Ilse van Staden

Ilse van Staden is in 1972 in Pretoria gebore as een van twee kinders (sy het ’n broer, die geoktrooieerde rekenmeester Rolf) en word groot op ’n plaas in die Waterberg. Haar vader, Hampie van Staden, is ’n veearts verbonde aan Onderstepoort en haar moeder, Marcella de Boom, is ’n kunstenaar. Sy voltooi haar matriek aan die Hoërskool Pro Arte in Pretoria met Kuns as hoofvak en behaal sewe onderskeidings. Hierna studeer sy verder aan die Universiteit van Pretoria, waar sy haar as veearts bekwaam. Dan werk sy ses maande in Engeland en by haar terugkeer na Suid-Afrika werk sy as lokum op verskeie plekke, waarna sy haar in 1997 as veearts op Cullinan vestig. Hier het sy ’n praktyk tot November 2005, waarna sy slegs lokums doen by verskeie veearts-praktyke naby Pretoria en in Bethal en Witbank en verder konsentreer op haar skryfwerk. Sy skryf dan ook in vir ’n B.A.-graad in Kreatiewe Skryfkuns aan die Universiteit van Suid-Afrika, wat sy met lof verwerf. Sy het ook ’n Diploma in Vryskutjoernalistiek.

Haar huis in Cullinan, wat sy saam met haar ma bou, is totaal omgewingsvriendelik. Dit het kleigepleisterde mure, ronde, handgevormde hoeke en is gebou met strooibale, ’n landboubyproduk wat gewoonlik verbrand word, en strooiklei, ’n mengsel van strooihalms, sand en klei. Dit is aards en organies met vensters in alle fatsoene en gekleurde bottels en rakke ingebou in die growwe mure. Die huis se naam is Woordhuis. Sy tree by herhaling by Versindaba by Stellenbosch op, waar sy van haar eie gedigte voorlees en sommige daarvan word ook gekeur vir die versamelbundel wat jaarliks van die verrigtinge saamgestel word.  Vanaf Mei 2009 tot Mei 2010 behartig sy ook ’n weeklikse rubriek vir die Versindaba-webwerf.

Haar ma is in 2009 oorlede. Na haar troue verhuis sy en haar man in 2012 na Queensland in Australië, waar sy tot 2013 as lokum by die Boyne Tannum veeartsdienste werk. Daarna werk sy as voedingskonsultant by PetsbWell en as tuinier by Gardenmatix. In 2013 begin sy Colour & Quill, ’n webwerf waardeur sy haar kreatiewe dienste, haar kunswerke en haar boeke bemark. In Oktober 2017 verhuis sy en haar man na die Lake Macquarie omgewing in New South Wales, Australië, waar sy weer as veearts begin werk.

Reeds op skool begin sy dig en sy is in 1988 een van die wenners van die Poësiekompetisie van die Hoofstad-Kultuurraad met haar gedig “Herfs II”. Sy skryf in 1988 ook in vir die Afrikaanse poësiekompetisie van Tydskrif vir Letterkunde. Die kompetisie lok weinig reaksie uit en geen pryse word toegeken nie, maar haar inskrywing word geloof as besonder verdienstelik en is die enigste gedig uit die kompetisie wat dan in Augustus 1989 in Tydskrif vir Letterkunde gepubliseer word. Hierna publiseer sy gereeld gedigte in Tydskrif vir Letterkunde. Sy debuteer dan in “Nuwe stemme 2” wat in 2001 verskyn onder redaksie van Petra Müller en Nelleke de Jager.

In 2003 publiseer sy ’n eie bundel, “Watervlerk”,[1] waarin vlerke, hande, voete en vinne, water en grond, die aarde en die hemel as boustof gebruik en teenoor mekaar afgespeel word.[2] In heelparty van die gedigte word die skryfproses as’t ware uit die water gehaal en vlerke en vinne daaraan gegee (vergelyk die titel van die bundel).[3] Daar is ook gedigte oor die onverwagte in die natuur en die digterskap. Indrukwekkend is die benutting van die subtiliteite in woordbetekenisse en dubbelsinnighede, die beeldvondse en die intertekstuele verwysings en deurkomponering van temas waarmee die gedigte in die bundel as ’n hegte eenheid saamgebind word. Kannemeyer beoordeel hierdie bundel as die belangrikste en belowendste debuutbundel van die voorafgaande dekade en meer.[4] “Gedig aan’t kom” stel die skepping van ’n gedig in treffende beelde gelyk aan die geboorteproses van ’n kind, met “Stil” wat die ongevormde kind in verband bring met die voor-ewolusionêre ontwikkelingstadium. “Ten dele” gee op kernagtige wyse woorde aan die mens se onvermoë om in hierdie lewe ’n geheelbeeld te verkry. Hierdie tema word op ander wyse voortgesit in “Verskuilde god”, waar die aanbidders in kontras geteken word met die soekende enkeling met sy vrae en soeke. In die reeks verse oor visse is “Selakant” ’n hoogtepunt, wat ten spyte van sy vin-voete nooit evolusionêr ontwikkel het om op die land te loop nie. Die mens word ook verken (telkens met water, vin of vis-beelde). In “Waterpas” het die mens daarin geslaag om regop te kom en dinge in balans te hou, maar word tog deur ander mense omver gestoot sodat hulle dan sonder koers of rigting voortdobber. “Eng(el)” is ’n vernuftige ineenskakeling van “eng” en “engel”, waar die klein (eng) woonstel te klein is om die hemelse te herberg. “Bure” belig die afstand tussen diegene wat langs mekaar woon, ten spyte van die nabyheid. Die bundel sluit af met “Waterskrif”, waar die kringe op die wateroppervlak slegs momenteel daar is en dan verdwyn, net soos die woorde wat gespreek word. Die Eugène Marais-prys word in 2004 vir “Watervlerk” toegeken en die digter is in dieselfde jaar ook ’n finalis vir die DaimlerChrysler-toekenning vir poësie. In 2005 word “Watervlerk” ook bekroon met die Ingrid Jonker-prys, nadat dit in 2004 op die kortlys was vir die toekenning van die RAU Mardene Marais-prys vir debuutwerk. By die Woordfees op Stellenbosch in 2005 word die produksie “Watervlerk” aangebied, wat bestaan uit werke uit haar bundel en Melanie Grobler se “Waterbreker”, saamgestel deur Theo Kemp.

In 2008 word die sukses van haar debuut opgevolg met die bundel “Fluisterklip”,[5] wat ooreenkomste toon met die debuutbundel, al bereik dit nie dieselfde hoogtes nie.[6] Die voorblad het 'n afbeelding van 'n besonderse klipplaat in Cullinan en klippe, rotse en die aardse (tuiste) word as die sentrale tema op ’n eie manier en met 'n historiese bewussyn verwoord.[7] Klip neem hier die plek in van die water in die eerste bundel, met gedigte oor die ekologiese bewustheid en evolusie soos dit in paleontologiese opgrawings in klippe openbaar word. Die bundel bevat weereens gedigte oor hemeldinge en dinge wat in die hemelruim sou kon voorkom, asook die skeppingsproses. Haar digkuns toon ’n besondere vakmanskap en taalvaardigheid en deurgaans vat sy raak met die regte woord, uitdrukking of gesegde. In 2009 verskyn die selfpublikasie “Die dood is ’n mooi blou blom” in beperkte oplaag. Hierdie bundel bevat gedigte geskryf in die twee jaar voor haar ma se dood, waarin hierdie tydperk en ervarings as agtergrond vir die gedigte dien. Die lewe en die dood en die skoonheid wat in albei ervaar word is die vernaamste temas. Van haar gedigte word opgeneem in “Groot verseboek” en ook in die versamelbundel “In a burning sea”, waarin Afrikaanse gedigte in Engels vertaal is om ’n groter mark te bereik. Haar gedigte in die bundel is selfvertalings. In 2020 word haar gedigte ‘Miskien’ en ‘as’ in Vers en vrou opgeneem. [8]

Haar gepubliseerde prosadebuut is met die kortverhaalbundel “Tafel vir twee”,[9] waarin vyftien kortverhale haar vermoë bevestig om die poëtiese in prosa vas te lê. Sy besit die sonderlinge vermoë om boeiend te skryf oor mistieke onderwerpe wat selde aangedurf word omdat dit slegs ’n besonder begaafde skrywer is wat die ontasbare werklik kan maak. Haar verhale sluit in temas soos die aanvoelbare teenwoordigheid van ’n vermoorde vrou in ’n huis wat bedags leeg staan, of  ’n jong man wat telepaties met sy geliefde verbind is, of ’n parallelle heelal waarin ’n onderdrukte vrou ’n meer bevryde lewe lei (“Nomen est mihi, ergo sum”). “Hoe ver lê Bultfontein?” is ’n hoogtepunt, met die ongetroude Hanna wie se onkonvensionele wêreld sonder man en kinders in botsing kom met haar broer en skoonsuster se getroude lewe. Hier word ondersoek of die breë samelewing se siening van wat normaal en aanvaarbaar is, wel steek hou. Eindelik is daar die besef dat hierdie verskillende wêrelde naasmekaar bestaan en dat dit sin maak vir dié wat dit lei, ongeag wat ander dink. Die tema van onkonvensionele mense wat nie in raampies inpas nie, vind ook uiting in “Luiperdklip” en “Om beter te kan hoor, my kind”. Die verwydering wat daar tussen mense in nabye verhouding bestaan en die feitlik onmoontlike om hierdie spasie te oorbrug, vind uiting in “Spikkellyster”, waar ’n bejaarde ma na ’n ernstige beroerte-aanval terugdink aan die jaar toe sy haar dogter by haar ouma gelos het. Die dogter Elsa probeer van haar kant af om te kommunikeer, maar die ma se toestand maak dit moeilik om te weet of sy hoor en verstaan. Haar kortverhaal “Stoor” word opgeneem in die versamelbundel “Skrik op die lyf”, saamgestel deur Deborah Steinmair en Gerda Taljaard. Hierdie verhaal is spesiaal vir hierdie bundel geskryf.“Goeie dood wat saggies byt”[10] is haar debuut as Afrikaanse romanskrywer. Die veearts Hilda is die hoofkarakter en die roman behandel haar lewe en die invloede daarop vandat sy as eerstejaarstudent by Onderstepoort begin totdat sy vir sowat ses jaar gepraktiseer het. Hilda is ’n introvert wat dit moeilik vind om haar sosiaal te laat geld, sodat haar bewustheid tot ’n groot mate in haar kop afspeel. Sy bevind haar ook in ’n manlik gedomineerde wêreld, wat sake verder bemoeilik, veral wanneer die mans rowwe grappe oor sensitiewe sake maak om hulle eie angs te besweer. Soos die titel aandui, is dit veral die dood in al sy aspekte wat ’n besondere impak op haar lewe het. Sy wroeg oor haar vermoë as veearts en kan haarself nie vergewe vir die diere wat sy in haar loopbaan verloor nie. Hierdie pyngedagtes begin om haar lewe te oorheers, wat afstuur op ’n ontstellende einde. “Simon says” is ’n selfgepubliseerde Engelse roman. Simon is ’n skrywer wie se pogings om sy volgende roman te voltooi gedurig onderbreek word deur foutiewe aflewerings en ongevraagde foonoproepe. Hy neem wraak deur stories te begin skryf teen hierdie steurnisse, maar vind uit dat sy fiksie die werklikheid beïnvloed. ’n Buurman sterf, ’n vrou verloor haar werk en daar is ’n motorongeluk. Teen die tyd dat hy bewus word hiervan is dit moeilik om te sê wat nog gaan gebeur en of hy nie reeds te veel geskryf het en só ook sy vriende en familie benadeel het nie. Dit is ook nie duidelik of hy die werklikheid weer kan verander in fiksie deur daaroor te skryf nie.