hoop”. Dit stel voor 'n inspeksie wat gehou is deur goewerneur sir Lowry Cole van vier bataljons van die plaaslike garnisoen wat voor hom verby marsjeer. Die Goewerneur het sy swaard aan sy sy en sy eretekens op sy bors en is gekleed in die volle mondering van opperbevelhebber van die troepe. Hy sit op 'n perd wat opgetooi is met 'n deftige saalkleed. Die soldate dra die blou broeke wat nou om die bene pas en onder die stewels vasgemaak word, met hoë helmhoede. Die Goewerneur te perd is op die voorgrond, terwyl die manskappe slegs deur die bene van die perd sigbaar is en by vergelyking baie klein voorkom. Die perspektief skyn ietwat onbeholpe, hoewel die steendrukplaat as geheel 'n baie interessante voorbeeld is van die werk van die eerste litograaf aan die Kaap byna 'n eeu gelede.

Die vertoning wat in Kaapstad gehou is, was des te interessanter daar dit, vir sover bekend is, die grootste versameling is van die werk van hierdie Kaapse kunstenaar wat nog byeengebring is, en van wie se kunsprodukte daar maar alte min voorbeelde nog bestaan. Die groot verskeidenheid wat daar aangetref is, maak dit des te belangriker. Daaronder tref ons altesame drie litografiese afdrukke en twintig oorspronklike waterverfskilderye aan. Die drie steendrukplate trek allereers die aandag, hoewel hulle van wyd uiteenlopende aard en kunsgehalte is. Hulle verskil van die ander wat in die Suid-Afrikaanse Openbare Biblioteek bewaar word, daardeur dat hulle wel gekleurd is.

Wat hierdie versameling van groter waarde maak, is die feit dat elke skildery of lito deur Poortermans self onderteken is, met die datum daarby. Die puik stuk van die hele versameling is dan ook myns insiens die afdruk waarop 'n sersant van die Khoikhoi-regiment, die Cape Mounted Rifles, voorgestel word in die swierige uniform, waarop die Pandoer-troepe so trots was. Hierdie offisier is te perd, en sy veelkleurige mondering bestaan uit 'n groen baadjie met goue omboorsels, 'n breë leergordel, nou, grys broek onder sy stewels vas, handskoene en 'n hoë helmet met pluimvere voorop, wat aan sy goue kraag met 'n windmakerige lint vasgemaak is sodat dit nie maklik kan afwaai nie! Die swaard neem 'n vername plek in, en hy is verder ook nog voorsien van 'n bladsak en 'n opgerolde kombers agter op saal. Die perd vertoon sekere eienskappe wat ooreenstem met die perd van sir Lowry Cole in die reeds gemelde lito: Albei het byna 'n menslike voorkoms, maar sommige dele van die lyf is nie heeltemal na verhouding nie. Ja, 'n mens kom byna noodgedwonge tot die gevolgtrekking dat die kunstenaar 'n standaardperd vir al sy gebruik het!

Hierdie een is dan ook 1835 gedateer, terwyl dié van sir Lowry Cole uit 1833 stam, en die ander twee in hierdie vertoning omtrent elf jaar later. Die een is van 'n Kaapse wynwa, met sestien osse en touleier, uit die dae toe die boere van Kaapland dae daartoe nodig gehad het om hul enigste mark, naamlik die ou moederstad, oor die sandvlaktes te bereik. Op die wa, waarop daar drie vate is, sit die drywer sy sweep en klap. Oor die agterste gedeelte van die wa is daar 'n tent. Dis 'n egte negosiewa van die soort wat tydens die Groot Trek in algemene gebruik in die binneland was. Volgens my mening is hierdie lito van 'n aanmerklik laer gehalte as die vorige, want veral die osse is leweloos; al sestien staan in dieselfde stywe houding en hulle sien daar onnatuurlik reëlmatig en alte eenders uit.

Die derde, wat net soos die vorige twee, 'n gekleurde lito is, is dan ook veel minder geslaag as selfs die reeds genoemde wa. Dit stel voor die skipbreuk in Tafelbaai van die Francis Spai op 7 Januarie 1846, en die kunstenaar het blykbaar 'n poging aangewend om die woedende storm op die doek te bring, maar dat hy daarmee onvergenoeg was, kan afgelei word uit 'n aantekening wat hy self daarby geskryf het: “Dit is een verkeerde proef door een stommeling van een knegt zonder verstand."

Die lito's wat net genoem is, is 'n onskatbare aanwins vir ons kunsgeskiedenis, want hulle verryk ons kennis van die werk van die man wat die heel vroegste steendrukplate aan die Kaap vervaardig het en van wie daar baie min oorspronklike lito's behoue gebly is. Dit verhoog vandag die waarde van sy werk vir ons dat hy hom byna uitsluitlik tot die alledaagse lewe aan die Kaap gewend en tot voorwerp van sy skilderye gekies het. Daaruit kan ons 'n skat van kennis put aangaande die kleredrag, doen en late van ons voorouers van 'n eeu gelede. Origens was daar op die tentoonstelling nog te sien twintig waterverfskilderye, waarvan sewe van plase is in die distrik Piketberg en sewe van tonele in die nabyheid van Saldanhabaai. Almal dagteken uit die jare 1847 tot 1849. Daar ons ná 1847 geen bewys kan vind dat Poortermans nog in Kaapstad woonagtig was nie, lyk dit heel waarskynlik dat hy in ongeveer daardie tyd die stad verlaat en hom in die omgewing van Piketberg en Saldanhabaai bevind het, waar hy hom veral toegelê het daarop om dié plase op die doek te bring waar hy die meeste gasvryheid geniet of die langste vertoef het.

Miskien was litografiese werk ook lank nie winsgewend genoeg nie, en het hy ná 1849 teruggekeer Holland met die bedoeling om daar gekleurde litografiese afdrukke van Kaapse tonele op die mark te bring. Moontlik is hy nie lank ná sy aankoms in sy geboorteland oorlede nie, en so is hierdie versameling as geheel nog daar bewaar gebly deur die een of ander nakomeling van Poortermans wat daar bloot sentimentele waarde aan geheg het.

Sy skilderye is nie eersterangse werk nie, want daar is 'n mate van onbeholpenheid en gebrek aan tegniek te bespeur. Daar is ook te min kleurskakering, en sy kennis van perspektief is blykbaar maar taamlik elementêr. Dog die intrinsieke waarde van sy werk lê daarin dat hy ons in staat stel om die alledaagse boerelewe van honderd jaar gelede helder voor die gees te roep. Die kleredrag van die gewone burgerlike gesin word noukeurig geteken in alle besonderhede. Dis 'n onweerlegbare feit dat Poortermans, deur middel van die waterverfskilderye in hierdie versameling 'n groot leemte in ons kennis van ons vroeë kultuurgeskiedenis aanvul deur ons kennis van die boerestand van die binneland te verryk en ons hulle te laat aanskou deur die bril van 'n simpatieke waarnemer, wat hulle goed geken en met hulle op intieme voet omgegaan het.

Die skildery Marton's Hoek, Koorn Plaats van de Heer W. Smit in de Piquet Gebergtens, Kaap de Goede Hoop, 1849 (waarskynlik eintlik “Moutonshoek”) is 'n tipiese voorbeeld van sy plaastonele. Die reëlmatige lemoenboord met sy bome van egalige groen is natuurlik baie primitief, maar dis ongetwyfeld interessant om te sien hoe graan destyds uitgeslaan word met 'n lang stuk plat hout soos 'n roeispaan, en water aangedra word deur 'n bediende op die kop. Die steeks perd of bees kom ook verskeie kere voor, wat nie wil padgee nie en die plaasjong baie sonde veroorsaak. 'n Ander stel weer 'n ploegtoneel baie treffend voor: die osse is lewendig en draf in volle vaart, sodat die touleier net moet uithardloop voor.

Uit die hele toneel spreek daar 'n gees van intense aktiwiteit wat meermale voorkom en wat Poortermans met groot sukses vir ons weergee. Die veelsydige werksaamheid op 'n boerplaas kom duidelik uit in Plaats van Weduwe A.E. Lambregts. Elke sy van die boerdery vind ’n plekkie op hierdie skildery. Links is daar krale waar die beeste rondlê en die rustigheid self verpersoonlik. 'n Geweldige teenstelling vorm die voorgrond waarvan eenkant 'n outydse rytuig aankom, met ronde kap en groot wiele, getrek deur vier perde op 'n galop; van die ander kant kom drie perderuiters aangery. Die ronde strooise van die volk is daar ook sigbaar. Tussenin lê die outydse Kaapse woonhuis met sy strooidak, soliede groen hortjies, bo- en onderdeur. Die een jong trek 'n tentwa reg voor die voordeur, terwyl 'n ander 'n perd aanbring om in-gespan te word. Die werf van die plaas bestaan uit gras, dammetjies water en rooi kleigrond, wat 'n kontras vorm met die afwisselende groen en blou berge van die agtergrond.

Hoe die koloniste hul plase laat aanpas het by die natuurlike omgewing, tref 'n mens dadelik in Eiendom van M. Brink, naby Geelbeck, Saldanhabaai, wat miskien deftiger was as die gewone burgerwoning in daardie streke, daar dit voorheen die setel van plaaslike bestuur was. Die pragtige gewel trek meteens die aandag, met die donker rietdak en die helder blou water van die see, met seil- en roeiskuitjies daaragter. Veral merk ons hier die soort windpomp waarmee hulle destyds water uitgepomp het en wat baie op 'n Hollandse meul lyk, met sy vyf lang stellasieagtige houtarms om die wind te vang. Op Philipskraal, eiendom van N. Loubser, Saldanhabaai, krap die hoenders op die werf rond en op die koringmiede, terwyl die klonkies rondspeel – die geheel 'n tipiese plaasgesig. 'n Interessante toneeltjie tref 'n mens op Hoedjiesbaai, 'n groot visvangplek van mnr. Cottels, waar 'n kunstenaar op die voorgrond langs die see skilder, gekleed in pluishoed en manel. Is dit nie waarskynlik Poortermans self, soos hy daar uitgesien het op een van sy skilderboggies nie?

Twee skilderye werp besonder baie lig op die sosiale lewe van die boerestand. Die een stel voor 'n tipiese woonvertrek op die reeds gemelde Philipskraal, die ander 'n Sondagnamiddagtoneel op 'n plaas. Op eersgenoemde sien ons hoe droë bokkoms, saals en swepe aan die dwarsbalke hang, want daar was geen plafon nie, en pampoene word op die mure gebêre. Die koperkoffiekonfoor staan op die een tafel; op 'n ander is 'n houtemmer, waar 'n hoender op die rand sy ewewig probeer behou en tegelykertyd water drink. Dis opmerklik dat die hoenders saamleef met die gesin in dieselfde vertrek! Al die vroue dra wye rokke met nou lyfies en tjalies om hul skouers. Sommige dra kappies. Verskeie mans sit selfs binnenshuis met hul hoede op.

Dis interessant om te sien hoe die boer blykbaar pas van die veld ingekom het, en nou gee sy vrou hom 'n stuk seep aan om te was, want die waskom en waterbeker, met 'n handdoek daarby, staan klaar vir hom. Dat die boere darem toentertyd nie ongeletterd was nie, toon ons die boeke op die vensterbank en op die een tafel. Een ou kêrel sit ook in sy onderbaadjie met 'n bril op en lees – blykbaar 'n godsdiensoefening, want die ander sit met eerbiedige aandag na hom en luister. Dit moes darem 'n baie groot gesin gewees het, want daar is nie minder as veertien groot mense en vyf kinders, behalwe bediendes, in die vertrek nie! Die werf op 'n Sondagnamiddag is vol lewe, want onder meer gaan twee menere en hul gades blykbaar na 'n kerkdiens in hul Sondaggewaad –Die een in 'n pluishoed en manel, met 'n ligte broek en sy Bybel onder die arm, die ander boer dra 'n bruin belbroek, 'n ligblou baadjie, 'n grys onderbaadjie en 'n rooi sisdoek om 'die nek.

Die vrouens sien daar baie sedig uit met hul voorskote en kantkappies, terwyl die agterste een ook 'n hondjie onder die arm dra. Agter haar loop 'n kleinmeidjie met 'n lang verewaaier. Is dit miskien dat sy agter haar nooi onder die kerkdiens moet staan en haar. moet koel hou daarmee? Daar is groot bedrywigheid op die werf: 'n hond ja 'n vark, 'n perd hardloop verby, en ten spyte daarvan dat dit Sondagnamiddag is, speel die seuns albaster. Het ons voorouers hulle miskien destyds baie minder oor sulke dinge bekommer as wat dit die geval 'n geslag daarna was?

Voor die deur van die huis staan 'n wa, belaai met ag vate wyn, blykbaar klaar om Maandagmôre vroeg mark vervoer te word. Om die wa is daar sowat sewe bediendes geskaar, wat noukeurig hul base en nooiens beskou in hul Sondagklere. Die gesiggies van die kinders is werklik primitief geteken in hierdie skildery, en die gebrek aan perspektief is hier uiters hinderlik, maar die bont veelkleurigheid van die kleredrag is weer aan die ander kant baie aantreklik. Op hierdie skildery het die kunstenaar 'n aantekening gemaak dat hy 'twee jaar in hierdie gesonde buurt vertoef het', dus vermoedelik tussen 1847 en 1849, waarna daar geen spoor van hom aan die Kaap meer te vind is nie.

Daar is verder twee skilderye van naturelle en een van 'n Natalse opperhoof, “wat 4 000 man onder sy beheer het”, wat dus oënskynlik aandui dat Poortermans op een van sy reise na die binneland selfs tot in Natal deurgedring het. 'n Geveg tussen 'n blanke kommando en inboorlinge tydens die Oorlog van die Byl is een van die onaantreklikste van al die skilderye, hoewel dit, ons terugvoer na die veelbewoë tyd in ons geskiedenis om te verneem dat “deze gebeurtenis is betreurenswaard; vijf van mijne vrienden zijn weggerukt door de (swartes) in de Hell Poort, genaamd 2 gebroeders Villiers, 1 Rousseau, 1 Haushamer, 1 Basson”.

Twee tonele uit die ou moederstad self verg ook ons aandag. Die een is 'n straattoneel in Sir Lowryweg in 1847, juis op die oomblik dat die Swellendamse poskoets verbykom. Daar 'n gereelde posdiens na “Over Berg”, soos die hele landstreek oorkant die Hottentotsholland-gebergte destyds genoem was, maar enkele jare vantevore ingestel is, is dit waarskynlik een van die heel vroegste tekenings wat daar bestaan van so 'n poskoets wat sowel passasiers as pos tussen Kaapstad en die verafgeleë grensdistrikte vervoer het. Maleiers met toerienhoede en 'n vrugteverkoper wat sy vrugte in twee mandjies aan 'n lang stok oor sy skouer van huis tot huis dra, verskyn ook in die straattoneel.

Hoe die polisie destyds geoefen en daaruit gesien het, lei ons af uit die tweede skildery, die ou polisiekantoor in Waalstraat aangetoon word. Bo die gebou wapper daar 'n Union Jack en daarvoor skreeu 'n sersant bevele uit aan twaalf konstabels wat daar in gelid staan. Links word 'n Maleier deur 'n geregsdienaar tronk toe gesleep, en regs sit nog 'n paar voor die deur van die kantoor op die stoep. Hieronder skryf Poortermans: “De broeken moeten blaauw gekleurd zijn”, presies soos die blou baadjies.

Daar is 'n gekleurde waterverftekening in hierdie versameling wat ongeteken is en waarvan met 'n groot mate van sekerheid kan vasgestel word dat dit nie aan Poortermans kan toegeskryf word nie. Verskeie deskundiges meen dat die tegniek, keuse van onderwerp en uitvoering daarvan almal aandui dat ons hier werk van die beroemde Thomas Bowler voor ons het. Hierdie mening word beaam deur daardie Bowler-kenner, kol. Maurice Green. Die kleure van hierdie lito lyk ook baie meer op die kleure van ander welbekende Bowler-steendrukplate as op enige van die bestaande werk van Poortermans. Dis 'n gesig oor Kaapstad, vanaf Tamboerskloof gesien, met die torings van die Groote Kerk en van die St. George-katedraal, wat uitstaande is. Met 'n garingboom aan die regterkantse haak word die lito op 'n baie aantreklike manier afgerond.

As kunsprodukte is die skilderstukke van Poortermans wel van minderwaardige belang omdat hy te veel klem lê op besonderhede en onderdele, en dus die “Total-Eindruck” uit die oog verloor, asook omdat hy beter litograaf as skilder was. Maar uit 'n geskiedkundige en kulturele oogpunt beskou, verskaf sy werk 'n buitengewoon waardevolle blik in die maatskaplike toestande wat in die veertiger jare hier geheers het, en dis juis die noukeurigheid waarmee elke besonderheid aangestip word, wat aan hierdie skilderye van Poortermans hul waarde verleen. Hulle behoort volksbesit te word en vir die nageslag as in afgeronde en volledige versameling in bewaring gehou te word. Is daar nie genoeg kunsliefhebbers in ons land wat in hierdie saak belangstel en sal saamwerk om hierdie versameling, wat enig van sy soort is, aan te koop en aan die een of ander kunsgalery of biblioteek skenk, sodat dit vir ons jong volk, met sy skrale kultuurbesit, kan behou word nie?

• (en) Potgieter, D.J. (ed.) 1972. Standard Encyclopaedia of Southern Africa. Cape Town: Nasionale Opvoedkundige Uitgewery (Nasou).
• (af) Immelman, René F. in Huisgenoot, 21 Desember 1934.
• Walton, J. 1982. Some early Picquetberg farms, Illustrated by Johannes Cornelius Poorterman. in Restorica no.12, October 1982.