Jan Hendrik Hofmeyr de Waal

Jan Hendrik Hofmeyr de Waal is op 30 Desember 1871 op die wyn- en vrugteplaas Bakkerskloof in die distrik Somerset-Wes gebore. Hy was die eersgeborene van David Christiaan de Waal, boer en handelaar en oud-burgemeester van Kaapstad asook Volksraadslid vir Piketberg in die ou Kaapse parlement. Sy moeder, Hester Sophia Hofmeyr, was die oudste suster van Jan Hendrik Hofmeyr (Onze Jan). Sy ouers is op 19 Mei 1869 getroud. Jan Hendrik het drie susters gehad, Rykie Hester, Susanna Gertruida (Lily) en Hester Sophia (Hettie) en twee broers, Pieter en Gustavus Adolphus.[1] Rykie (of Rykie) was drie maal getroud: eers met ds. Theodore Meyer, toe met ds. T.A.T. Louw en eindelik met Dirk Hertzog, broer van genl. J.B.M. Hertzog en direkteur van die Landbank. Sy broer Pieter was later self bekend as dramaturg en skrywer. Op vyfjarige ouderdom verkoop sy pa die plaas en verhuis na die plaas Bellevue in die Kaapse stadskom. Toe hy agt jaar oud was, begin hy sy skoolopleiding aan 'n plaasskool en op tienjarige ouderdom gaan hy na die Normaalskool in Roelandstraat, Kaapstad. Hier kry hy onderrig van Skotse onderwysers en slegs 'n halfuur per week word aan Nederlands gewy. Op vyftienjarige ouderdom begin hy sy opleiding as onderwyser en studeer aan die Normaalkollege en die Suid-Afrikaanse Kollege, waar hy 'n B.A.-graad[2] behaal.

Hy aanvaar in 1892 'n betrekking as onderwyser aan die Openbare Jongenskool te Uitenhage en neem dan na ses maande as prinsipaal waar van die openbare skool op Utrecht in Natal, waar hy ook ses maande vertoef. Wanneer sy vader se vennoot in 'n ystergroothandelsaak sterf, werk hy vir agtien maande (ongeveer Mei 1893 tot Oktober 1894) hier as klerk met die oog op latere vennootskap, maar besluit teen 'n loopbaan in hierdie maatskappy. In November 1894 vertrek hy na Londen om hom aan die Inner Temple as advokaat te bekwaam.[3] Hier is Jan Smuts een van sy studentemaats. Terwyl hy hier is gebruik hy ook die geleentheid om Europa te verken en besoek onder andere Wiesbaden vir 'n kuur. Hy keer in Oktober 1897 na Suid-Afrika terug en open 'n regspraktyk in Waalstraat in Kaapstad. Skrywe en politiek is egter sy liefhebbery en hy lewer 'n hele aantal bydraes aan verskillende koerante, onder andere Cape Times en Ons Land. Die redakteurskap van Het Zuid Westen in Oudtshoorn word hom in 1898 aangebied, maar hy weier dit. In Desember 1898 trou hy met Emerentia Gerharda de Vos (Emma) de Kock en hulle het ses kinders, Anna Maria Mathilda, David Christiaan, Jan Hendrik Hofmeyr, Pieter Meyer, Hester Sophia Hofmeyr en Emmerentia Wilhelmina. Vir ses jaar bly hulle in dieselfde huis as Onze Jan en in hierdie tyd is hy Onze Jan se regterhand en assistent.

In Julie 1903 word hy redakteur van die nuutgestigte maandblad vir die jeug, De Goede Hoop, 'n posisie wat hy tot 1914 beklee. As groot voorstander van Afrikaans as skryftaal moet hy self verhale skryf om in De Goede Hoop te publiseer, omdat hy te min bydraes vir dié blad ontvang. So verskyn Die Tweede Grieta, Stompies en Johannes van Wyk vir die eerste keer, asook enige toneelstukke, waarvan Anjelina die eerste is. In die Junie 1904-uitgawe van De Goede Hoop publiseer hy 'n lang pleidooi in versvorm ten gunste van Afrikaans getiteld Di Afrikaanse taal aan di woord.[2]

Hy is een van die stigters van die Afrikaanse Taalvereniging wat op 5 Oktober 1906 in sy kantoor in Kaapstad gestig word en hy word later ook president van hierdie liggaam. Hy is ook die eerste advokaat wat ’n saak in die hooggeregshof in Afrikaans bepleit.[4] In 1907 word hy lid van die Afrikaanse Taalvereniging se spellingkomitee wat die Afrikaanse spelreëls moet vasstel en in hierdie jaar spreek hy hom ook uit teen die Vereenvoudigde Nederlandse Spelling, omdat hy van mening is dat dit Afrikaans sal benadeel. Hy is in 1908 een van vier afgevaardigdes van die Afrikaanse Taalvereniging na die konferensie wat uitloop op die stigting van die Zuid-Afrikaanse Akademie vir Taal, Lettere en Kuns. In Desember 1914 bedank hy sy posisie as redakteur van De Goede Hoop na 'n rusie met die uitgewers oor politieke kwessies. Onder die skuilnaam Jan van Rozenburg verdedig hy naamlik generaal Hertzog se politiek tydens die kabinetskrisis in 1912. In 1915 is hy behulpsaam met die stigting van die Nasionale Pers, maar wys die redakteurskap van Die Burger en ook Die Huisgenoot van die hand, weens sy vele ander verpligtinge.

Hy betwis die Volksraadverkiesings van 1908 en 1910 as kandidaat in Piketberg, maar is nie suksesvol nie. Sedert die stigting van die Nasionale Party in 1914 is hy lid van die Sentrale Raad van die party en later ook van die Federale Raad. Van 1915 af tot 1933 word hy dan die Nasionale Party se Volksraadslid vir Piketberg, vanaf 1924 is hy adjunk-speaker en vanaf 1926 tot 1929 is hy Voorsitter van die sentrale komitee van die Volksraad. In 1929 word hy tot Speaker van die Volksraad verkies, n posisie wat hy tot 1933 beklee. In die partystrukture word hy ook bevorder en in 1926 is hy voorsitter van die Nasionale Partykongres, in 1927 word hy vise-voorsitter van die party en in 1928 voorsitter. Vir lank is hy ook voorsitter van die regskommissie van die Party. Hy speel 'n leidende rol met die erkenning van Afrikaans in die staatsdiens in 1918. Ná samesmelting van die ou Nasionale Party en Suid-Afrikaanse Party in 1933 werp hy sy lot in by die nuwe Nasionale Party onder D.F. Malan en is hy tot en met sy dood lid van die Kaapse hoofbestuur van die party. Hy is in Kaapstad oorlede.[3]

Sy eerste kreatiewe arbeid is op toneelgebied, maar ten spyte van 'n relatief groot produksie op hierdie gebied is daar van veel diepgang nie sprake nie. Daar is weinig karakterontwikkeling en die karakters is tipies óf edel óf skurke, terwyl die onwaarskynlike intrige gewoonlik ook nie oortuig nie.

Tydens sy tyd as onderwyser in Uitenhage en Utrecht skryf hy onder andere kindertoneelstukke, waaronder ’n Les oor di tier met tema die Afrikaanse taalstryd, wat deur die leerlinge opgevoer word en deur F.C.L. Bosman gebundel word in Di bedriegers, Magrita Prinsloo en ander Afrikaanse dramas en samesprake. Hierdie klugtige eenbedryf word omstreeks 1892 in Oudtshoorn opgevoer en is een van die eerste opvoerings van 'n Afrikaanse toneelstuk vir ’n jong gehoor, indien nie die heel eerste nie. Hy skryf die stuk onder die skuilnaam Janni en publiseer dit op 10 Januarie 1903 in Ons Land en in April 1904 in aansienlik verwerkte vorm onder die titel Di selfsugtige onderwyser in De Goede Hoop, waarna dit ook in die bundel Stompies opgeneem word as Die selfsugtige meester. Dit beeld ’n onderwyser uit wat vir ’n klomp rumoerige skoolseuns probeer klasgee. Hy teken 'n tier op die bord en vra die seuns om te identifiseer watter soort dier dit is. Die antwoorde is onsinnig en die seuns maak hulle ook dwarsdeur die les aan onnutsighede skuldig. Die stuk bied 'n goeie beeld van die Bolandse jeugtaal van rondom die eeuwending.

Ander klugte in een bedryf wat in die tydperk 1893–1894 geskryf word, sluit in Jakob Riem en di varki, Jan en Katrina en Di dokter van di dorp. Al drie hierdie toneelstukkies word ook opgeneem in F.C.L. Bosman se Di Bedriegers, Magrita Prinslo en ander Afrikaanse dramas en samesprake tot 1900. Jakob Riem en di varki is gepubliseer in De Goede Hoop van Januarie 1905. Dit is ’n klugtige kort stukkie op rym, waarin Jakob Riem voor die magistraat verskyn op aanklag van dronkmansmoleste by die huis van Vaas Meloor, waarna Jakob ’n varkie steel. Jakob se verweer is dat hy as Jood definitief nie ’n vark sou wou steel nie en hy gee ’n humoristiese en baie onwaarskynlike weergawe van hoe die varkie in sy besit sou gekom het. Jan en Katrina is gepubliseer in De Goede Hoop in Desember 1903 en opgeneem in Stompies. Hierdie eenbedryf word in vier tonele verdeel. Jan is verlief op Katrina, maar weet nie hoe om die aanvoorwerk te doen nie. Sy ma gee hom raad, maar as hy die raad wil uitvoer, loop alles verkeerd. Jan se pa besluit om saam met hom na Katrina toe te gaan en homself te versteek, waarna hy vir Jan sal voorsê wat hy moet sê. Die pittige dialoog is die sterkpunt van hierdie stuk. Di dokter van di dorp is gepubliseer in Ons Land van 10 Februarie 1903, in De Goede Hoop van Oktober 1909 en opgeneem in Stompies, waarna dit saam met Anjelina afsonderlik gepubliseer word. Die verwaande dokter reken hy kan die kitaar slaan oor almal op die dorp. Om die rykste man op die dorp te wees, besluit die dokter om met Koewyn se dogter Grietjie te trou, wat eersdaags van ’n oom ryk sal erf. Grietjie is egter reeds verloof aan Willem Brink. Die dokter haal Koewyn oor om Grietjie te verkoop aan die eerste man wat £1000 sal betaal vir haar en stuur dan vir Willem Brink op ’n sending na ’n naburige dorp om hom uit die pad te kry. Brink kry so toegang tot die dokter se geld en koop vir Grietjie voor sy vertrek met die dokter se geld.

Anjelina is 'n treurspel in een bedryf wat omstreeks 1897 geskryf word en in Augustus 1903 in De Goede Hoop gepubliseer word. Dieselfde jaar word dit afsonderlik gedruk en dit word ook opgeneem in Stompies. Amper maar nog nie is ’n histories-romantiese eenbedryf, wat ook in Stompies opgeneem word. Die spioen en sy handlangers is ’n drama in drie bedrywe wat tydens die Anglo-Boereoorlog in die Kaap afspeel. Hierdie drama word in 1907 in De Goede Hoop gepubliseer, in Stompies opgeneem en dan in 1926 selfstandig gepubliseer.

Hy verwerk self sy roman Oupa en sy kleindogters vir die verhoog onder die titel Oupa. Hy skryf ook die toneelstukke Die Jong Skrywer (waarin hy skerp uitsprake maak oor negatiewe kritiek, waarskynlik na aanleiding van aanmerkings van Preller en Schoonees oor sy eie skryfwerk) en Die dobbelspelletjie. Sy verspreide stukke (prosa, gedigte en toneelstukkies) word in Stompies saamgebundel. Hierdie bundel word in 1937 in uitgebreide vorm in drie dele herdruk, naamlik Lucie, Sy wilskrag getoets en Amper, maar nog nie. Hy vertaal verskeie toneelstukke in Afrikaans, insluitende die eenbedryf ’n Skoonvader, met etlike daarvan wat in Stompies opgeneem word.

Reeds in die negentigerjare skryf hy versies wat in verskeie koerante gepubliseer word. Na sy terugkeer van Engeland word hy meer gereelde skrywer van versies in veral Ons Land, maar ook in ander blaaie, en hierdie tendens in sy skryfwerk duur voort tot ongeveer 1903, waarna sy versies minder word en hy meer konsentreer op prosa en toneelwerk. Van sy gedigte uit Stompies word deur Gerrit Komrij opgeneem in die versamelbundel Die Afrikaanse poësie in ’n duisend en enkele gedigte.

Dit is as prosaskrywer met sy roman Johannes van Wyk[5] dat hy egter aanvanklik veral die aandag trek.[6] Hierdie verhaal word vanaf Januarie 1904 tot 1906 as vervolgverhaal in De Goede Hoop gepubliseer, waarna dit in boekvorm uitgegee word. Die probleme tydens die bewind van goewerneur Willem Adriaan van der Stel se regering en die jagtogte op die San is die historiese agtergrond vir hierdie verhaal. As die eerste gepubliseerde Afrikaanse roman van die Tweede Taalbeweging word dit eers deur meeste Afrikaanse kritici (uitgesonderd Gustav Preller) as ’n belangrike literêre werk beskou. Die Afrikaanse Taalgenootskap in Pretoria doen dan ook onmiddellik ’n beroep op alle Afrikaners om dit te lees. Met die loop van tyd neem dit ’n plek in as ontspanningsverhaal wat veral meer vir die jeug geskik sal wees. Reeds in hierdie verhaal is De Waal se sterkpunte as skrywer maar ook sy tekortkominge baie duidelik. Die vlot dialoog, maklike vertelstyl en spannende intrige veroorsaak dat sy boeke baie gewild is. Die stories is egter gelaai met onwaarskynlike gebeurtenisse wat grootliks op toeval staatmaak en die karakters is of dapper edelmoedige helde en mooi voorbeeldige vroue, of bose skurke. Nie een is geloofwaardig as volronde mense met goeie en slegte eienskappe wat sielkundig gemotiveerd optree nie. Sy bydrae as baanbreker skrywer in Afrikaans is egter dat hy die leeslus aangewakker het in ’n tyd toe daar bitter min leesstof in Afrikaans was. Hierdie roman word vir die verhoog verwerk en deur André Huguenet se geselskap landwyd opgevoer. D.F. Malherbe neem die fragment, ’n Heuglike piekniek, uit hierdie roman op in sy versamelbundel Afrikaanse letterkunde.

Die roman Die Tweede Grieta word ook aanvanklik in De Goede Hoop as vervolgverhaal gepubliseer voordat dit in boekvorm uitgegee word. Die Anglo-Boereoorlog is die agtergrond vir die verhaal, met die dapper Andries Burger wat alle teenstand oorwin en in alle opsigte ’n held is. Hy slaag ná vele avonture daarin om die hand van Grace Palmer, die tweede Grieta, te verower en reken in die proses met vele Engelse en skurke soos Phineas Marais af. In die roman Oupa en sy kleindogters is die taal en styl oor die algemeen beter versorg as in sy eerste twee romans en word selfs aandag aan karaktertekening bestee, hoewel daar van persoonlikheidsontwikkeling nog nie sprake is nie. Die historiese agtergrond vir hierdie verhaal is die anneksasie van Transvaal deur Theophilus Shepstone en die gebeurtenisse wat daarna volg, totdat die Engelse in die Eerste Vryheidsoorlog by Majuba verslaan word. Die botsing tussen die ideale van die ou Voortrekkers en die ligsinnige, nuwerwetse sedes van die jonger geslag is die sentrale tema waarom die avonture gebou word. Oupa Klaas is ’n opregte ou boer, besiel met die vryheidsideaal van sy volk en afkerig van alle nuwe gewoontes wat deur vreemde fortuinsoekers ingebring word. Hy is die raadgewer van sy kleindogters en bestraf sy papbroek van ’n seun. Die novelle Oorlog tussen twee dokters word eers in 1922 in Die Huisgenoot gepubliseer en daarna omgewerk en uitgebrei voordat dit in boekvorm gepubliseer word. Dit behandel die vyandskap wat ontstaan tussen twee jong dokters wat in Skotland saam gestudeer het. Gedurende die verwarring van die Anglo-Boereoorlog voer hulle op baie onprofessionele wyse ’n veldtog teen mekaar, totdat die Afrikanerdokter na tallose avonture die oorwinning behaal en ook wegloop met die verloofde van sy eertydse vriend. In 1934 verskyn Die Eksentrieke Essie, wat die liefdesintriges tussen ’n klompie jongmense wat op die Strand vakansie hou, as hooftema het. Na sy dood verskyn sy Versamelde Werke in agt dele. Die blinde advokaat en Die swart tarantula is speurverhale wat na sy dood uitgegee word. Die kortverhaal Na vyf jare uit Stompies word deur F.V. Lategan opgeneem in die versamelbundel Kernbeeld van die Afrikaanse kortverhaal. Hierin bring die toeval weer ’n jongman by ’n jong meisie uit wat hy gemeen het reeds vyf jaar tevore in die see verdrink het. Hoewel dit ’n blote anekdote is wat nie bo die vlak van ’n ontspanningstydskrifverhaal uitstyg nie, gee dit ’n goeie beeld van die ontwikkelingspeil van die kortverhaal van sy tyd.

Hy skryf ook nie-fiksie. In 1928 verskyn die biografie van sy vader, Die Lewe van David Christiaan de Waal, onder die skuilnaam J.W. Benewens die biografiese gegewens bevat die werk ook kultuur-historiese gegewens oor die periode 1845–1911 wat van groot waarde is. David de Waal het begin as boer, later Kaap-toe verhuis, waar hy koopman word en aktief deelneem aan die openbare lewe. As burgemeester van Kaapstad kom hy in aanraking met al die leidende figure van die samelewing. Al die groot historiese gebeurtenisse en politieke beroeringe van hierdie periode word breedvoerig behandel, en deur briewe, koerantartikels en ander gegewens slaag die skrywer daarin om die gees van die tydperk te openbaar. In My herinnerings van ons taalstryd bepaal hy hom by eie ervarings en dinge waarvan hy self getuie was. Na ’n oorsig van die werksaamhede van die Patriotbeweging skets hy die taaltoestande tydens sy jeug, en sy eie pogings om die gebruik van Afrikaans te bevorder. Heelwat lig val op die optrede van ds. S.J. du Toit en die oorsake waardeur sy taalaksie skipbreuk gely het. Veral interessant is die beskrywing van die rol wat De Goede Hoop onder sy redakteurskap in die taalstryd gespeel het.

• Antonissen, Rob. Die Afrikaanse letterkunde van aanvang tot hede. Nasou Beperk Derde hersiene uitgawe Tweede druk 1964
• Beukes, Gerhard J. en Lategan, F.V. Skrywers en rigtings. J.L. van Schaik Bpk. Pretoria Eerste uitgawe 1952
• Bosman, F.C.L. Di Bedriegers, Magrita Prinslo en ander Afrikaanse dramas en samesprake tot 1900.  Human & Rousseau Kaapstad Heruitgawe 1975
• Bouwer, Alba. Afrikaans 100. Tafelberg-Uitgewers Bpk. Kaapstad Eerste uitgawe 1975
• Dekker, G. Afrikaanse Literatuurgeskiedenis. Nasou Beperk Kaapstad Elfde druk 1970
• Grové, A.P. Letterkundige sakwoordeboek vir Afrikaans. Nasou Beperk Vyfde uitgawe Eerste druk 1988
• Kannemeyer, J.C. Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 1. Academica, Pretoria en Kaapstad Tweede druk 1984
• Kannemeyer, J.C. Die Afrikaanse literatuur 1652–2004. Human & Rousseau Kaapstad en Pretoria Eerste uitgawe 2005
• Lindenberg, E. (red.) Inleiding tot die Afrikaanse letterkunde. Academica Pretoria en Kaapstad Vierde uitgawe Eerste druk 1973
• Nasionale Pers Beperk. Ons skrywers en hul werke: ’n Plate-album. Nasionale Pers Bpk. Kaapstad 1936
• Nienaber, P.J. Hier is ons skrywers! Afrikaanse Pers-Boekhandel Johannesburg Eerste uitgawe 1949
• Nienaber, P.J,; Senekal, J.H en Bothma, T.C. Mylpale in die geskiedenis van die Afrikaanse letterkunde. Afrikaanse Pers-Boekhandel Tweede hersiene uitgawe 1963
• Nienaber, P.J. et al. Perspektief en Profiel. Afrikaanse Pers-Boekhandel Johannesburg Derde hersiene uitgawe 1969
• Nienaber, P.J. en Heyl, J.A. Pleidooie in belang van Afrikaans Deel II. Nasionale Boekhandel Beperk Kaapstad 1960
• Pienaar, E.C. Taal en poësie van die Twede Afrikaanse Taalbeweging. Nasionale Pers Beperk Kaapstad, Stellenbosch en Bloemfontein Vierde vermeerderde druk 1931
• Preller, Gustav S. Eerstelinge. Human & Rousseau Kaapstad 1961
• Schoonees, P.C. Die prosa van die tweede Afrikaanse beweging. J.H. de Bussy, Pretoria / Hollandsch-Afrikaansche Uitgevers Maatschappij v/h J. Dusseau & Co, Kaapstad 1939 (derde druk)
• Steyn, J.C. Tuiste in eie taal. Tafelberg-Uitgewers Beperk Kaapstad Eerste uitgawe 1980
• Van Coller, H.P. (red.) Perspektief en Profiel Deel I. J.L. van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe  1998

• Dentz, Fred. Oudschans. Jan Hendrik Hofmeyr de Waal. Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden 1943–1945.