Jacoba Gilfillan

Jacoba Margaritha (Rita) Eksteen is op 29 April 1941 op Ermelo gebore as enigste dogter en die oudste van drie kinders van Hendrik Eksteen en Lena Taljaard. Sy het twee jonger broers, Hendrik en Pieter. Haar ouers boer op die plaas Swartwater in die Ermelo-distrik. In 1946 is haar ma op 28-jarige ouderdom aan hartversaking oorlede. Haar jongste broer Pieter, toe slegs ’n baba, is onmiddellik na sy pa se oudste suster toe, waar hy groot word. Rita en Hendrik bly by haar wewenaarpa, maar swerf weens die omstandighede gereeld rond in die uitgebreide familie. Sy begin skoolgaan in die plaasskool op Rooiwal in die Ermelo-distrik, waar sy in die koshuis tuisgaan. Wanneer haar pa weer trou, verkoop hy die plaas en verhuis na Piet Retief. Hier gaan sy na die plaaslike laerskool. Na ’n ruk gaan sy egter saam met haar nuwe ma na Springs, waar hulle by haar ma se ouer suster se gesin bly en sy vir ’n ruk na ’n laerskool op Springs gaan. Hierna gaan sy na ’n ander plaasskool, Transvalia, en wanneer hierdie skool sluit gaan sy na die Van der Merweskool op Ermelo. Weens al die omswerwinge vind sy dit moeilik om aan te pas en spandeer standerds vier en vyf in die spesiale klas (destyds die Aanpassingsklas genoem), waar sy onder die simpatieke leiding van meneer Hechter weer haar voete begin vind. Terwyl sy in hierdie klas is, wen haar ontwerp vir ’n skoolwapen die kompetisie.

Haar hoërskoolopleiding ondergaan sy aan die Hoërskool Ermelo, waar sy in die skoolkoshuis Adriani tuisgaan en in 1959 matrikuleer. Na skool gaan sy na Pretoria, waar sy in die Staatsbiblioteek werk en bevriend raak met mevrou Schoeman, ’n kollega en suster van haar Duits onderwyser op hoërskool. Intussen studeer sy buitemuurs in Biblioteekkunde aan die Universiteit van Pretoria, waar sy aan die einde van 1963 die B.Bibl.-graad verwerf. Terwyl sy nog studeer gaan werk sy by Merensky, die universiteitsbiblioteek op die kampus. Sy ontvang ’n beurs vir verdere studie en gaan dan in 1964 na Amsterdam in Nederland, waar sy as bibliotekaresse in die Zuid-Afrikaanse Instituut op Keizersgracht werk en in Utrecht studeer vir ’n diploma in biblioteekwese. In hierdie tyd leer sy vir professor Roy Pheiffer goed ken, wat indertyd die leerstoel in Afrikaans aan die Universiteit van Amsterdam beklee het en wie se kantoor in die Instituut geleë was. Nadat sy die diploma verwerf het, werk sy in 1965 in die Amsterdamse Stadsbiblioteek, waarna sy na Suid-Afrika terugkeer om haar pa by te staan tydens sy terminale siekte. Na haar pa se dood kry sy in 1966 ’n aanstelling in die munisipale biblioteek in Germiston. Tydens ’n besoek aan mevrou Schoeman by die Staatsbiblioteek van Mtunzini in KwaZulu-Natal ontmoet sy die literator Rouston Gilfillan, indertyd dosent in Afrikaans en Nederlands aan die Universiteit van Zoeloeland, met wie sy in 1967 trou. Na haar troue gaan werk sy by die universiteitsbiblioteek van die Universiteit van Zoeloeland. Wanneer Rouston in die sewentigerjare ’n aanstelling aan die Universiteit van Kaapstad kry, werk sy by die biblioteek van Barckleyhuis, ’n onderwyskollege in Claremont in die suidelike voorstede van Kaapstad. Later aanvaar Rouston ’n pos by die Universiteit van Stellenbosch en word sy sekretaresse en doen ook sekretariële werk by die Universiteit van Wes-Kaapland. Aan die Universiteit van Stellenbosch verwerf sy ’n B.A. Honneurs-graad en in 1984 ’n M.A.-graad met ’n verhandeling oor “Tristia-interpretasies, met toespitsing op ‘Groot ode’”. Sedert 1987 bevind sy haar in die akademie en wanneer Rouston ’n professoraat in Afrikaans aan die Universiteit van Natal aanvaar, is sy lektrise in Afrikaans aan die Universiteit van Durban-Westville. In hierdie tyd bly sy in Durban, maar vestig haar na aftrede teen die einde van die eeu weer op Stellenbosch. Sy en Rouston het drie kinders, twee dogters en ’n seun.

Sy wen in die sewentigerjare ’n prys in ’n kortverhaalwedstryd van Sarie en van haar verhale verskyn ook in Standpunte (onder die voorletters J.M.G.), maar sy publiseer haar eerste kortverhaalbundel,[1] “Van stiltes en stemme”,[2] eers in 1989. In 1990 ontvang sy die Ou Mutual-prys en die FAK se Helpmekaar-prys vir hierdie bundel en dit word ook eervol vermeld tydens die toekenning van die W.A. Hofmeyr-prys. Die verhale “Taalles” en “Reën” ondersoek die individu se belewenis van die politiek en die kommunikasiegaping tussen wit leermeester en swart student. Temas soos persoonlike isolasie en pyn, verdriet, geweld teenoor onskuld en die invloed van negatiewe kinderervarings op persoonlike ontwikkeling word ook ontgin. In “Sprokie” word die vroulike hoofkarakter deur die dag blootgestel aan geweld op televisie en binne die sprokie. Aan die einde van die dag verlang sy, in reaksie op die wreedhede, na ’n man se wrede lyf wat sal kneus en kasty. Die bundel se verhale hou inhoudelik en tegnies met mekaar verband, alhoewel dit ook drie ouer verhale bevat wat so lank as tien jaar vroeër ontstaan het, naamlik “Agtermiddag van ’n kind”, “Die troudag” en “My liefste poppie”. Laasgenoemde is besonder ontstellend in sy beskrywing van die mishandeling van ’n weerlose kind. Hendrik Taljaard se vrou Pop verlaat hom en sy dogtertjie, Pop se stiefkind. In Pop se afwesigheid kom Hendrik agter dat sy kind erg mishandel is, met hale wat oor haar hele rug loop. Hendrik wonder of dit die swart vrou Maria is wat na haar omsien of dalk Pop, voor sy weg is. Pop laat hom weet dat sy terug is op die dorp en sy wil hom sien en hy vergewe alles en laat haar terugkom huis toe. Nadat hulle seks gehad het en dit duidelik is dat Hendrik volkome onder haar bekoring vasgevang is, gaan hy uit om te gaan kyk na ’n siek skaap. By die skaap hoor hy dan die sambokslae uit die huis soos Pop sy kind afransel, maar hy loop weg sodat hy dit nie moet hoor nie. Hierdie verhaal word opgeneem in “Die Afrikaanse Kortverhaalboek”. Ook “Die troudag” het as tema die huwelik van ’n pa met ’n onsimpatieke nuwe vrou, vanuit die kind se perspektief gesien. In “Die droomhuis” sien Celeste die toekoms voor dit gebeur. Dan droom sy van die nuwe huis waarheen die gesin  binnekort sal trek. Sy sien die onbewoonde kamers en word oorval deur ’n groot droefheid oor die eensaamheid wat haar bestemming is. Dan beraam sy planne om dit teen te werk.Haar tweede kortverhaalbundel,[3] “Die vrank smaak van frambose”,[4] bevat tien kortverhale wat oor verskillende aspekte van menswees handel, veral die pyn en droefnis wat tog ’n intense vorm van skoonheid en menslike ervaring kan wees.[5] Die titel word afgelei van die verhaal “Ariadne spin ’n yarn vir Sheheradze”, waarin die verteller in die “vrankerige smaak van vars frambose” die smaak van die lewe self herken. Hierdie verhaal is dan ook ’n hoogtepunt in die bundel. Die ouderdom, gestremdhede (liggaamlik of geestelik), gesinsverhoudings, obsessies en die politieke situasie kom almal aan die beurt in die bundel. In “Rosita se verhaal” is die verteller ’n Suid-Afrikaanse besoeker aan Amsterdam. Haar gesprek met Rosita, ’n bruin vrou wat die land verlaat het, lei tot ’n opgawe van redes waarom Rosita uitgewyk het. Die politieke situasie en diskriminasie met sy verskil in stand en kleur is natuurlik grotendeels ’n rede. Die persoonlike vernedering wat Rosita moes verduur aan die hand van Frans, haar ryk wit jeugvriend, is egter deurslaggewend. Jare later kry Rosita met ’n herontmoeting die kans om wraak te neem. Haar gesprek met Frans se patetiese maar tog opregte vrou laat haar egter hierdie geleentheid verbygaan. Die skrywer besin ook oor die grens tussen waarheid en fiksie en die essensie van geslagtelikheid en seksualiteit. “Lelies van die veld” kontrasteer twee susters. Die verteller het tuis gebly, getrou en ’n “normale” lewe gelei. Haar suster Alie het gaan toneelspeel, baie minnaars gehad en haar geld en gesondheid verkwis. Nou kom Alie soos die verlore seun terug, nog steeds met swerwersbloed in haar are. Die verteller vind haarself, ten spyte van die aanskoue van haar vernielde suster, jaloers op die plekke wat Alie gesien het en die ervarings wat sy gehad het, wat so onbereikbaar is in die kleinburgerlike lewe wat sy lei.[6]“Glas”[7] keer terug na kortverhale waarin subtiel gekyk word na verskillende verhoudings,[8] wat of aanmekaar gehou word of uitmekaar dryf.[9] Hierdie verhoudings is soos glas, wat vele fasette het en maklik kan versplinter, maar tog ’n veranderende glans het afhangende vanuit watter hoek ’n mens dit bekyk. Dit is kosbaar en breekbaar. Daar is twintig kortverhale wat meestal uit die perspektief van ’n vrou of dogter vertel word. Die karakters bevind hulle merendeels in oomblikke van krisis soos siekte, maar veral mislukte verhoudings met liefde, onvervuldheid en verraad. Dit gaan dan meer oor breekbaarheid van verhoudings en die weerloosheid van mense, eerder as geluk of vervulling. In “Kaktus” lees Juliet van die jong prinses wat met die sultan getroud is, maar daarna wegkwyn wanneer haar man op een van sy vele reise gaan. Daarenteen floreer die tuinier se vrou en die sultan vra later aan hom wat die geheim is. Die tuinier sê dat hy die sultana tongvleis moet gee. Die sultana kry beestong en verskeie ander diere se tongvleis, maar dit help nie. Raadop stuur die sultan sy vrou na die tuinier se huis, en neem die tuinier se vrou in sy huis. Die sultana begin gou floreer, maar die tuinier se vrou begin nou kwyn. Die sultan vra weer die tuinier vir sy geheim en weer sê die tuinier sy moet tongvleis kry, wat beteken die sultan moet met haar praat. Juliet vind dat hierdie verhaal in haar eie lewe resoneer, wanneer haar man op een van sy vele sakereise gaan en ’n verwer in sy afwesigheid die huis begin restoureer. Die geselskap van die verwer laat haar ook ontdooi en hy vertel hoe hy in die nagskuiling werk om iets van die lewe terug te gee. Wanneer die verwer met sy werk klaar is, gee hy vir Juliet ’n kaktus present. Dit is eers baie lank daarna, kort voor Kersfees, wat sy merk hoe die kaktus ’n uitsonderlike blom vorm en onthou sy: ’n mens moet altyd iets teruggee. Van Gilfillan se kortverhale word opgeneem in versamelbundels soos “Die Afrikaanse kortverhaalboek”, “Vertellers 2”, “Vrou: mens”, “Soort soek soort”, “Borde borde boordevol”, “Vuurslag”, “Uit die kontreie vandaan” en “Vrouevertellers 1843–1993”, terwyl sy ook ’n bydrae oor jeugherinneringe lewer in Riana Scheepers en Leti Kleyn se versamelbundel “Spoorvat”. Sy skryf ook verskeie artikels en resensies wat in letterkundige tydskrifte en koerante verskyn.Die novelle[2] “Die verhaal van ’n vrou, ’n leeu en ’n hoenderhen”[10] is ’n moderne sprokie met ’n lighartige aanslag en is ’n viering van vryheid, goeie kos, goeie wyn en mooi musiek,[11] waardeur die samehang van alles en die eindelike saligmaking en redding deur kreatiwiteit en veral die skryfkuns beskryf word.[12] Die verhaal word gebaseer op die sprokie van die maagd wat haar hande verloor het in die werk van Clarissa Pinkola Estés, waarna die meisie die pad van inisiasie inslaan op pad na sielkundige en kreatiewe herstel. Die buite-egtelike kind Engela Verster kry ’n eie identiteit en sekuriteit deur toedoen van haar stiefvader, maar sy kom onwetend in aanraking met haar biologiese pa. Engela is ’n bevryde vrou wat buite die huwelik met ’n man (Joris) saamleef, maar haar moeder Rachel is vasgevang in die kodes en norme van die samelewing. Rachel het as gevolg van haar wêreldvreemdheid in Nederland swanger geraak met Engela en toe noodgedwonge na Suid-Afrika teruggekeer. Hierdie gegewens word in die vorm van ’n sprokie vertel, met al die hoofstukbeskrywings (behalwe die laaste) wat ’n verwysing na kos en kook bevat, omdat Engela ’n gastehuis bedryf. Elke hoofstuk het ’n titel wat begin met “Waarin”, soos “Waarin daar pasta gekook word en ’n meisie haar hande verloor” en eindig met ’n resep wat in die loop van die hoofstuk voorberei is.[13] Hierdie novelle is op die kortlys vir die toekenning van die Ou Mutual-prys.[14] “Pouoogmot” is weer ’n novelle, wat die lewe en stories van ’n groep vroue in ’n veelrassige saal in ’n private hospitaal weerspieël.[15] Om die verveling teen te werk, besluit hulle op ’n storie-uur, waarin elkeen kans het om ’n storie oor klere te vertel, maar daardeur ook baie weggee van hulle eie ervarings en wroegings. Deur die gedeelde stories van die karakters kom daar heling. Hierdie perspektief word binne die raamwerk van ’n skryfster wat ’n roman skryf, aangebied, sodat die novelle op verskillende vlakke beweeg en ook die skryfster se lewe, haar verhouding met haar man en probleme met skryfwerk aanraak. Sodoende word die novelle ’n ondersoek na die bevrydende krag van stories, met die titel wat heenwys na die Oosterse dimensie binne die boek, waar die pouoogmot se larwes gebruik word om patrone te weef, net soos die verskillende lewensverhale eweneens ’n tapisserie skep. Saam met haar man, Rouston Gilfillan, stel sy verskeie bundels uit die werk van hoërskoolleerlinge saam, insluitende “Poort 1990” en “Poort 1994”.