J. Anthonie Smith

Anthonie Smith was die seun van Johannes Anthonie Smith (1886–1954), ’n verslaggewer, skilder en kunsresensent wat tydens die Tweede Vryheidsoorlog by die kommando van genl. Wynand Malan aangesluit het nog voor sy vyftiende jaar. Sy doodsvonnis vir hoogverraad is later versag tot verlies van stemreg. Hy het sy herinneringe aan die Driejarige Oorlog te boek gestel in Ek rebelleer van 1939. Smith sr. het as verslaggewer gewerk by De Nieuwe Tyd op Aberdeen in die Oostelike Provinsie, daarna by Het Westen op Potchefstroom, by Onze Courant op Graaff-Reinet as bestuurder en redakteur en toe as redakteur van Die Afrikaner in Pietermaritzburg tot omstreeks 1925. Hy het toe aangesluit by die redaksie van Die Burger as Johannesburgse medewerker, waarna hy in 1928 in Kaapstad by dié dagblad gaan werk het. Meer as 20 jaar was hy Die Burger se kunsresensent. Tydens die Tweede Wêreldoorlog het by die Ossewabrandwag aangesluit en dié buiteparlementêre groep se Kaaplandse leier geword. Waar hy ook al gewerk het, was hy betrokke by die oprigting van Afrikaanse skole, ook in Pietermaritzburg.

Weens sy vader se swerwersbestaan het die jong Anthonie talle skole in verskillende dele van die land bygewoon. Sy vroegste skoolonderrig het hy op Graaff-Reinet ontvang. Sowat vyf jaar later, toe hy st. 3 toe is, het sy gesin Pietermaritzburg toe verhuis waar hy later die Engelstalige Hoër Seunskool bygewoon het. Toe hy nagenoeg 15 was, het die gesin Johannesburg toe verhuis waar hy sy hoërskoolopleiding aan die Hoër Seunskool Helpmekaar voorgesit het. In die middel van sy matriekjaar is sy vader na die Kaap verplaas waar Anthonie die laaste ses maande van sy skoolloopbaan aan die Hoërskool Jan van Riebeeck deurloop het.

Ná skool is Anthonie Smith na die Universiteit van Kaapstad waar hy ’n graad in argitektuur verwerf het. Sy finalejaartesis het gehandel oor die ontwerp van ’n teater. Danksy die navorsing vir dié geskrif het hy ’n lewendige en lewenslange belangstelling in akoestiek gekry, wat nuttig te pas gekom het met die kerke wat hy sou ontwerp. Eers is hy in diens geneem deur die staat in Pretoria vir sowat ’n jaar waar hy betrokke was by onder meer veranderinge aan die Parlementsgebou in Kaapstad.

Omstreeks 1937 het Smith ’n praktyk in Kaapstad opgerig en in die daaropvolgende jare kleiner satellietkantore in Port Elizabeth, Johannesburg, Queenstown en Uitenhage geopen. Hy het gereeld tussen die verskillende kantore en projekte gereis. As uitstekende tekenaar wat grootgeword het in ’n kunstige milieu, het Smith dikwels saamgespan met kunstenaars vir die ontwerp van sy geboue. Sy broer, Le Roux Smith Le Roux (1914–1963), was ’n talentvolle kunstenaar en resensent wat ’n beurs ontvang het om kuns in Italië te studeer nadat hy sy graadstudie op 17-jarige ouderdom aan die Universiteit van Kaapstad voltooi het. In 1934 het hy die mure van die Ou Mutual-gebou in Kaapstad beskilder en in samewerking met Eleanor Esmonde-White ook die muurskilderye in Suid-Afrika-huis in Londen behartig. Hy het hom in Europa gevestig en was onder meer die direkteur van die Tate-kunsmuseum in Londen en ’n bekende omroeper. Hy het ook skilderye geskep vir een van sy broer se kerke, die NG kerk Ladismith, in 1942. Later jare het J. Anthonie Smith uitsluitlik saam met die Pretoriase kunstenaar Leon Théron gewerk wat vensters vir talle van sy kerke ontwerp en vervaardig het.

Smith is getroud met Bertha McKenzie Johnson van die plaas Vlakteplaas naby De Rust tydens die inwyding van sy eerste kerk, Bellville, op 17 Februarie 1940. Ook Bertha het uit ’n kunssinnige gesin gekom; haar suster, Madge Johnson, was bekend om haar portretstudies van meer andere parlementslede en haar blomstudies.

Smith was wyd bekend vir sy kerkontwerpe, veral vir gemeentes van die Nederduitse Gereformeerde Kerk. Al het hy hoofsaaklik in die Westelike en die Oostelike Provinsie gewerk, het hy altesaam meer as 60 kerkgeboue ontwerp in ’n tyd toe dié kerkverband vinnig uitgebrei het en toe afstigtings van dogtergemeentes tallose nuwe kerkgeboue genoodsaak het. Smith se enigste ontwerp vir kerkgeboue in die buiteland was vir die NG gemeente Livingstone, Noord-Rhodesië, Tsumeb en Okahandja (albei in die destydse Suidwes-Afrika). Van sy ander noemenswaardige ontwerpe was vir die Bellvillese burgersentrum in 1957, die Kaapstadse lughawe (DF Malan) en die Port Elizabethse lughawe, maar hy sal veral onthou word vir sy kerkgeboue.

Smith se kerke is gekenmerk deur die doeltreffende en ekonomiese uitleg, die weldeurdagte en deeglik ontwikkelde ontwerpe wat geskik was vir al die vereistes van ’n NG kerkdiens, die uitstekende akoestiek en sy vaardige gebruik van kleur, gebrandskilderde glas en glas-in-beton-vensters en versigtige binnebeligting. Hy het kerkbou deeglik bestudeer, veral dié van Wynand Louw (1883–1967) en Gerard Moerdijk (1890–1958) in Suid-Afrika. Veral het hy belanggestel in die werk van Frank Lloyd Wright (1867–1959) en W.M. Dudok (1883–1967). Hy het ’n vierkantige kerkplan ontwerp wat by uitstek geskik is vir ’n gereformeerde erediens. Sy proefnemings het gelei tot pogings om die vierkantige plan te versoen met die sogenaamde kappiekerk-boustyl, veral in die NG gemeente Noorder-Strand (1962), maar later jare het hy teruggekeer na die ietwat waaiervormige basilika, kompleet met beligting deur ’n bobeuk op die sentrale skip.

Toe vooruitgang in strukturele ingenieurswese mettertyd dun bewapende beton moontlik maak, het tentvormige dakke gewild geraak (die sogenaamde kappiekerke of tentstyl). Smith het veral daarin belanggestel om dié soort struktuur te gebruik om ’n kerk te vorm na sy opvatting van die volmaakte vorm. Maar die koste en ’n gebrek aan plaaslike kennis het gekeer dat hy dié ideaal verwesenlik.

Nes sy pa, is Smith begeester deur die ontwikkeling van die Afrikaanse taal en kultuur. In die destydse Kaapprovinsie het hy waarskynlik die eerste volledige stel tekeninge gemaak en boubestek in Afrikaans vir ’n gebou groter as ’n woonhuis, naamlik vir die NG gemeente Newtonpark se kerkgebou in Port Elizabeth in 1954. Nietemin het hy lewenslank lid gebly van die Koninklike Instituut van Britse Argitekte (Riba).

Anthonie Smith is in 1997 oorlede op Somerset-Wes, waarheen hy van Bellville af verhuis het ná sy aftrede. Hy was 86 jaar oud.

1. NG kerk Bellville, ingewy 17 Februarie 1940 , Wes-Kaap
2. NG kerk Bellville-Noord, 1960, Wes-Kaap
3. NG kerk Bellville-Oos, 1969, Wes-Kaap (waarskynlik Bellville-Strandweg in Petrusastraat, ingelyf by Bellville-Oos en die kerkgebou gesloop)
4. NG kerk Bellville-Vallei, ingewy 29 Augustus 1964, Wes-Kaap
5. NG kerk Bellville-Uitsig, 1980, Wes-Kaap
6. NG kerk Calvinia-Hantam, 1965, Wes-Kaap
7. NG kerk Ceresvallei, hoeksteenlegging 22 September 1963, inwyding 22 en 23 Februarie 1964,[1] Wes-Kaap
8. NG kerk Citrusdal, hoeksteenlegging 1 Februarie 1941 , Wes-Kaap
9. NG kerk De Tyger, 1974, Wes-Kaap
10. NG kerk Drakenstein, Paarl, 1964, Wes-Kaap
11. NG kerk Gourits, 1966, Wes-Kaap
12. NG kerk Groot-Brakrivier, 1954, Wes-Kaap
13. NG kerk Kensington, Port Elizabeth, 1940, Oos-Kaap
14. NG kerk Kraaifontein, 1958, Wes-Kaap
15. NG kerk Ladismith, 1943, Wes-Kaap
16. NG kerk Newtonpark, Port Elizabeth, 1954, Oos-Kaap
17. NG kerk Okahandja, 1974, Namibië
18. NG kerk Parow-Noord, hoeksteenlegging 23 Maart 1974, Wes-Kaap
19. NG kerk Parowvallei, 1960, Wes-Kaap
20. NG kerk Parowvallei-Oos, 1961, Wes-Kaap
21. NG kerk Parow-Wes, 1971, Wes-Kaap
22. NG kerk Port Elizabeth-Nooitgedacht, 1964, Oos-Kaap
23. NG kerk Port Elizabeth-Noord, ingewy 10 September 1949 , Oos-Kaap
24. NG kerk Port Elizabeth-Wes, ingewy 10 Mei 1948 , Oos-Kaap
25. NG kerk Prince Alfred Hamlet, 1964, Wes-Kaap
26. NG kerk Simon van der Stel, Nababeep, 1975, Noord-Kaap
27. NG kerk Stilbaai, geen jaartal, Wes-Kaap
28. NG kerk Strand-Noord, 1962, Wes-Kaap
29. NG kerk Tsumeb, 1973, Namibië
30. NG kerk Vredendal-Wes, 1978, Wes-Kaap
31. NG kerk Wellington-Oos, ingewy 16 en 17 Oktober 1976,[2] Wes-Kaap
32. NG kerk Wolseley, ingewy 28 Augustus 1943,[3] Wes-Kaap
33. NG kerk Wolseley, 1974, Wes-Kaap (vervang vorige kerk ná die aardbewing)

• 
  Die NG kerk Okahandja, ingewy in 1974.
• 
  Die NG kerk Wellington-Oos, een van Smith se latere ontwerpe.
• 
  Die NG gemeente Ladismith se nuwe NG kerk is in Oktober 1942 ingewy. Dit is indertyd as "'n pragtige gebou" beskryf. Sy broer Le Roux Smith le Roux was verantwoordelik vir die plafonskilderye.
• 
  Die kerkgebou van die NG gemeente Port Elizabeth-Wes, ontwerp deur Anthonie Smith. In die Baai het hy ook Nooitgedacht, Port Elizabeth-Noord, Kensington en Newtonpark se kerkgebou ontwerp.
• 
  Die NG gemeente Glen Lynden se nuwe kerk op Bedford is deur die argitekte Anthonie Smith en Douw Gerbrand Steenkamp in die tentstyl ontwerp as een van die vroeë voorbeelde van die sogenaamde kappiekerk. Steenkamp was die ontwerp-argitek. Ds. J.D. Thom het die hoeksteen gelê op 9 Augustus 1957 en die bouaannemers was Swart & Kemp (Edms.) Bpk.[4]
• 
  Die NG kerk Newtonpark, Port Elizabeth.
• 
  Die NG gemeente Calvinia-Hantam was in 1962 die laaste afstigting van die moedergemeente.
• 
  Die kerkgebou van die eertydse gemeente Parow-Wes.
• 
  Die kerkgebou van die NG gemeente Port Elizabeth-Noord, ingewy op 10 September 1949.
• 
  Die NG kerk wat in 1943 op Wolseley ingewy is na die ontwerp van Smith, is in die aardbewing van 1969 so erg beskadig dat dit vervang moes word deur die nuwe kerk, ook deur Smith ontwerp, wat in 1974 ingewy is.
• 
  Die NG kerk op Wolseley wat die vorige kerk, ook deur Smith, in 1974 vervang het ná die aardbewing van 1969.
• 
  Ds. A.F. Malan het die hoeksteen van die NG kerk Bellville op 12 Augustus 1939 gelê. Dis een van Smith se vroegste ontwerpe.
• 
  Syaansig van die NG kerk Parow-Noord. Ds. G.P.C. Carinus het die hoeksteen op 23 Maart 1974 gelê.
• 
  Die NG kerk Parow-Noord se grond beslaan 'n hele straatblok waarop die pastorie, saal en kerkgebou geleë is.
• 
  Die NG kerk De Tyger in Parow.
• 
  Die NG kerk Bellville-Vallei, ingewy op 29 Augustus 1964, hier afgeneem net mooi 51 jaar en 'n dag later.
• 
  Die NG kerk Bellville-Noord, ingewy in 1960.
• 
  Die NG kerk Kensington, Port Elizabeth.
• 
  Die NG kerk Tsumeb is in 1973 opgerig, een van net twee (sover bekend) kerkgeboue wat Smith vir NG gemeentes in Namibië ontwerp het.

• (en) Lewensbesonderhede op Artefacts.co.za. URL besoek op 2 Desember 2014.
• (af) Olivier, ds. P.L., 1952. Ons gemeentelike feesalbum. Kaapstad en Pretoria: N.G. Kerk-uitgewers.