Idealisme

Die Griekse filosoof Plato word met sy ideëleer as die vader van die metafisiese idealisme beskou. Plato gee algemene begrippe, "Idees of Vorme", 'n status van onafhanklik bestaande, werklike voorwerpe. Die voorwerpe wat gesien word in die sigbare wêreld is volgens Plato egter nie eg nie, maar slegs 'nabootsings' van die egte 'Idees' wat hulself in 'n transendentale wêreld bevind. In die allegorie van die grot (Staat VII 514A–520A) word die voorwerpe wat normaal gesien word in die wêreld "skaduwees" van die egte, en die bron van nie-direk waarneembare verskynsels beskou. In sy dialoog Timaeus maak Plato duidelik dat die wêreld deur die 'Demiurg' ('n soort goddelike ambagsman) gemaak word met die ewige vorme as voorbeeld, sodat die wêreld wat ons via ons sintuie ken, daar (slegs) 'n onvolmaakte en verganklike afbeelding daarvan is. Plato beskou die algemene begrippe (idees) dus as belangriker en van 'n hoër orde as die besondere of spesifieke voorwerpe.

Dit was die Franse filosoof René Descartes wat aan die begrip 'idee' 'n nuwe betekenis gee. Hy stel dat idees in die eerste plek elemente is van die menslike denke. So lei hy onder meer af uit die feit dat ons 'n idee kan vorm van so iets soos 'n "hoër wese", dat so 'n wese noodsaaklikerwys moet bestaan. Daarby redeneer hy dat die idee 'God' nie deur eindige wesens voortgebring kan word nie en dus wel van God self afkomstig moet wees. Descartes lê ook 'n besonderse klem op die die samehang van ons kennis en dit was sy strewe om (via sy 'metodiese twyfel', uitgedruk in die beroemde cogito ergo sum (ek dink, daarom is ek) tot "onbetwyfelbare kennis" te kom.

Volgens die (krities en transendentale) idealisme van Immanuel Kant word aan die verstand (bewussyn) 'n ordende en regulatiewe funksie toegeken met die verwerking van ervarings. Hy gaan uit van "dinge" wat buite ons bestaan en die sintuie kan prikkel, maar waaroor - as 'n ding - niks gesê kan word nie. (Voorbeeld: materie bestaan, maar dat dit uit kwarke en/of stringe sou bestaan is iets wat bloot en alleen aan die kennis en kreatiewe aktiwiteite van ons bewussyn toegeskryf moet word). Kant verwerp dan ook met klem die esse est percipi (syn/bestaan wat waargeneem word) van George Berkeley. Kant se idealisme fokus nie op die bestaan van dinge nie, maar fokus op die (on)moontlikheid om dinge weer te gee in ons bewussyn soos hulle self is. In hierdie sin is idealisme die teenoorgestelde van die filosofiese realisme.

Die Duitse idealisme verwys na 'n groep Duitse filosowe wat 'n spesifieke vorm van metafisiese idealisme voorstaan, afsonderlik bekend as subjektiewe idealisme (Johann Gottlieb Fichte), objektiewe idealisme (Friedrich Schelling) en absolute idealisme (Georg Wilhelm Friedrich Hegel). Volgens Hegel se filosofie is die idealisme absoluut. Hiervolgens word bestaan verbind met die idee terwyl die ontwikkeling daarvan die verskillende waarneembare vorme van die werklikheid veroorsaak. Die "syn" is tewens 'n "nie-syn" (want dit ontwikkel die heel tyd en is voortdurend in wording) en bowendien is dit absoluut, want buite dit bestaan daar niks nie. Hegel stel dat: "Die idee in sy totaliteit is die natuur". 'n Ektreme vorm van idealisme is die solifisme, wat stel, dat die totale realiteit voortvloei uit die eie 'ek' self.

Die Britse idealisme verwys na 'n groep Britse filosowe wat voortbou op die Duitse idealisme. Hierdie stroming was invloedryk in Groot-Brittanje van die middel van die negentiende eeu tot die begin van die twintigste eeu. Die belangrikste verteenwoordigers van hierdie stroming was T.H. Green (1836–1882), F. H. Bradley (1846–1924) en Bernard Bosanquet (1848–1923). Ook hulle stel dat alles gelykgestel kan word met idees. Hulle stem egter nie saam met sommige van Hegel se idees nie, en is veral gekant teen sy se siening van die staat asook sy historisisme.

In die filosofie word ook 'n onderskeid gemaak tussen die sogenaamde objektiewe en subjektiewe idealisme. Die verskil tussen hierdie twee (sub) rigtings kan verduidelik word aan die hand van die filosofie van Berkeley. Hy meen 'n deel van die idealisme van Descartes oor en stel dit as subjektief omdat die totale werklikheid teruggebring word tot die idee dat hy (as subjek) dit vir homself kan vorm. Maar die mens is ook religieus, hy erken dus wel derglik 'n buite hom bestaande entiteit (die opperwese self). In die sin dat hierdie absolute en universele gees (wat dan nie meer van persoon tot persoon hoef te verskil nie) die idees by die individue tot stand bring, word gepraat van objektiewe idealisme. Hierdie onderskeid is nie op baie idealiste van toepassing nie (byvoorbeeld Kant, want hy erken sonder voorbehoud bestaande werklikheid buite homself) maar in die lig van die bogenoemde moet iemand soos Hegel as 'n objektiewe idealis aangedui word.

In teenstelling tot sowel die klassieke as die moderne westerse filosofie waar idealisme teenoorgesteld is aan realisme, stel die Marxisme dat teenoor die idealisme die materialisme geplaas sou moet word. Aan hierdie opvatting is veral vorm gegee deur Lenin in sy Materialisme en empiriocriticisme (1909), wat as sy belangrikste kenteoretiese bydrae tot die marxisme beskou word.

• Hierdie artikel is vertaal van die Nederlandse Wikipedia