Barry Hertzog

J.B.M. (Barry) Hertzog is gebore op 3 April 1866 op Wellington in die Kaapkolonie uit 'n ou Kaapse geslag Afrikaners. Hy was die agtste kind van Johannes Albertus Munnik Hertzog en Susanna Maria Jacoba Hamman. Sy name het hy by sy peetpa, James Barry Munnik, die landdros van Wynberg, gekry, wat op sy beurt genoem is na dr. James Barry, die dokter wat sy en sy ma se lewe gered het nadat hy die eerste keisersnee in Suid-Afrika uitgevoer het. Dr. Barry wou nie geld vir die operasie aanvaar nie, maar het gevra dat die baba se vader, Thomas Munnik, die seuntjie na hom noem.

Hertzog het in die regte studeer aan die Victoria-kollege (waar hy hom reeds geërg het aan die feit dat Engels i.p.v. Nederlands die voertaal was[4]) en daarna aan die Universiteit van Amsterdam. Van 1892 tot 1895 het hy 'n regspraktyk in Pretoria (Zuid-Afrikaansche Republiek) gehad. In 1895 het hy regter in Bloemfontein (Oranje-Vrystaat) geword.

J.B.M. Hertzog is tydens die Tweede Boereoorlog (1899–1902) van kommandant tot generaal in rang bevorder. As generaal het hy saam met 'n groep Boeresoldate met sukses die Kaapkolonie binne gegaan.[5] Hy het die onderbevelvoerder van die leër van die Oranje-Vrystaat geword. Hy was gelief onder sy manskappe en 'n voorstander van guerrilla-aksies teen die Engelse. Hy was aanvanklik 'n voorstander van die voortgesette stryd tot die bitter einde, maar het later tot insig gekom dat verdere bloedvergieting sinneloos was en op 31 Mei 1902 was hy één van die ondertekenaars van die Vrede van Vereeniging.

J.B.M. Hertzog was 'n vurige voorstander van die behoud van Nederlands as kultuurtaal vir die Afrikaner en het hy 'n leidende rol gespeel in die stigting van die Zuid-Afrikaanse Akademie voor Taal, Letteren en Kunst (Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns) wat op 2 Julie 1909 opgerig is met die volgende as doel: De handhaving en bevordering van de Hollandse Taal en Letteren, en van de Zuid-Afrikaanse Geschiedenis, Oudheidkunde en Kunst.

Die eerste kabinet van die Unie van Suid-Afrika in 1910 onder leierskap van eerste minister Louis Botha.
Agter: J.B.M. Hertzog, Henry Burton, F.R. Moor, C. O'Grady Gubbins, Jan Smuts, H.C. Hull, F.S. Malan, David Graaff
Voor: J.W. Sauer, Louis Botha, Abraham Fischer

J.B.M. Hertzog het 'n vooraanstaande politikus in die Oranjerivierkolonie geword, soos die Oranje Vrystaat nou deur die Engelse genoem is. In 1906 was hy een van die oprigters van die Orangia Unie Party wat hom ten doel gestel het om die Afrikanerkultuur te behou met heftige verset teen assimilasie met die Engelse. In 1907, die jaar wat die Oranjerivierkolonie selfbestuur gekry het, tree Hertzog as prokureur-generaal en minister van Onderwys toe tot die kabinet van premier Abraham Fischer. In dieselfde jaar is hy ook vir die kiesafdeling Smithfield in die parlement verkies. Hy was vir 33 jaar parlementslid (eers in die parlement van die Oranjerivierkolonie, daarna, vanaf 1910, in die parlement van die Unie van Suid-Afrika).

J.B.M. Hertzog en M.T. Steyn het 'n leidende rol gespeel in die erkenning van Nederlands as amptelike taal van die Unie van Suid-Afrika, naas Engels op 31 Mei 1910. Reeds gedurende 1909 is onder leiding van Jan Smuts en John X. Merriman 'n konsepgrondwet opgestel, wat vir die beginsel van twee amptelike tale voorsiening gemaak het, maar dit was vir Hertzog en M.T. Steyn nie genoeg nie. Hertzog het 'n wysiging van die konsepgrondwet opgestel (artikel 137), wat hy persoonlik onderteken het, wat as volg lui: De engelse alsmede de hollandse talen zijn officiële talen van de Unie. Zij worden op een voet van gelijkheid behandeld en bezitten en genieten gelijke vrijheid, rechten en voorrechten. Alle akten, verslagen en verrichtingen van 't Parlement worden in beide talen gehouden, en wetsontwerpen, wetten en kennisgevingen van algemeen publiek gewicht of belang door de Regering van de Unie uitgegeven, zijn en geschieden in beide talen. Artikel 137 is uiteindelik aanvaar in die Zuid Afrika-wet waardeur die vier koloniale gebiede omvorm sou word tot die Unie van Zuid-Afrika.

As minister van Onderwys van die Oranjerivierkolonie het hy hom vir tweetaligheid (Nederlands/Engels) in die onderwys beywer. Ook het hy vir gelykberegtiging tussen die twee tale gestry, want na die Anglo-Boereoorlog was Engels die dominante onderwystaal in die Oranje Vrystaat. Met die totstandkoming van die Unie van Suid-Afrika het Hertzog gedien as minister van Justisie onder die eerste premier van die Unie, Louis Botha. Hertzog het baie moeite gehad om onder Botha te dien, want vir Hertzog was Botha te' laaggeskoold en te ongekultiveer om die pos van 'n eerste minister te beklee.

Hertzog was minister van justisie tot 1912, toe hy in konflik gekom het met Botha oor Botha se pro-Engelse beleid. Hertzog het 'n tweestroom-beleid voorgestaan waarvolgens die Afrikanerkultuur langs die Engelse kultuur sou bestaan. Botha het 'n konsiliasie-beleid [6] voorgestaan, waar Boer en Brit één moes word in 'n nuwe kultuurgroep. Die taal van die nuwe kultuurgroep was vir Botha onbelangrik en was hy tevrede met Engels as taal vir die nuwe kultuurgroep.

Stigting van die Nasionale Party

Huisgenoot plaas in September en Oktober 1957 'n reeks voorblaaie van Suid-Afrikaanse leiers. Hertzog kom op 16 September aan die beurt.

Genl. Hertzog en sy vrou, Wilhelmina (née Neethling).

Hertzog het die Suid-Afrikaanse Party van Botha verlaat en rig in Julie 1914 met enkele "Ou Boere" (veterane van die Tweede Boereoorlog wat altyd anti-Engels en anti-imperialisties gebly het) die Nationale Partij op, wat in die volksmond bekend gestaan het as Natte of (NP), en in Afrikaans vertaal is met Nasionale Party. Die NP het homself ten doel gestel om die Afrikaner volksmassa te emansipeer (bevry), die Afrikanerkultuur te behou en die magsmonopolie van die Engelse elite te breek. Die NP was ook 'n voorstander van segregasie van blankes en swartes ("apartheid") en 'n teenstander van die stemreg vir swartes ("Naturelle").

In 1916 het Gordon Tomlinson van Vredefort 'n voorstel ingedien om Afrikaans te gebruik as taal van die Vrystaatse Nationale Partij. J.B.M. Hertzog het kapsie gemaak en dit duidelik gemaak dat hy (Hertzog) Afrikaans nie goed beheers het nie. Herzog het ook hier te kenne gegee dat as hy gedwing sou word om Afrikaans te gebruik, hy as voorsitter van die hoofbestuur sou bedank, want in de Grondwet wordt gesproken van Hollands en niet van Afrikaans.[7]

Net soos Hertzog, was ook 'n ander prominente leiersfiguur voorstander van die behoud van Nederlands as kultuurtaal vir die Afrikaner en dit was Onze Jan Hofmeyr. Onze Jan Hofmeyr was ook net soos Hertzog, voorstander van die behoud van goeie bande met die Kleurlinggemeenskap. So haal Die Burger van 14 Oktober 1921 genl. Hertzog aan, waar hy oor die Kleurlinggemeenskap skryf: "Hy is deel van ons...Die Kleurling het sy stem in die Kaapprovinsie en dit kan hom nie ontneem word nie...Ons kan die stemreg van die Kleurlinge nie weerhou nie. Ons wil hulle eerlik behandel en hulle as ons vriende beskou".[8]

Tydens die Maritz-rebellie[9] het Hertzog besluit om neutraal te bly. Hertzog het hom ook verset teen die Suid-Afrikaanse deelname aan die Eerste Wêreldoorlog aan die kant van Engeland en het neutraliteit bepleit. In 1919 volg Jan Smuts premier Botha (†) op. Ondanks die feit dat Hertzog en Smuts persoonlik goed met mekaar oor die weg gekom het, het hulle politiese opvattings lynreg teenoor mekaar gestaan. Smuts het die koers van Botha gevolg en Hertzog het hom bly verset teen die Engelse hegemonie.

By die Suid-Afrikaanse parlementsverkiesing van 1915 het die Nasionale Party slegs 27 setels gekry, maar by die parlementsverkiesing van 1920 het die NP met 44 setels die grootste party geword. Danksy enkele oorwegend Engelstalige partye kon die Suid-Afrikaanse Party onder Smuts die mag behou.

J.B.M. Hertzog as premier.

Genl. Hertzog en sy vrou, Wilhelmina, op 27 Augustus 1933, die dag waarop die Afrikaanse Bybel amptelik in gebruik geneem is, buite die Bosmanstraatse NG kerk. Hy hou die Bybel vas wat ds. Charles Murray (middel) aan hom oorhandig het.

Smuts het aanvanklik ook die steun van die armblankes geniet, maar nadat Smuts in 1922 die leër opdrag gegee om 'n mynwerkerstaking van blanke arbeiders aan die Rand met geweld te onderdruk[10] het hy die steun verloor. Hertzog het skerp stelling ingeneem teen die geweld en het opgetree as verdediger van die regte van die armblanke arbeiders. By die parlementsverkiesing van 1924 verkry die gekombineerde Nasionale Party-Arbeidersparty die absolute meerderheid in die Volksraad (tweede kamer van die Parlement van Suid-Afrika). Hertzog het premier geword van 'n kabinet waarin die NP- as (twee) Arbeidersparty-politici sitting gehad het. Kolonel Creswell (minister van Verdediging) van die Arbeidersparty het vise-premier geword.

In 1927 is die vlag van Suid-Afrika verander en saam met "God save the King" is "Die Stem van Suid-Afrika" as die amptelike volkslied van die Unie van Suid-Afrika (1927) aanvaar. Ook wat die taalbeleid en die standpunte oor die Kleurlinggemeenskap betref, het Hertzog en Malan lynreg teen mekaar gestaan. Hertzog was van mening dat Nederlands nog altyd ons kultuurtaal was en dat ons hierdie taal deel met die Vlaminge en Nederlanders soos ook die Amerikaners en Australiërs 'n gemeenskaplike taal deel met die Engelse. Malan was van mening dat Nederlands 'n buitelandse produk was. Hertzog wou die Kleurlinge op die kieserslyste hou, terwyl Malan die Kleurling van die kieserslyste wou skrap.

By die parlementsverkiezing van 1929 het die NP die absolute meerderheid in die Volksraad verkry en die Arbeidersparty is as koalisieparty laat vaar. Desondanks kon Frederic Creswell en sy sosialistiese kollega, wat intussen uit die Arbeidersparty geskors is, as vise-premier aanbly, ondanks verset van die Kaapse afdeling van die NP.

Danksy die Statuut van Westminster (1931) verkry Suid-Afrika as grondgebied volledige onafhanklikheid binne die Britse Gemenebes. In dieselfde jaar verkry blanke vroue stemreg. Hertzog het sedertdien laat weet dat hy nie meer na 'n republiek streef nie. Suid-Afrika in sy oë al voldoende onafhanklikheid geniet. Daniel François Malan en die lede van die Broederbond het gevind dat Hertzog te gereeld kompromieë tref. Hy moes volgens hulle "God save the King" as volkslied afgeskaf het en moes nie sy republikeinse idee laat vaar het nie.[11]

Die Groot Depressie het die Suid-Afrikaanse ekonomie reeds vroeg in 1930 getref. Die pryse van belangrike landbou- en uitvoerprodukte het skerp gedaal en buitelandse handel het feitlik tot stilstand gekom.

Boonop is die land deur een van die grootste droogtes in menseheugenis geteister. Die toestand is vererger deur Hertzog se weiering om die goudstandaard te verlaat, soos Brittanje in 1931 gedoen het. Hy wou daardeur bewys dat die Unie nie net polities onafhanklik van Brittanje was nie, maar ook ekonomies.

Die stryd oor die goudstandaard het verreikende gevolge in die Suid-Afrikaanse politiek gehad. Hertzog is skerp gekritiseer deur die Opposisie en die pers, terwyl hy in sy eie geledere ook steun verloor het. Baie het hom as 'n outokraat bestempel en hom verantwoordelik gehou vir die heersende ekonomiese ellende.

In 1932 het Tielman Roos, wat drie jaar tevore die politiek verlaat het, aangekondig dat hy terugkeer en met die steun van baie Nasionaliste in die Parlement 'n nuwe party stig. Hertzog het ingesien dat 'n skeuring in die NP tot voordeel sou strek van die SAP, wat dan met die volgende verkiesing aan bewind sou kom. Hy het gevrees dat alles wat hy tot dusver bereik het, veral ten opsigte van die Afrikaners se nasionale identiteit, weer verlore sou gaan. Die SAP het 'n ekstremistiese vleuel bevat aan wie se eise Smuts sou moes toegee om aan die bewind te kon bly. In Desember 1932 het Hertzog aangekondig dat die Unie die goudstandaard verlaat. Vroeg die volgende jaar het die ekonomie reeds tekens van herstel getoon. Hertzog se posisie was egter nog wankelrig as gevolg van Roos se voortgesette intriges.

Hy het dus gunstig gereageer op Smuts se toenaderende houding. In Februarie 1933 het 'n koalisie tussen die NP en die SAP ontstaan en 'n jaar later het die twee partye saamgesmelt om die Verenigde Suid-Afrikaanse Nasionale Party te vorm. Die gebeurtenis het die ontstaan van twee nuwe politieke partye tot gevolg gehad: Hertzog se republikeinsgesinde aanhangers het weggebreek en die Herenigde Nasionale Party onder leiding van Malan gestig, terwyl die linkervleuel van die ou SAP die Dominiumparty gestig het.

Hertzog verklaar dat samewerking tussen hom en Smuts moontlik geword het omdat hul vernaamste geskilpunt, die Imperiale konneksie, grootliks uit die weg geruim is. In opvolging van die Balfour-verklaring is die Britse wette ten opsigte van die dominiums by die Imperiale Konferensie van 1930 te berde gebring. Teoreties gesproke kon die status van die dominiums nog deur hierdie wette aangetas word.

Die besluite wat by die Konferensie geneem is, het aanleiding gegee tot die Statuut van Westminster in 1931, waardeur die Colonial Laws Validity Act herroep is. Die Colonial Laws Validity Act (1865) het alle koloniale wette wat strydig was met die van Brittanje, ongeldig verklaar. Om te verseker dat die nuwe status van die Unie behoue bly, het Hertzog in 1934, terwyl onderhandelinge vir die samesmelting nog aan die gang was, die Statuswet deur die Parlement laat aanneem. Volgens hierdie wet was die Suid-Afrikaanse parlement die soewereine wetgewende gesag in die Unie en sou geen wet van Brittanje in die Unie geldig wees sonder die goedkeuring van die Unieparlement nie.

Daarmee is die Statuut van Westminster in die wetgewing van die Unie opgeneem. Dit sou dus geen verskil maak indien die Statuut deur die Britse regering herroep word nie, soos wat teoreties moontlik was. Saam met die Statuswet is 'n wet uitgevaardig ter regulering van die gebruik van die koninklike seëls. Die wet het bepaal dat die koninklike seël in bewaring van die Eerste Minister van die Unie gehou word. Die koning kon sy uitvoerende gesag in Suid-Afrika dus slegs op advies van die Eerste Minister uitoefen.

Nadat hierdie wetgewing deur die Suid-Afrikaanse parlement bekragtig is, het 'n Britse kenner van konstitusionele reg verklaar dat Suid-Afrika heeltemal van Brittanje ontvoog was. Hertzog het dus daarin geslaag om aan die Unie 'n konstitusionele status te gee wat dit in 1961 moontlik gemaak het om uit die Statebond te tree en 'n republiek uit te roep.

Smuts het self nie die deelbaarheid van die Britse kroon betwis nie en het in 'n toespraak ter verdediging van die Statuswet verklaar dat dit slegs 'n bekragtiging was van 'n situasie wat sedert die Balfour-verklaring in die praktyk bestaan het. Die Verenigde Suid-Afrikaanse Nasionale Party wat in Junie 1934 tot stand gekom het, is kortweg die Verenigde Party genoem. Die party se program van beginsels is deur Hertzog self opgestel en daarin het hy nie een van sy eie oortuigings gewysig of prysgegee nie.

Die land sou regeer word met die slagspreuk "Suid-Afrika eerste". Nasionale belange sou dus vooropgestel word. Vir die eerste keer sedert 1912 was die meerderheid van die Afrikaners in dieselfde politieke party herenig. Dat Hertzog daarin geslaag het om die Verenigde Party tot stand te bring sonder om een van sy beginsels prys te gee, was bewys van die groot welslae wat hy as premier van die Unie behaal het: deur sy toedoen is enige onduidelikheid oor die Unie se staatsregtelike status uit die weg geruim en daarmee saam ook een van die grootste struikelblokke vir samewerking tussen die gematigde politieke groepe. Hertzog en Smuts het wel nog oor sekere konstitusionele aspekte met mekaar verskil. Dit was egter merendeels oor akademiese aangeleenthede soos die teoretiese reg op afskeiding en die reg op neutraIiteit.

Met 'n groot meerderheid in die Parlement het Hertzog hom nou beywer vir die verdere ontwikkeling van sy beleid vir Swartmense. Van die vier wetsontwerpe wat in 1927 na 'n gekose komitee verwys is, is net twee aanbeveel. Sekere wysigings is aangebring om te voldoen aan eise binne sy eie party en aan die van die Opposisie, maar in wese was die twee wette wat in 1936 met 'n tweederdemeerderheid goedgekeur is, dieselfde as dié waarmee Hertzog tien jaar vroeër vorendag gekom het.

Die Wet op die Naturelletrust en -grond het voorsiening gemaak vir die reservering van nog grond vir die afsonderlike ontwikkeling van Swartmense. 'n Spesiale fonds en trust is in die lewe geroep om die grond aan te koop en te administreer. Die Naturelle-Verteenwoordigings-Wet het voorsiening gemaak vir 'n landwye verteenwoordigende Swart raad (die Bantoeraad) wat slegs adviserende magte sou hê.

Die Kaapse Swartemense het hul stemreg behou maar is op 'n afsonderlike kieserslys geplaas. Voortaan sou hulle drie verteenwoordigers in die Volksraad kies. Swartmense in die stede en in ander Witmensgebiede het geen verteenwoordiging gehad nie. In 1937 het Hertzog ook beperkings ingestel op Swartmense se binnekoms, verblyf en eiendomsreg.

Die kwessie van die Bruinmensstem reg het onopgelos gebly. ʼn Kommissie van ondersoek het in 1937 'n verslag gelewer wat ten gunste was van Hertzog se voorstel om stemreg vir Bruinmense na al die provinsies uit te brei. Intussen het die Nasionaliste in die Kaap, waar Malan se aanhang die grootste was, sowel as die Kaapse Provinsiale Raad begin agiteer vir die Kleurlinge se volle politieke en ekonomiese segregasie.

Baie van die Verenigde Party se eie lede het die Nasionaliste gesteun, met die gevolg dat Hertzog nie sy beoogde wetsontwerp ingedien het nie. Die jare onmiddellik na die Depressie is gekenmerk deur die groei van sekondêre nywerhede, wat die ekonomie verder gestimuleer het. Goudproduksie het gestyg, uitvoerhandel het toegeneem en die staatsinkomste was drie keer hoër as in 1911. Daar was jaarliks ʼn oorskot wat die regering in staat gestel het om sy maatskaplike dienste uit te brei. Verdere finansiële steun is aan boere verleen, belasting is verminder en 'n verbeterde pensioenfonds is vir staatsamptenare in die lewe geroep. Die spoorweë het vinnig uitgebrei, die Suid-Afrikaanse Lugdiens en die Suid-Afrikaanse Uitsaaikorporasie het tot stand gekom en die landbou is gestabiliseer deur die Bemarkingswet van 1937.

Die wet het voorsiening gemaak vir bemarkingsrade vir sekere landbouprodukte. Intussen het Hertzog van elke geleentheid gebruik gemaak om die Unie se soewereiniteit in die praktyk te bewys. Volgens die Wet op die Troonafstand van koning Eduard VIII, No 2 van 1937, was die abdikasie van Eduard VIII as koning van Suid-Afrika sedert 10 Desember 1936 van krag.

In Britse wetgewing het die abdikasie eers op 11 Desember van krag geword. Daardeur het Hertzog die deelbaarheid van die kroon in die praktyk bewys, hoewel sommige geleerdes in konstitusionele reg met hom verskil het. In 1937 is daar vir die eerste maal ʼn Suid-Afrikaanse burger, sir Patrick Duncan, in die amp van goewerneur-generaal aangestel.

Genls. J.B.M. Hertzog en Jan Smuts omstreeks 1939 buite die parlement in Kaapstad.

In 1933, na die parlementsverkiesing, het die NP en die Suid-Afrikaanse Party (SAP) van Smuts 'n koalisie aangegaan en het Smuts vise-premier geword en Hertzog premier. 'n Jaar later, in 1934, het die NP en die SAP saamgesmelt, teen die sin van die regse vleuel van die NP, om die Verenigde Party (VP) te vorm. As gevolg hiervan het die republikeine onder volksraadslid D.F. Malan hulle van die NP afgeskei en stig hulle die Gesuiwerde Nasionale Party (NP), met sy sterkste steun in die Kaapprovinsie en die Oranje-Vrystaat. Slegs een Transvaalse parlementslid van die NP het Malan gevolg om aan te sluit by die NP, naamlik Hans Strijdom, die latere premier.[11][12]

In 1938 het die VP 'n klinkende oorwinning by die stembus behaal, 'n teken dat die party die vertroue van sowel Afrikaans- as Engelssprekendes geniet het. Tog het die samewerking tussen Hertzog en Smuts nie sonder spanning geskied nie. In 1938 het Hertzog se verklaring dat Die Stem van Suid-Afrika voortaan die amptelike volkslied sou wees, amper tot 'n breuk tussen die twee leiers gelei.

Net soos in die geval van die vlagkwessie, is daar op 'n kompromis besluit: Die Stem sou by alle staatsfunksies gespeel word, terwyl God Save the King as 'n gebed vir die koning gebruik sou word by geleenthede waar die koning deur die goewerneur-generaal verteenwoordig is. Die VP is ondermyn deur 'n nuwe oplewing in die Afrikanerkultuur in die laat dertigerjare.

Die groeiende Afrikaanse letterkunde, met temas uit die republikeinse verlede, het 'n gevoel van nasionale trots by die Afrikaner aangewakker, wat 'n hoogtepunt bereik het met die Voortrekker-eeufeesvierings in 1938. Net soos vroeër gebeur het toe Hertzog die Nasionale Party gestig het, het die kulturele beweging onder die Afrikaners ʼn politieke tuiste by Malan se republikeinsgesinde party gevind. Selfs Afrikaners wat ondersteuners van die VP was, het emosioneel meer aangetrokke gevoel tot Malan.

In openbare toesprake het Hertzog hom skerp uitgelaat teen Afrikaanse predikante, Afrikaanse kultuurorganisasies en die Broederbond. Hy het ontken dat sy tweestroombeleid geïmpliseer het dat die Afrikaanse en Engelse elemente nooit sou kon saamsmelt om 'n politieke eenheid te vorm nie. Dit was egter gebeure in die buiteland wat Hertzog en sy party voor die swaarste toets sou stel en die ou konstitusionele geskille weer sou oopvlek.

Reeds in 1936 het Hertzog verklaar dat die Unie neutraal sou bly in geval van ʼn Europese oorlog waarby Brittanje betrokke is. Tydens die Sudeten-krisis in 1938 het die Suid-Afrikaanse parlement Hertzog se neutraliteitsbeleid goedgekeur. In April 1939 het Hertzog weereens verklaar dat die Unie aan 'n oorlog sou deelneem slegs indien sy eie belange bedreig word. Volgens hom was die Unie, in ooreenstemming met sy soewereine status, nie gebonde deur Brittanje se waarborg van hulp aan Pole in geval van 'n Duitse inval nie.

In die laaste paar maande voor die oorlog het die Britsgesinde pers in toenemende mate daarop aangedring dat die Unie Brittanje daadwerklik bystaan in geval van 'n Europese konflik. Toe Brittanje en Frankryk op 3 September 1939 teen Duitsland oorlog verklaar, was die toestand in Suid-Afrika dus reeds gespanne. 'n Spesiale sitting van die Parlement was aan die gang ten einde die lewe van die Senaat te verleng. Die vorige dag het Smuts dit prontuit gestel dat hy nie ten gunste van 'n neutraliteitsbeleid was nie. Op die dag van die oorlogsverklaring het die kabinet byeengekom om 'n besluit te neem.

Dit was duidelik dat die VP verdeeld was en daar is besluit om die saak op die volgende dag, 4 September, aan die Parlement voor te lê. In die Parlement het Hertzog verklaar dat Suid-Afrika se belange nie deur die oorlog teen Duitsland bedreig word nie en dat dit 'n verloëning van die land se konstitusionele status sou wees om hom outomaties by Brittanje te skaar. In sy toespraak het Hertzog die taktiese fout begaan om Duitse optrede rakende die Vrede van Versailles goed te keur.

Daardeur het hy die indruk geskep dat sy standpunt op blote anti-Britse gevoelens gegrond was en het hy dit vir Smuts makliker gemaak om hom met 'n meerderheid van 13 stemme te verslaan. Hertzog het daarop die goewerneur-generaal versoek om die Parlement te ontbind en 'n verkiesing uit te skryf om die mening van die volk te peil. Sir Patrick Duncan het egter gemeen dat Smuts oor 'n voldoende meerderheid in die Parlement beskik het en het hom versoek om 'n nuwe regering saam te stel. Die val van Hertzog en die einde van die Samesmelting het die hoop onder die Nasionaliste laat opvlam dat Hertzog en Malan met mekaar versoen sou raak.

Tydens die Parlementsitting van 1940 het Hertzog wel as leier van die Opposisie opgetree, maar dit het spoedig geblyk dat die meerderheid van die Nasionaliste nie meer sy gematigde houding wou steun nie. Die groot geskilpunt was die kwessie van gelyke regte vir die twee taalgroepe. Die republikeinsgesinde Nasionaliste het hulle beywer vir die stigting van 'n Afrikanerstaat waarin daar geen plek vir Britte en Jode sou wees nie en wat op 'n Duitse oorwinning gegrond sou wees. Tydens die Vrystaatse partykongres in November 1940 het Hertzog, gevolg deur onder andere N.C. Havenga en senator W.J.C. Brebner, die party verlaat.

'n Maand later het hy sy setel bedank, hom heeltemal aan die politiek onttrek en hom op sy plaas naby Witbank gevestig, waar hy op 21 November 1942 na 'n siekbed oorlede is. Sy vrou is sewe maande vroeër dood.

Tydens sy laaste jare as premier het Hertzog hom veral besig gehou met 'n verdere uitbreiding van die rassewette. Grondbesit vir swartes is verder beperk, die stemreg vir Kaapse swartes is afgeskaf (1936) en die reservate vir "Naturelle" is uitgebrei.

Die liberale vleuel onder Harry Hofmeyr en Jan Smuts was geen ware voorstanders van Hertzog se rassepolitiek nie, maar omdat hulle die "vrye hand" gekry het betreffende die "versoening" tussen Afrikaners en Engelse blankes, het hulle Hertzog sy gang laat gaan.[13]

Genl. Hertzog toe hy premier van die Unie was.

Hertzog was 'n teenstander van Suid-Afrikaanse deelname aan die Tweede Wêreldoorlog. Volgens Hertzog moes Suid-Afrika neutraal bly. Hierin het hy lynreg teenoor Smuts gestaan, wat net soos die meeste Engelse blankes, 'n voorstander was van deelname aan die oorlog aan die kant van Brittanje. In die kabinet in September 1939 het 7 teen 6 ministers vir oorlogsdeelname [14] gestem. Hertzog het verwag dat die parlement anders sou oordeel. Maar 80 teen 67 parlementariërs het 4 September 1939 vir oorlogsdeelname gestem. 'n Groot deel van die vroeë NP parlementariërs het dus ook ten gunste van die oorlog gestem.[15] Hertzog het dit as 'n nederlaag beskou en afgetree as premier. Op 5 September is Hertzog deur Smuts as premier opgevolg. Hertzog het met 37 ander VP lede weggebreek en die Volksparty gestig. Hertzog se Volksparty sou direk daarna weer saamsmelt met Malan se Gesuiwerde Nasionale Party om die Herenigde Nasionale Party (HNP) te vorm. Die hereniging was egter van korte duur. Die verskille tussen Hertzog en Malan was te groot. Hertzog het uit die politiek getree en sy belangrikste ondersteuners sou onder die leiding van N.C. Havenga die Afrikanerparty stig. Hertzog is in 1942 oorlede.

Op 22 Oktober 1951 het die Herenigde Nasionale Party, onder die leiding van D.F. Malan, saamgesmelt met die Afrikanerparty onder leiding van N.C. Havenga onder die 'ou' naam Nasionale Party.

Hertzog het op 76-jarige leeftyd gesterf.

In 1894 trou Hertzog met Wilhelmina Jacoba (Mynie) Neethling en hulle het drie kinders gehad. Een van sy kinders, dr. Albert Hertzog, het in 1969 die "verkrampte" Herstigte Nasionale Party (HNP) gestig teenoor die "verligte" Nasionale Party van B.J. Vorster.

• In die tuin van die Uniegebou in Pretoria asook op die Hertzogplein in Bloemfontein staan standbeelde van Hertzog. Die standbeeld by die Uniegebou is in 2013 verskuif na die ooste van die tuin om plek te maak vir die standbeeld van Nelson Mandela.
• Die lughawe van Bloemfontein is tot 1995 die J.B.M. Hertzog-lughawe genoem.
• In Witbank is Hoërskool Generaal Hertzog vernoem na hom.
• In Aliwal-Noord heet die brug oor die Oranjerivier die Generaal Hertzogbrug.

• Generaal Hertzog papsllik vereer. In: Lantern. Tydskrif vir Kennis en Kultuur. Jaargang 14, nr. 4, Junie 1965
• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409508 band

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Barry Hertzog.