Huisvlieg

'n Huisvlieg (Musca domestica)

Soos alle tweevlerkige insekte (orde Diptera) het die huisvlieg (Musca domestica) twee kolfvormige orgaantjies (halters). Dit het ontstaan deur die verkleining van die agterste paar vlerke; deur voortdurend hul posisie te verander, sorg die halters dat die huisvlieg sy ewewig gedurende vlug behou. By die langpootvlieg (familie Tipulidae) is die halters duidelik sigbaar maar by die huisvlieg word dit deur ’n skildjie (calyptra) verberg. Die paar voorvlerke, wat gebruik word om mee te vlieg, het slegs ’n paar aartjies wat in die lengte loop en nog minder dwarsaartjies.

Die vlerke is vas aan 'n paar segmente van die stewige borsstuk (toraks). Hierdie segmente is by alle tweevlerkige insekte bale vergroot ten koste van die res. Daar is ook ses gelede pote aan die borsstuk vas. Die borsstuk is grys van kleur met vier swart strepe wat van voor na agter op die rug kant loop. Die agterlyf (abdomen) bestaan uit vier segmente wat met haartjies bedek is. Die agterlyf is ook grys maar gelerig aan die kante. Die kop is van twee groot, saamgestelde oë voorsien wat by die huisvlieg uit 4 000 fasette bestaan. Drie enkelvoudige oë (ocelli) lê bo-op die kop tussen die fasetoë. Die mannetjie se oë is nader aan mekaar as die van die wyfie. Net onder hierdie oë is daar twee kort, drieledige antennes met 'n borselhaartjie aan die laaste segment. Op die antennes kom die reuksintuie voor met groepies geurgevoelige selle. Die monddele is aansienlik aangepas en vergroei, sodat die onderlip (labium) die vorm van ’n slurpie (proboscis) gekry het.

Die slurpie hang onder die rostrum aan die onderkant van die kop en kan teruggevou word as die huisvlieg nie eet nie. Aan die boonste deel van die slurp is daar twee voelers (palpi) en aan die voorkant loop daar oor die hele lengte 'n sogenaamde labiale groef, waarin twee sprietvormige monddele, die labrum-epifarinks en die hipofarinks, lê en die voedselkanaal vorm. Die labrum-epifarinks is in ’n kanaal gebuig wat afgesluit word met die nou aansluitende hipofarinks, waardeur 'n kanaaltjie ontstaan waarlangs voedselbry na die slukderm opgetrek word. Die eindpunt van hierdie slurp het twee groot, sagte, ovaalvormige suigkussinkies (Iabella). Aan die onderkant van die labella is daar talle dwarsgroefies wat as klein voedsel-filtreerders funksioneer en bo in suigkussinkies uitmond. Wanneer die huisvlieg nie eet nie, is die suig kussinkies afwaarts gevou sodat die voedselkanaaltjies teenmekaar lê.

Die suigkussinkies kan deur bepaalde spiere vanmekaar getrek word sodat daar 'n min of meer plat labellaplaat ontstaan waardeur die voedselbry opgesuig word. Regstreekse voedselopname is ook moontlik deur die labella op te vou. Die labiale groef is nou oop na buite en met klein tandjies om die bek van die groef kan harde voedseldeeltjies soos suikerkorrels afgekrap word. Omdat daar tydens die eetproses speeksel afgeskei word om die voedingstowwe op te los en die vlieg daarbenewens nog met allerlei afval en vullis in aanraking kom, is die huisvlieg 'n groot bron van besmetting. Hy het die gewoonte om op ekskrement en afvat te loop en dan weer op die mens en sy voedsel te kom sit. Die huisvlieg is dus 'n ideale agent vir die oordrag van siektes soos cholera, tifoïde (maagkoors), appelkoossiekte, polio, tragoom (bindvliesontsteking) en basil- en amebedisenterie. Die huisvlieg is ook nadelig vir diere en is dikwels tussengashere van lintwurms wat pluimvee besmet en rondewurms wat hulle oordra op sere of die oë en lippe van perde. Die huisvlieg kan ook intern kieme ronddra wat hy dan uitwerp of deur op te bring (regurgitasie), of saam met vlieëmis (feses) op sodanige plekke dat hulle die mens kan binnedring deur die mond of deur 'n seerplek. Die huisvlieg se harige liggaam is ook geskik vir die ronddra van bakterieë. Hy kan die kieme afvryf of afwas wanneer hy op drank, voedsel, wonde, oë of lippe gaan sit. Die gevaar van besmetting deur huisvlieë kan bekamp word deur sindelikheid en higiëne, deur afval onmiddellik op te ruim en mis- en komposhope met 'n oplossing van 1% natriumtetraboraat of ’n aftreksel van nieskruidpoeier te besprinkel.

Daarteenoor is al gevind dat vlieglarwes ewe voedsaam as vismeel is. Hulle kan gebruik word om afval te verwerk tot kos vir visse en plaasdiere. Die potensiaal is enorm vir sulke vlieg-tot-voer-verwerkingsaanlegte om nog 'n baie beduidende rol in veeteelt te speel.

Die huisvlieg het een van die kortste lewensiklusse onder insekte. Die wyfie lê gewoonlik twee tot sewe broeisels van 90 tot 150 eiers op 'n slag in haar lewensiklus. Die wyfie het 'n teleskopies uitskuifbare agterlyf. Die laaste segmente van die agterlyf vorm ’n lêvoor (ovipositor) waarmee die eiers op 'n gunstige voedingsbron (byvoorbeeld mis) gelê word. Die wit, langwerpige eiers dra aan die buitekant mikroskopies klein uitsteeksels en is bedek met struktuurtjies wat soos heuningkoeke lyk. Hierdie onreëlmatige oppervlak voorkom dat daar tydens reën water in die eier kom.

Rondom die eier word 'n luglagie gevorm wat as ’n lugbel funksioneer en waarin die suurstofvoorraad deur middel van diffusie aangevul word. Afhangende van die temperatuur broei die eiers baie vinnig uit, gewoonlik binne 30 uur. Die wurmvormige larwe (maaier) het geen pote nie en is kleurloos. Aan die stomp agterlyf kan twee asemhalingsopeninge (spiracula) waargeneem word. Die baie klein kop is volledig in die borsstuk ingestulp. Die mond is nog intern en word via 'n sekondêre kanaaltjie met die buitewêreld verbind. Twee skerp mondhake beweeg in 'n vertikale vlak en artikuleer met 'n paar harde dele in die kop. Net soos die volwasse vlieg leef die larwe van rottende materiaal en by voorkeur van mis.

Die larvale stadium, veral die deel na die tweede vervelling, is die eintlike vreetstadium van die vlieg. Die vervelling voor die papiestadium maak alleen vir die toename in grootte voorsiening en die huisvlieg verander nie van vorm nie. Daar word wel na die tweede vervelling 'n bykomende paar asemhalingsopeninge op die agterlyf gevorm. Na die derde vervelling ondergaan die larwe egter ’n ingrypende verandering.

Die tweevlerkige insekte (Diptera) maak deet uit van die afdeling Endopterygota (orde Holometabola). By hierdie groep insekte vind daar tydens 'n russtadium (papie) 'n volledige gedaantewisseling plaas. Die taai chitienagtige huid verhard tot ’n donkerkleurige, eiervormige puparium, wat die sagte papie beskerm. Die papiestadium word gewoonlik in die grond, in afval of splete deurgebring. Die papie het al die kenmerke van die volwasse huisvlieg maar die huid is nog dun en kleurloos en die papie is dus baie kwesbaar.

As die ontwikkeling voltooi is, bevry die huisvlieg hom uit die puparium deur 'n huidsakkie op sy kop (ptilinum) vol bloed te pomp. As gevolg van die druk skeur die puparium en die volwasse huisvlieg (imago) kom vry. Die ptilinum word in die kop geabsorbeer en net 'n porie (Iunula) tussen die antennes bly oor. Die hele ontwikkeling van die eier tot die imago duur ongeveer agt dae tot 3 weke, afhangende van die temperatuur. Die lewensduur van 'n gewone huisvlieg is ongeveer 20 tot 30 dae. Volgens berekening sou die afstammelinge van 'n huisvliegpaar in een somer, indien almal sou bly leef, 'n oppervlakte so groot soos Duitsland met 'n 15 cm dikke laag kon bedek.

Baie larwes vrek egter vanweë ongunstige temperature of word deur ander diere opgevreet. Die aantal volwasse huisvlieë word uitgedun deur 'n siekte wat deur die skimmel Empusa muscae veroorsaak word. Huisvlieë wat aan hierdie skimmelsiekte ly, lyk of hulle met meel bestuif is.

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0-908409-52-4 band

Wikimedia Commons bevat media in verband met Huisvlieg.

• Wikispecies het meer inligting verwant aan Huisvlieg
• (en) "Housefly". Encyclopædia Britannica. Besoek op 26 Augustus 2019.