Johanna Cornelius

Johanna Catharina Jacoba Cornelius is op 27 Februarie 1912 in Lichtenburg gebore. Sy is een van nege kinders van Pieter Johannes Cornelius en Anna Debora Conradie wat op die familieplaas in die Wes-Transvaal grootword. Die kinders se opvoeding is Afrikaner-nasionalisties van aard en hulle vader neem deel aan die Rebellie van 1914. In die laat twintigerjare gaan sy saam met haar ouer suster Hester Cornelius na Johannesburg om die armoede van die platteland te probeer ontvlug en in die stad werk te kry. In November 1930 kry sy werk as masjinis by ’n klerefabriek. Saam met haar suster bly sy in ’n kamer in Vrededorp, wat hulle met twee ander vroue deel. By die fabriek raak sy gou betrokke by die werksaamhede van die Klerewerkersunie, ’n hoofsaaklik Afrikaner vakbond onder leiding van Solly Sachs, die vader van die latere regter Albie Sachs. In September 1932 word sy in Germiston gearresteer vir haar deelname aan ’n algemene staking van die unie, wat uitloop op ’n kapitulasie deur die unie en ’n verlaging van lone. Hierdie ervaring vuur haar aan om haar lewe toe te wy aan die verkryging van ’n leefbare loon en om die vakbond uit te bou tot ’n effektiewe bedingingsorganisasie om so ’n beter lewensstandaard vir alle werkers te verkry. In 1933 besoek sy die Sowjet-Unie as lid van ’n delegasie van werkers en by haar terugkeer word sy in 1934 aangestel as voltydse organiseerder by die Klerewerkersunie se nuut gestigte kantore in Germiston, waar sy ook op die uitvoerende bestuur dien.

Sy is president van die unie vanaf 1935 tot 1937 en slaag in hierdie tyd daarin om werkure te verminder en lone te verhoog. In Februarie 1936 gaan sy saam met haar suster na Kaapstad om die takkantoor van die vakbond daar te help, waar hulle vergaderings reël en al die werkers toespreek. Hulle organiseer ook ’n staking, wat hoewel dit misluk tog momentum verskaf aan die vakbond se bedrywighede. Die Nasionale Raad van Trustees, Afrikaner-nasionaliste onder leiding van Albert Hertzog en P.J. Meyer, poog in 1938 om haar magsposisie in die unie te ondermyn en beheer oor die unie oor te neem deur haar kommunistiese konneksies en haar organisering onder swart werkers aan te val. Sy kan egter demonstreer dat vakbondlede materiële voordeel uit haar aksies kry en tree as oorwinnaar uit hierdie stryd. Sy ondersteun in hierdie tyd ook ander vakbonde en beklemtoon dat die fundamentele stryd gaan om die klasverskille tussen ryk en arm op te hef en dat dit nie ’n stryd tussen rasse is nie. In 1938 stig sy die Nasionale Unie van Sigaret- en Tabakwerkers en lei in 1940 ’n twee weke staking van tabakwerkers in Rustenburg. Haar gepoogde toetrede tot die politiek in 1943 deur vir verkiesing te staan as kandidaat van die Onafhanklike Arbeidersparty onder leiding van Sachs is onsuksesvol. Wanneer Solly Sachs in 1952 uit die land verban word, neem sy die amp as algemene sekretaris van die Klerewerkersunie oor, ’n pos wat sy tot haar dood beklee. Dit is egter moeilike tye vir die vakbondbeweging, want die toetrede van groot getalle swart werkers lei daartoe dat werkgewers oor die algemeen laer lone betaal en vakbondlede word benadeel. Gemengde ras vakbonde word in 1953 per wetgewing verbied, waarna sy genoodsaak word om aparte loononderhandelings vir wit en swart werkers te onderneem, iets waarvoor sy later deur die ANC gekritiseer is. In 1955 word sy lid van die uitvoerende raad van die Vakbondraad van Suid-Afrika. Johanna was vir ’n ruk getroud met Fritz Heinz Fellner. Geen kinders word uit die huwelik gebore nie en die egpaar is later geskei. Sy is op 21 Junie 1974 oorlede.

Van 1938 verskyn die Klerewerkersunie se mondstuk, die Garment Worker / Klerewerker tweemaandeliks, nadat die eerste uitgawe reeds in 1929 verskyn het. Die Afrikaanse gedeelte bevat gereelde letterkundige bydraes deur lede en Johanna is ’n gereelde medewerker. Die werke wat hulle lewer is hoofsaaklik daarop gemik om ’n bepaalde boodskap oor te dra en om die saak van die vakbondlede te bevorder. Dit is derhalwe grootliks versetliteratuur teen die heersende orde en is werkersklasliteratuur, eerder as letterkundige bydraes om kuns ontwil, wat in interessante kontras staan teenoor die algemene Afrikaanse literatuur van sy tyd. Die vakbond verstaan ook gou die waarde wat dramas en die opvoering daarvan kan hê vir die oordra van inligting en die opleiding van mense.

Johanna Cornelius se drama Drie spioene ontstaan tussen 1936 en 1941 en het as onderwerp haar en twee ander vakbondwerkers se sending na Kaapstad om daar werke in die Kaapse klerebedryf te kry en te help met die werwing van lede. Die drama is daarop gemik om Transvaalse werkers oor hierdie inisiatiewe in te lig om sodoende steun te kry vir die Transvaalse unie se werksaamhede in die Kaap. Hoewel die drama nie hoofsaaklik met die oog op opvoering geskryf is nie, kan dit nie uitgesluit word nie. In die drama wil die toesighouer Kelly vir Sannie ontslaan. Sannie het nie die oggend kom werk nie omdat sy haar ma begrawe het. Die drie spioene verhoed hierdie afdanking en beveel ’n staking. Die Grootbaas wil hulle dan wegjaag, maar in solidariteit met mekaar sing die klerewerkers dan Die Rooivlag, ’n proteslied vir die werkers. Saam met haar suster Hester skryf sy die drama Slavin van Suid-Afrika wat in 1941 opgevoer word. Hierin word die lewe van ses werkersklasvroue uitgebeeld. Na werk kom die jong vroue honger tuis en besluit dan om die volgende dag aan te dring op beter werksvoorwaardes. Hulle eise sluit in grond vir die plaasboere, beter lone en werksomstandighede en ordentlike huise, om so aan werkers en hulle ondervoede kinders ’n menswaardige bestaan te gee.

Benewens dramas publiseer Johanna Cornelius ook prosa en poësie. Haar kortverhaal ’n Alledaagse gebeurtenis beeld die uitbuiting en verdrukking van die werkers deur die fabriekseienaars en toesighouers uit. Die hoofkarakter Lettie weier om deur ’n toesighouer gehiet en gebied te word en word ontslaan, wat tot groot ontevredenheid onder haar medewerkers lei.

Die dramatekste deur lede van die Klerewerkersunie (KWU) vorm ’n onderdeel van die Archives of the Church of the Province of Southern Afnca. Hierdie versameling word in die afdeling Historical and Literary Papers van die William Cullen Biblioteek van die Universiteit van die Witwatersrand bewaar.

• Anna Scheepers