J.J. Groeneweg
Jacobus Johannes Groeneweg (*1 Julie 1870, Woerden – c. 14 Maart 1945, Middelburg) was 'n vroeë Afrikaanse skrywer van avontuurverhale, hoofsaaklik vir die jeug.[1]
Lewe en werk
Herkoms en vroeë lewe
Jacobus Johannes Groeneweg was op 1 Julie 1870 te Woerden in Nederland as predikantseun gebore, die sewende van tien kinders. Sy vader is die predikant C.C.O. Groeneweg. Sy moeder vertel graag stories en dink nuwe speletjies uit en van haar erf hy waarskynlik sy kreatiewe gees. Hy bekwaam homself as onderwyser in Wiskunde en Nederlandse letterkunde in Rotterdam, asook as kunsskilder en kunsonderwyser. Omdat daar nie veel aanvraag vir kunsonderwys is nie, lê hy hom veral toe op Wiskunde.
Na Suid-Afrika
In Rotterdam gee hy vir ’n lang ruk onderwys, maar ondervind dan die begeerte om oorsee te gaan. Die hoof van die keuringskomitee, dr. Nico Mansvelt wat voorheen Superintendent-generaal van Onderwys in Transvaal was ten tye van die Kruger-regering, beveel Suid-Afrika aan en in 1912 vertrek hy na Suid-Afrika, waar hy vir ’n jaar onderhoof van die Modelskool in Bloemfontein is. Hierna word hy in 1913 onderwyser in die Nederlandse Taal- en Letterkunde asook Wiskunde by die Oosteind Laerskool in Meintjiesstraat in Pretoria, waar mnr. Vaandrager die hoof was. Hierdie betrekking stel hom in staat om sy vrou en drie dogters van Nederland af te laat kom om by hom aan te sluit.
Vanaf 1918 is hy aan die pasgestigte Oosteind Hoërskool verbonde, waar hy skool hou tot en met 1930. In hierdie tyd behaal hy deur privaatstudie sy B.A.-graad en hy werk ook saam met mense soos T.H. le Roux en M.S.B. Kritzinger om Vondel vir Afrikaanse studente toeganklik te maak. Hy is die outeur van verskeie skoolhandboeke vir algebra, driehoeksmeting en meetkunde en is saam met sy dogter en haar man (Nell en Jan Malan Theron) die samesteller van skoolleesboeke.
Vanaf 1930 is hy die eerste redakteur van die Hollands Weekblad voor Zuid-Afrika, maar bedank uit hierdie pos in Julie 1932 omrede ’n meningsverskil met die eienaars.[2] Hierna tree hy af en wy hom uitsluitlik aan sy skryfwerk.[1]
Skryfwerk
Hy skryf veral avontuurverhale vir die jeug wat dikwels in die oerwoudwêreld afspeel. Vele van sy boeke bevat nie net die verhaal nie, maar is ook vol inligting oor en beskrywings van volksgebruike en historiese gebeurtenisse. In sy geskrifte skryf hy vir beide die Afrikaanse kind, om hulle te vermaak en vir ontspanning, en vir die Nederlandse kind, om hulle ’n aanloklike en eksotiese beeld van Suid-Afrika en ander Afrikalande te gee. Meeste van sy boeke verskyn dus ook in Nederlands en sommige, soos De gelukkige eilanden (1927); Manitou (1928); Het geheim van Ibrahim Ben Mouna (1930); De geheimzinnige schaduw (1932); Het geheim van Abessynië (1933); Blauw bloed (1933); en De stam van de stekende schorpioenen (1934) verskyn of net in Nederlands of in Nederlands onder ’n ander titel. Een gelukkige zwerver, Maseppa, de leeu van de grasvlaktes, Waar de doornboomen fluisteren, Onder ‘t Zuiderkruis, De vallei van de mist en De wraak van de Toeareg verskyn in beide Afrikaans en Nederlands, terwyl ’n groot aantal boeke klaarblyklik slegs in Afrikaans verskyn. Waar hy aan die begin nog hoofsaaklik in Nederlands skryf en daarna in Afrikaans vertaal, blyk sy werkwyse teen die middel van die dertigerjare omgekeerd te wees en skryf hy hoofsaaklik in Afrikaans.
Onder het Zuiderkruis vertel van die Nederlandse seun Dirk wat saam met sy oom na Suid-Afrika kom en hier sy skoolloopbaan voltooi en verskeie avonture beleef. Dit is steeds ’n tipies koloniale beskouing van die blanke se heerskappy en taak om die swart mense op te voed en te beskaaf.
Waar die doringbome fluister het dieselfde hoofkarakters en beskryf hierdie keer die studente van Pretoria se wedervaringe in die oerwoude van Midde-Afrika, waar hulle onder andere met mensvreters te doen kry.
Maseppa, die leeu van die grasvlaktes is ’n sprokiesverhaal wat afspeel in Oos-Europa in die tyd van adellikes en arm boere. Maseppa red ’n vrou uit die kloue van haar waansinnige man en vind dan uit dat hy haar seun is en die erfgenaam van ’n graafskap.
Die huisgesin van Dawid Barinsky vertel die verhaal van ’n Joodse gesin tydens die Russiese Rewolusie van 1918.
Verskeie van sy verhale speel af in Noord-Afrika, waarin hy waardevolle inligting oor die kulturele gebruike van die verskillende nasies gee. Die wraak van die Toeareg stel hierdie stam en hulle voortdurende stryd teen die oorheersende kultuur van die Arabiere aan die leser voor. In ’n vervolg hierop, ’n Geluksvoël in die land van Allah, vorm die Arabiese Moslemkultuur weer die fokuspunt.
Die vallei van die newels speel in Egipte af, waar ’n argeoloog en sy maat die ou en nuwe Egipte leer ken.
Ander boeke met soortgelyke temas is ’n Gelukkige swerwer, Die vallei van die newels, In twee wêrelddele, Die oor, die weegskaal en die boek, Wyer horison, Aan die walle van die Nyl en Drie straatsangers in die Kongo.
Guiseppe Garibaldi, die leeu van die Apennyne is ’n roman oor die lewe van hierdie Italiaanse volksheld.
Twee gelukkige swerwers speel in Europa en Suid-Amerika af, waar die hoofkarakters deur Spanje, oor die Atlantiese Oseaan en deur Brasilië swerf en ook met die Rooi Indiane kennis maak.
Die erfenis van ’n ou Sjinees is na sy dood gepubliseer en speel gedeeltelik in Suid-Afrika en die Gobi-woestyn af. Hierin verskaf hy feite oor oerdiere en beskryf ook die Chinese kultuur en gebruike.
Afsterwe
Hy is op 14 Maart 1945 op Middelburg, Transvaal oorlede.[3]
Publikasies
Werke wat uit sy pen verskyn sluit in:[4][3]
| Jaar | Publikasies |
|---|---|
| 1923 | Onder het Zuiderkruis |
| 1925 | Waar die doringbome fluister |
| 1927 | De gelukkige eilanden |
| 1928 | Manitou |
| 1929 | Maseppa, die leeu van die grasvlaktes |
| Het geheim van Ibrahim ben Mouna | |
| De geheimzinnige schaduw | |
| 1930 | Het geheim van Abessynië |
| Blaauw bloed | |
| 1934 | De stam van de stekende schorpioenen |
| 1935 | Die huisgesin van Dawid Barinski |
| 1938 | ’n Gelukkige swerwer |
| 1939 | Die laaste van sy stam |
| 1940 | Vallei van die newels |
| Die wraak van die Toeareg | |
| ’n Gelukkige swerwer | |
| 1941 | In twee wêrelddele |
| Twee gelukkige swerwers | |
| 1942 | Aan die walle van die Nyl |
| Guiseppe Garibaldi, die leeu van die Apennyne | |
| Oor die klipperige pad | |
| Die oor, die weegskaal en die boek | |
| 1943 | Drie straatsangers in die Kongo |
| ’n Wyer horison | |
| 1945 | ’n Geluksvoël in die land van Allah |
| 1950 | Die erfenis van 'n ou Sjinees |
Bronnelys
Boeke
- Kannemeyer, J.C. Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 1. Academica, Pretoria en Kaapstad Tweede druk 1984
- Schoonees, P.C. Die prosa van die tweede Afrikaanse beweging. J.H. de Bussy, Pretoria / Hollandsch-Afrikaansche Uitgevers Maatschappij v/h J. Dusseau & Co, Kaapstad 1939 (derde druk)
- Van Coller, H.P. (red.) Perspektief en Profiel Deel I. J.L. van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe 1998
- Wybenga, Gretel en Snyman, Maritha (reds.) Van Patrys-hulle tot Hanna Hoekom. Lapa-Uitgewers Eerste uitgawe Tweede druk 2005
Ongepubliseerde dokumente
- Van Schaik, Jan. Die boeke van J.J. Groeneweg. Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum (NALN) Bloemfontein 12 Oktober 1982
- Theron, N. In memoriam: J.J. Groeneweg. Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum (NALN)
- Bloemfontein Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum (NALN) Bloemfontein. Groeneweg, Johannes Jacobus – Biografie.
Verwysings
- Storiewerf: http://storiewerf.co.za/cv's/cv_jjgroeneweg_ph.htm
- Ploeger, Jan. J.J. Groeneweg, eerste redacteur van het Hollands Weekblad voor Zuid-Afrika (1870–1945). Nederlandse Post, Junie 1987
- Universiteit van Leiden: http://www.let.leidenuniv.nl/Dutch/ModerneLetterkunde/Groeneweg1.html
- Digitale biblioteek voor Nederlandse letteren: http://www.dbnl.org/auteurs/auteur.php?id=groe130
