Irene-konsentrasiekamp

Aanvanklik, tot en met Februarie 1901, het die beheer en administrasie van die “refugee”- en konsentrasiekampe by die militêre owerhede berus en is dit eintlik deur die distrikskommissarisse waargeneem. Met die oorskakelik van militêre tot siviele beheer is ʼn aantal “bevoegde siviele amptenare” na Transvaal gestuur om die kamporganisasie te behartig en is groter administratiewe eenvormigheid verseker as wat voorheen moontlik was.

Oorbevolking van kampe en die gevolglike bemoeiliking van die werk van elke superintendent en sy personeel asook die ooreising van kampdokters het die kamporganisasie opvallend gestrem. Die Irenekamp was ook erg oorbevolk. In Mei 1901 was daar pertinenete gevalle van 19 en 20 persone wat in een tent, wat vir vier tot vyf mense bedoel is, opgehoop is. Dr. Kendal Franks het selfs nog op 11 Julie 1901, toe toestande ietwat verbeter het, erken: “In some of thee tents is a distinct overcrowding ... in another tent there are three families, parents and children number 14. All had measles.”

Tydens die besoek van die Dameskomitee aan verskillende kampe is die toestand van oorbevolking van tente vry algemeen aangetref. Nege, tien en selfs twaalf persone per tent was geen uitsondering nie. Dit is ʼn onteenseglike waarheid dat die oorvol tente vrugbare broeiplek vir siektekieme – veral van aansteeklike siektes – gebied het en derhalwe nie slegs siekte vererger het nie, maar dit veroorsaak het. ʼn Engelse medikus in die kampe, dr. Pratt Yule, het onomwonde verklaar dat onsuiwer lug as gevolg van opeenhoping ʼn nadeliger uitwerking op die gesondheid van kinders as op die van volwassenes het, derhalwe was dit juis die kinders wat die ergste getref is.

Dit was tragies genoeg dat persone in baie gevalle, siek of gesond, in die tente op die grond moes slaap, maar wat erger was, was dat pasiënte in sommige kamphospitale ook op die grond moes slaap.

In sy rapport van 1 Junie 1901 het die kampdokter van Irene beweer dat die tentlewe uitputtend vir siek mense is, aangesien die tente bedags baie warm en snags besonder koud word. Baie mense het net ʼn matras om op te slaap en is derhalwe net ʼn paar duim van die grond af.

Aanvanklik, met die stigting van die konsentrasiekampe, was die verkryging en voorsiening van voedsel aan die gekonsentreerdes in die verskillende kampe ʼn saak wat by die verskillende distrikskommissarisse berus het. Namate meer en meer kampe ontstaan het, het die behoefte aan ʼn sentrale beheer oor hierdie aangeleentheid steeds groter geword. Teen November 1900 het dit inderdaad in die hande van die militêre goewerneur wat in elkeen van die twee republieke aangestel is, gekom, wat elkeen ʼn eie rantsoenskaal vir die kampe onder sy beheer opgestel het.

In die Transvaalse kampe is daar aan “bona fide refugees” (families van hensoppers of verraaiers), wat vir beskerming teen die Boere na die kampe gegaan het, daagliks die volgende toegestaan: In die gevalle van persone van 12 jaar en ouer, 7 lb. meel (3.2 kg) , 4 onse (113.4 g) sout, 6 onse (170.1 g) koffie en 12 onse (340.2 g) suiker, benewens 1 lb. (454 g) vleis twee maal per week. Kinders onder 12 jaar sou dieselfde hoeveelheid suiker en die helfte van die ander genoemde voedselsoorte ontvang.

Aan “alle ander klasse gevangenes” sou daagliks vergun word: 7 lb. (3.2 kg) meel, 4 onse (113.4 g) sout, 4 onse (113.4 g) koffie en 8 onse (226.8 g) suiker vir elke persoon ouer as 12 jaar, en in die geval van kinders: 8 onse (226.8 g) suiker en die helfte van die ander voedselsoorte.

Een van die ernstige leemtes in die rantsoenskaal was dat daar geen groente of vrugte aan kampbewoners verskaf is nie. Dat groente en vrugte wel onontbeerlik was, het die Britse owerhede deeglik begryp en hul aandag is dan ook daarop gevestig deur hul eie kampsuperintendente en dokters. Tog het hulle niks gedoen om in hierdie leemte te voorsien nie. Dat die rantsoene wat die kampbewoners ontvang het van die staanspoor af ontoereikend was, blyk uit talle getuienisse.

Goodwin, die algemene superintentent, het op 27 Februarie 1901 instruksies uitgereik waarvolgens al die kampinwoners op die A-skaal geplaas is en die “halwe rantsoen”-skaal slegs as ʼn strafmaatreël vir die “unruly and troublesome” gehandhaaf moes word. Hierdie instruksies is egter nie uitgevoer nie.

Die verhoging van die randsoenskaal van die “all other classes” of “undesirables” het egter niks gehelp nie, want dit is meer as geneutraliseer deur die swakker gehalte voedsel – en in die eerste plek vleis – wat sedert Mei 1901 aan die gekonsentreerde bevolking verskaf is. Die slagdiere, afkomstig van die skaaptroppe wat die Britse soldate in die uitvoering van Roberts en Kitchener se verskroeideaardebeleid van die plase af weggeroof het, was teen die middel van 1901 brandmaer. As gevolg van die toepassing van die verskroeideaardebeleid was daar vir hulle geen weiding nie, sodat hulle so afgeval het dat hul teen September 1901 letterlik gedreig het om van ellende te vrek.

Me. Johanna van Warmelo, wat in die kamp te Irene verpleegdiens gedoen het, skryf aan die begin van Mei 1901 dat die vleis wat daar uitgedeel word van so ʼn gehalte is dat daar nie eers sop van gekook kon word nie. Op 6 Junie vertel sy dat die mense die vleis nie kon gebruik nie en dit orals aan die tentlyne ophang om in die son droog te word. Die vleis, so vervolg sy, is selfs vir ʼn hond ongeskik, maar as die vroue kla, word die superintendent Scholtz en sy beamptes woedend, net asof die vroue ʼn groot sonde begaan.

Dr. Kendal Franks wat op 11 Julie 1901 in Irenekamp inspeksie gehou het – juis na aanleiding van mej. Van Warmelo en ander vroue se uitlatings – het spesiale aandag aan die vleisvoorsiening geskenk. Hy het gerapporteer dat die karkasse wat nie as onbruikbaar afgekeur en begrawe is nie, brandmaer was. “I understand that the average weight is about 15 and 16 pounds.” Nogtans het hy die vleis as “sound meat” beskou.

Een van die moeilikste probleme in verband met die administrasie van die kampe was die skepping van en toesig oor effektiewe gesondheidsmaatreëls. In ʼn konsentrasiekamp waar duisende gevangenes, waarvan meer as die helfte kinders was, vir maande op ʼn beperkte, soms ingehokte ruimte gehuisves was, was doelmatige sanitasie volstrek  noodsaaklik in belang van die algemene gesondheid.

Dit blyk dat die sanitasie in die meeste kampe swak en ondoeltreffend was.

Aanvanklik, met die oorname van die kampe deur die “siviele owerheid”, is ’n sekere dr. Turner aangestel om ’n wakende oog oor die kampe te hou. Hy is toe opdrag gegee om kampe te inspekteer en meer bepaald oor die sanitêre toestande rapport te lewer. Hy het sy verbasing uitgespreek oor wat hy alles gesien het. In die Irenekamp, so het hy begin Maart 1901 gerapporteer, “the number of sick is apparently great. If all the other 52 weeks are equally sickly, it would mean that every man, woman and child would come under the doctor’s hands six times per annum.” Veral masels en diarree het straf geheers en nie minder as 154 persone uit ’n bevolking van 1 324 was bedlêend nie. Nietemin was daar in Irenekamp slegs een medikus, dr. J. Bulpin, en glad geen hospitaal nie. Die sterftesyfer, naamlik 16 persone tussen 6 Februarie en 3 Maart (d.w.s. 174 per 1 000 per jaar) is dan ook deur Turner as “enormous” bestempel.

Op 24 Mei 1901 het die superintendent Scholtz darem gerapporteer dat hy toe oor hospitaalfasiliteite beskik het en ook besig was om ’n gebou te laat oprig vir persone wat longaandoeninge ten prooi sou val. Maar die mediese personeel in die Transvaalse kampe was, vanweë die feit dat hul getalle ontoereikend, hospitaalakkommodasie en apparaat primitief en ondoeltreffend end die toestande in die kamp bevorderlik vir siekte was, nie in staat om die verspreiding van siekte en epidemies die hoof te bied nie.

Een saak wat die werk van konsensieuse medici en verpleegsters in die verskillende kampe bemoeilik het, was die afkerigheid of vrees wat die Boerevroue en kinders vir die hospitaal en geneeshere gehad het. Dis nie moeilik verklaarbaar nie. Die Engessprekende en Engelsgesinde geneeshere en verpleegsters het nie die vertroue van die gevange nievegtendes gehad nie en blykbaar ook nie daarna gesoek nie. Hulle het die vroue en kinders wat nie Engels kon verstaan nie baie onsimpatiek, soms selfs vyandig behandel.

• Suid-Afrikaanse konsentrasiekampe

• Otto, J.C. 2015. Die konsentrasiekampe. Protea: Pretoria
• Pakenham, T. 1979. Die Boereoorlog. Jonathan Ball Uitgewers: Johannesburg