Joachim van Plettenberg

Die grensbepalings wat deur Tulbagh en sy voorgangers gemaak is, kon weens die gebrek aan beheer oor die lang afstande nie gehandhaaf word nie. Die veeboere het steeds verder ooswaarts getrek op soek na beter weiveld. Reeds in 1772 het die bestuur aan die Kaap die regulasies van die VOC veronagsaam en leenplase aan die oostekant van die Gamtoosrivier (die oosgrens) uitgereik.

Die optrede was die gevolg van 'n droogte wat die boere verplig het om te verskuif. In 1775 het die Politieke Raad die Boesmans- en die Visrivier as die oosgrens van die Kaap vasgestel. Ten einde die binneland en die boere beter te leer ken, het Van Plettenberg in September 1778 op ʼn reis na die grensdistrikte vertrek. Tydens die reis het hy die grense van die Kaap opnuut bepaal. Met die hulp van kaptein Robert Gordon, wat Xhosa goed gepraat het, het hy 'n paar Xhosakapteins ontmoet en met hulle ooreengekom dat die Visrivier as die oosgrens beskou sou word.

Die kapteins het onderneem om hulle na die oostekant van die Visrivier terug te trek sodra hulle hul oes ingesamel het. Van Plettenberg en Gordon het egter nie beset dat die kapteins met wie hulle onderhandel het, ondergeskikte kapteins was nie en dat hulle nie bevoeg was om ooreenkomste namens die Xhosa-volk aan te gaan nie. Die Xhosas het in groot getalle duskant die Visrivier bly woon en in 1779 het die gespanne betrekkinge tussen hulle en die veeboere breekpunt bereik met die uitbreek van die Eerste Grensoorlog. Die oorlog is eers in 1781 beëindig.

Die bestuur aan die Kaap, waarin die vryburgers feitlik geen se gehad het nie, het tydens die VOC se hele bewindstydperk weinig verander. Die vryburgers se eie inisiatief is ook op ekonomiese en handelsgebied sterk aan bande gelê deur die merkantilistiese beleid, waarvan die VOC nooit afgewyk het nie. Die Kaap is beskou as 'n besitting waaruit maksimale wins gehaal moes word. Die burgers is verbied om buite die Kaap handel te dryf en moes met die beperkte mark in die Kaap as enigste afsetgebied tevrede wees.

Produkte kon slegs met die VOC as tussenganger in- en uitgevoer word. Die monopoliestelsel het meegebring dat toestande aan die Kaap aan die einde van die 18e eeu dieselfde was as in die tyd van W.A. van der Stel. Amptenare en uitgetrede amptenare het hulle ten koste van die vryburgers verryk. Hulle het hul bevoorregte posisies misbruik om vir hulself 'n voorkeurhandel op te bou, dikwels ten koste van die VOC se eie belange, en hulle het die Kaapse samelewing ook op maatskaplike en kulturele gebied oorheers.

Om die ekonomiese toestande aan die Kaap te verander, was dit vir die burgers nodig om groter politieke regte te verkry. Hulle strewe na 'n meer demokratiese bestuursvorm is gestimuleer deur die revolusionêre denkbeelde van die skrywers van die Verligting (onder andere Jean-Jacques Rousseau en Charles Montesquieu), asook deur die voorbeeld van die Noord-Amerikaanse kolonies, wat 'n lang stryd met Brittanje aangeknoop en uiteindelik teen die moederland oorlog gemaak het (1776).

Naamlose geskrifte wat daarop gemik was om 'n politieke bewussyn by die Kaapse burgers te kweek, was in 1778 reeds in om loop. Die burgers wat hulle vir meer politieke regte beywer het, het hulle die Kaapse Patriotte genoem, na aanleiding van die Patriotparty in Nederland, wat teen die stadhouer, prins Willem V, se Britsgesinde Oranjeparty gekant-was en 'n bondgenootskap met Frankryk voorgestaan het. In Mei 1779 het die Kaapse Patriotte 'n afvaardiging bestaande uit Jacobus van Reenen, Barend Artoys, Nicolaas Heyns en Tieleman Roos met 'n versoekskrif na Nederland gestuur.

Die versoekskrif, wat deur 404 Kaapse burgers onderteken is, is in Oktober 1779 aan die Here XVII voorgelê en het uit 4 hoofdele bestaan. In die eerste deel is die moeilike omstandighede van die burgers aan die Kaap uiteengesit, met besondere klem op die beperkte mark, die lae pryse en die onregverdige mededinging deur die amptenare. In die tweede deel is op die amptenare se wanpraktyke gewys. Die derde deel het die Patriotte se politieke eise bevat: hulle het byvoorbeeld groter verteenwoordiging in die Politieke Raad en die Raad van Justisie gevra, aangedring op vrye verkiesings van die burgerkolleges, die reg om na Nederland te appelleer en nie na Batavia nie, en dat lede van die Politieke Raad nie ook sitting in die Raad van Justisie mag hê nie (dit wil sê skeiding van die regspleging).

Hulle het beswaar gemaak teen die amptenare se willekeurige optrede teen die burgers en versoek dat die VOC-wette gepubliseer word. Die vierde deel van die petisie het ekonomiese versoeke bevat. Die burgers het gevra dat die amptenare verbied word om grond te besit, dat die boere toegelaat word om regstreeks met die skepe handel te dryf en ook toegelaat word om hul eie skepe toe te rus, dat geen nuwe belastings gehef word nie en dat meer skole en kerke op die platteland opgerig word.

Hulle het ook versoek dat amptenare wat uit die diens van die VOC tree, verplig word om hulle na 6 weke as 'n vryburger te registreer en die pligte van 'n vryburger te aanvaar. Die Here XVII het gesloer met sy reaksie op die versoekskrif en Van Plettenberg het sy bedanking ingedien. Weens die uitbreek van die Vierde See-oorlog teen Brittanje (1780) is hy egter versoek om langer aan te bly. In sy skriftelike verweer teen die aantygings van die Kaapse Patriotte het hy beweer dat die meerderheid van die Kaapse burgers tevrede was met die toedrag van sake en hy het daarop gewys dat die Kaap nie kwynend was, soos wat deur die Patriotte beweer is nie.

Die Vierde See-oorlog, wat eintlik 'n onderdeel was van die Amerikaanse Vryheidsoorlog waarin Nederland saam met Frankryk die Amerikaanse kolonies teen Brittanje gesteun het, het inderdaad ʼn tydperk van voorspoed vir die Kaap ingelui. Die Kaap was van groot strategiese belang en uit vrees vir ʼn Britse aanval is 'n Franse vloot onder admiraal Pierre Andre de Suffren gestuur om die Kaap te verdedig (1781). De Suffren het net 3 maande aan die Kaap vertoef, maar het met sy vertrek 'n groot garnisoen agtergelaat, wat tot in 1784 in die Kaap gebly het.

Die teenwoordigheid van die Franse soldate het 'n groot oplewing in die mark teweeggebring en ʼn ongekende welvaart aan die Kaap besorg. Die groter afset en die baie papiergeld wat in omloop was, het die burgers daartoe in staat gestel om baie Franse produkte en weeldeartikels te koop. Die lewe aan die Kaap was so swierig dat die Kaap spottenderwys "Klein Parys" genoem is. Die Patriotte het nogtans hulle stryd voortgesit en in April 1782 ʼn sogenaamde Nadere Memorie opgestel wat aan die Here XVII gestuur is.

Die Here XVII het eers in 1783 op die eerste klagskrif gereageer. Amptenare is weereens verbied om grond te besit of te huur en die burgers het gelyke verteenwoordiging met die amptenare in die Raad van Justisie verkry. Die gehate amp van fiskaal is egter nie afgeskaf nie en die sekunde het die voorsitter van die Raad van Justisie gebly. In 1785, nadat Van Plettenberg reeds die Kaap verlaat het, is verdere versoekskrifte voorgelê, maar die keer aan die State-Generaal.

In die daaropvolgende jaar is 'n afvaardiging onder leiding van M.A. Bergh, die gewese landdros van Stellenbosch, na Nederland gestuur om die burgers se saak by die State-Generaal te bepleit. Die State-Generaal wou hom nie in die VOC se sake inmeng nie, en al wat die Patriotte bereik het, was die tydelike afskaffing van die amp van fiskaal. Van Plettenberg het sy amp as goewerneur van die Kaap op 14 Februarie 1785 neergelê en is opgevolg deur Cornelis Jacob van de Graaff. Hy het na Nederland teruggekeer, waar hy op 18 Augustus 1793 oorlede is.

• Van Plettenberg-bakens
• Lys van kommandeurs en goewerneurs van die Kaapkolonie

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409699, volume 28, bl. 19 - 21
• Rosenthal, Eric, Encyclopaedia of Southern Africa, Juta and Company Limited, Kaapstad en Johannesburg, 1978.
• Albertyn, C.F. dr. (hoofred.), Die Afrikaanse Kinderensiklopedie, Nasou, Kaapstad, 1972.
• Weyl, Andreas, Joachim van Plettenberg, Gouverneur der niederländischen Kapkolonie. In: An Bigge, Lenne und Fretter, Teil 1: Heft 35, Dezember 2011 p. 25-40; Teil 2: Heft 36, Juni 2012 bl. 48-61.