Herakleitos

Die beperkte informasie oor Herakleitos se lewe kom hoofsaaklik uit die Lewe en leer van beroemde filosowe (boek IX) van Diogenes Laërtius, wat ander outeurs aanhaal. Herakleitos word rondom 540 v.C. gebore in die welvarende, Ioniese Efese aan die Anatoliese weskus, as seun van die aristokraat Bloson van Heracon. Bloson sou die nasaat wees van Androclus, die stigter van die kolonie en seun van die Griekse tiran Codrus. Ionië maak tydens Herakleitos se lewe deel uit van die Persiese Ryk. Hy beleef dan ook die Ioniese opstand teen die Persiese oorheersing in die 6de eeu v.C. Diogenes vermeld dat die aristokraat 'n wonderkind en outodidak was. Tog ken Herakleitos ook die werk van andere filosowe. Voorts erf hy die posisie van priester-koning, maar staan dit af aan sy jonger broer.

Volgens 'n anekdote oortuig Herakleitos die destydse tiran Melancomas daarvan om af te tree. In die loop van sy lewe groei Herakleitos se weersin aan mense, en verag hy sowel sy stadsgenote as die inwoners van Athene. Sy laaste jare bring hy deur as kluisenaar. Daar word egter tans deur kenners vermoed dat hierdie inligting moontik latere versinsels is. Reise, misantropie, vorste adviseer en kluisenaarskap was naamlik standaard deel van verskeie biografieë van filosowe van hierdie tyd.

Oor Herakleitos se dood teen ongeveer 480 v.C. in Efese bestaan verskillende verhale. Bepaalde bronne meld dat hy sterf aan edema; ander beweer dat hy hiervan genees het en aan 'n ander siekte sterf. Diogenes gee drie weergawes bekom van verskillende bronne. Herakleitos kry edema deur die eet van plante en kruie, raadpleeg toe 'n arts, kritiseer vervolgens die geneeskunde en wil na eie insig met koeimis bedek word om uit te droog in die son. Hy genees nie en sterf daarna. In één weergawe word hy verskeur deur honde omdat hulle hom deur die mis nie herken nie.

Vermoedelik is hierdie anekdotes nie betroubaar nie. Sommige navorsers sien daarin verwysings na Zoroastriese begrafnisrituele, waarby koeimis gebruik word en lyke agtergelaat word om verskeur te word deur wilde diere.

Theophrastus skryf Herakleitos se melankolie daaraan toe aan sy geskrifte 'maar half af' is en ‘na 'n vreemde mengelmoes lyk. Lucius Annaeus Seneca, Juvenalis, Lucianus en Sidonius Apollinaris noem hom die 'huilende filosoof' omdat hy beweer dat 'alles vloei' en omdat die domheid van mense hom laat huil. Herakleitos, wat bekend word as pessimis, word teenoor 'die laggende filosoof' Demokritus geplaas, wie juis moes lag weens domheid en tragiek.

Diogenes Laërtius beskryf Herakleitos as hooghartig, krities en later ook verbitterd. Hy het 'n kritiese ingesteldheid teenoor didaktiese, filosofiese en religieuse tradisies. So steun hy nie die denke van outoriteite soos Homerus, Hesiodos en Pythagoras nie. Ook distantieer hy homself van die massa en veroordeel hy sy stadsgenote omdat hulle sy vriend Hermodorus verban het. Die inwoners het na die verdrywing van die tirannie 'n beter bestuur daar wou stel, maar bekom te veel invloed volgens hom. Herakleitos weier later om te help met die stadsbestuur. Hy was nie 'n demokraat nie, maar beweer: 'Wet is om aan één man se wil gehoorsaam te wees, indien dié man die beste is', oftewel die mees wyse. Hy interesseer homself nie in politiek nie. Diogenes vermeld tewens dat Herakleitos deur die Persiese koning Darius uitgenooi word vir diens van sy hof, maar dat hy dit van die hand gewys het.

Kort na 500 v.C. voltooi Herakleitos sy filosofiese werk. Die werk is in die Ioniese dialek gestel en in prosa geskryf, waarmee hy aansluit by die Ioniese gebruik om in prosa historiē ('ondersoeke/studies') aan te bied. Hy plaas die werk in bewaring by die groot Artemistempel te Efese, wat nie ongebruiklik was nie. Die geskrif is volgens Diogenes Laërtius Oor die natuur (Peri fyseōs) of moontlik Die muses. Desondanks kom die woord fysis ('natuur') maar vier keer in die oorblywende fragmente van die werk voor. Die woord dui veral op die aard van sake, nie op natuur nie. Die werk bestaan volgens Theophrastus uit drie dele: oor die heelal, oor die politiek, en oor die gode. Hierdie is egter 'n latere interpretasie en klassifikasie, aangesien die oorblywende teksfragmente 'n eenheid vorm.

Dit is nie duidelik of die fragmente van 'n afskrif is van die werk in die tempel nie of dalk 'n kopie wat Herakleitos self besit het nie. Volgens Diogenes was dit 'n sekere Crates wie die boek vir die eerste keer na Griekeland gebring het. In 356 v.C. steek Herostratos die heiligdom aan die brand en gaan die oorspronklike teks verlore. Daar bestaan slegs nog aanhalings, opsommings, in tekste van latere outeurs. Dele wat nog bestaan, vorm die grootste versameling prosa van vóór Herodotus se Historiës. Vroeë voorbeelde van aanhalers is Plato en Aristoteles, maar die meeste outeurs is van na ongeveer 100 n.C., byvoorbeeld Sextus Empiricus, Plotinus, en veral Plutarchus, Diogenes Laërtius, Johannes Stobaeus, Hippolytus van Rome en Clemens van Alexandrië.

Daar bestaan geen konsensus oor die aantal fragmente van Herakleitos se filosofiese werk wat nog bestaan nie. Moderne uitgawes dui op tussen 125 tot 156. Voorts is daar ongeveer honderde aanhalings van Herakleito bekend. In die geval van enkele fragmente is die egtheid omstrede of onduidelik van wat aanhalings is en wat toevoegings is van die aanhaler. Die oorspronklike volgorde van die fragmente is ook nie duidelik nie. In sy uitgawe van alle pre-sokratiese fragmente plaas Hermann Diels die fragmente alfabeties onder die name van die outeurs wie hom aangehaal het. A-fragmente is sy getuienisse, B-fragmenten sy aanhalings. Diverse uitgawes hanteer die neutrale opsomming van Diels, andere gebruik 'n tomatiese indeling. Die probleem by laasgenoemde is dat Herakleitos se filosofie 'n hegte eenheid vorm in tomatiek, taal- en beeldgebruik. Enkele uitgawes bevat 'n hipotetiese rekonstruksie van die oorspronklike volgorde.

Navorsers bestudeer veral die bewaarde fragmente, en tot 'n mindere mate die getuienisse van latere outeurs. Die rede hiervoor is dat sy teks interpretasie altyd moeilik was, en omdat ander skrywers hul eie doelstellings gehad het met die aanhaling en verwysing na uittreksels. Uit die oorlewende fragmente blyk dit dat Herakleitos verskeie filosofiese begrippe vir die eerste keer gebruik.

In fragment B35 kom die woord filosoof (filosofoi andres) voor, waar dié sy letterlike, etimologiese betekenis het: 'wys-geer/iemand wie die wysheid begeer'. Die egtheid van die fragment is egter onseker. Indien eg, sou dit die oudste vermelding van die woord filosoof wees. 'n Tweede belangrike konsep is die begrip nomos ('wet') as algemene, universele, goddelike wet in fragment B114. Die derde is kosmos ('orde') in die fragment wat vir die eerste die betekenis 'wêreld' het. Vierdens gebruik Herakleitos logos as eerste om 'n natuurlike wet(matigheid) uit te druk. Ten slotte is Herakleitos se werk van die oudste bewaarde bron waarin die Sibille genoem word. Die Sibille het in die klassieke oudheid verwys na 'n aantal vroue wie, geïnspireerd deur 'n godheid (gewoonlik Apollo) en daardeur in ekstase, spontaan en ongevraag die toekoms voorspel in Griekse hexameters.

Herakleitos stel homself teenoor religieuse, etiese en filosofiese tradisies, soos die van die Eleate. Hy kritiseer ekplisiet die filosowe Pythagoras, Hecataeus en Xenophanes, maar ook die digters Homerus, Hesiodus en Archilochus. Hy was wel positief oor Bias van Priëne, een van die Sewe Wyses. Hesiodus en Homerus geniet baie aansien maar sou volgens hom die gode verkeerd voorgestel het, wat vir die mens as 'n slegte voorbeeld dien. Ook sien hulle nie in dat stryd 'n essensieële deel van die natuur is, en die essensieële eenheid van teenstrydighede. Die filosowe en digters sou blindelings nagevolg word deur 'praatjiemakers', terwyl die massa in Herakleitos se oë blind vertrou op gesag. Na sy mening moet mens egter nie 'optree as kinders van ons ouers'.

Herakleitos bou voort op die tradisie van die Miletiese skool wat begin word deur Thales van Milete en Anaximander. Hy soek rasionele verklarings vir natuurgebeure. Net soos Xenophanes en pythagoreers distansieer Herakleitos homself tewens van religieuse en etiese tradisies. So beskou Xenophanes die gode as antropomorfiese fiksie, en postuleer hy één, abstrakte god wat na niks lyk in die mens of sy gedagtes. Vermoedelik was Herakleitos in sy jonge jare deur hierdie denker beïnvloed. Enkele bronne vermeld Xenophanes ook sou dien as sy leermeester. 'n Tweede sou Hippasus die pythagoreer gewees het. Hy glo dat die kosmos altyd in beweging was en dat vuur die basiselement daarvan was. In beide gevalle is 'n meester-leerlingverhouding nietemin onwaarskynlik.

Herakleitos kan nie onder 'n filosofiese skool ingedeel word nie. Sy kritiese ingesteltheid en verwerping van tradisie sowel as die massas sluit aan by die gegewe. Ten spyte hiervan bekom hy nietemin volgelinge wie om hom versamel en van hulle het selfs 'n filosofiese skool gestig. Hy verkondig egter nie sy filosofie in die openbaar nie, maar skryf hy dit op om te laat bewaar in die tempel van Artemis. Dit is nie seker of hy dit doen om bewaring te verseker of om die sirkulasie daarvan te beperk nie. Pas na sy dood verwerf hy noem sommige ondersteuners hulself herakleiteers, soos Cratylus.

Deur waarneming en kritiese refleksie lei Herakleitos uit waargenome verskynsels algemene, metafisiese insigte af (induktiewe logika). Sy gevolgtrekking was dat alles in die wêreld 'n eenheid vorm. Daarom lei hy etiese beginsels af uit die metafisiese insigte. Goeie optrede kon alleen deur goeie insig in die reëls en doelwitte van die kosmos verkry word. Kennis daaroor kon met moeite verkry word, en beslaan die totaliteit van kosmologie, natuurfilosofie, etiek, kennisleer en psigologie.

Omdat Herakleitos sy filosofie as 'n eenheid bedoel, is al sy hoofbegrippe en tomas met mekaar verbind. Juis daarom herhaal hy gereeld woorde (byvoorbeeld tien keer logos), en gebruik hy semantiese of etimologiese verbonde woorde, soos polemos 'stryd' en eris 'konflik', of logos 'leer' en homologein 'dieselfde sê/erken'. Die literêre aspekte van die teks vul die filosofie dus aan. 'n Voorbeeld van tekstuele eienskappe wat die bedoeling onderstreep, is in fragment B119:

Anthrōpōi is die indirekte voorwerp in die datief, 'vir/aan/te/by/in/met'. Grammatikaal kan dit nietemin met beide ander woorde verbind word, wat ook die bedoeling is. Daarom verbind die sintaks die twee afsonderlike begrippe van die menslike aard en die goddelike entiteit. Dit ondersteun die gedagte, dat die mens self verantwoordelik is vir etiek en sy geluk (eudaimon), terwyl die tradisie juis stel dat gode, goeie of bose geeste daarvoor verantwoordelik was.

Verder word die struktuur van die teks nie bepaald deur logiese argumentasie nie en ook nie deur die opeenstapeling van geleerdhede (polymathiê) nie, wat Herakleitos veroordeel. Die struktuur wat hy hanteer, was die aaneenskakeling van idees en beelde deur middel van opeenvolgende (paradosale) uitsprake. Hierdeur vereis die teks baie interpretasiewerk, 'omdat dit alleen vir bekwame mense toeganklik sou wees'.

Herakleitos bied sy lesers 'n logos aan. Logos staan in sy tyd vir sistematiese denke en uiteensetting. Dit beteken hier 'uitleg', 'gedagtegang' of 'teorie', en verwys sowel na sy boek as sodanig, as na die inhoud daarvan. Later kry die begrip uitgebreide, filosofiese betekenisse. Herakleitos beweer dat sy logos objektief en altyd waar is. Dit bestaan nie uit 'n reeks waarneembare feite nie, maar staan vir intellektuele inspanning wat 'elke ding na sy aard' ontleed en lei tot 'n teorie van 'alles': 'Insig is iets van 'n uiversele aard'. Die logos ontbloot dus alle verbindings tussen die dinge, tussen die natuur en die mens, tussen alle teenstellings. Herakleitos maak die logos abstrak deur aan te neem dat dit ook buite die mens self bestaan as 'n natuurwet.

Die weg na begrip van die logos is moeilik, want die waarheid is verborge, maar geduld word tog beloon. In teenstelling tot sy tydgenoot Xenophanes, stel Herakleitos dat hoëre kennis mootlik is.'Aan iedereen is verstand gegee.' Mens kan die logos begryp, die aard van die dinge (fysis) deurgrond, die eenheid van alles ontdek en die kragte leer ken wat dit bewerkstellig. Wat vereis word is sorgvuldige waarneming, 'n oop houding, geduld en ervaring gebaseer op 'n kritiese ingesteltheid. Die ingesteltheid vereis tewens dat 'n mens by hom/haarself om raad kan nader en sy/haar gees kultiveer. Die weg tot insig verg egter moed en vereis moeite. Dit is 'n innerlike ontdekkingstog: 'Geestelike insig brei ditself uit', skryf hy en 'Van die siel sal jy die grense op jou speurtog nie vind nie, al bewandel jy elke weg: so diepe saamhang het jy'.

Baie leer die logos nie ken nie, omdat 'die onverwagte nie verwag word nie', deur blind te vertrou op wat mens waarneem (byvoorbeeld 'dag en nag is verskillend'), deur blinde vertroue op ande persone se gesaghebenheid, of deur gebrek aan selfondersoek. 'Ongeloof verhinder insig', lui fragment B86. Om onwetendheid en intellektuele onwil te beskryf, gebruik Herakleitos baie keer die beeld van slaap teenoor wakker wees (sien sy proloog, in fragment B1). Die diepere saamhang van dinge ontgaan die menigte asof hulle slaap, en netso het hulle geen insig in hul eie optrede nie. Moontlik beskou hy dit as die taak van filosowe, wees wakker om hul oor hul medemense te waak.

Die bewussynvlak verskil dus van persoon tot persoon en van oomblik tot oomblik. Dit sinspeel op die voortdurende, gelykmatige verandering en 'n kringloop van dinge. Hierby word deur Herakleitos se beeld- en taalgebruik die vergelyking gemaak met die vuur, die son en die andere hemelligame. Dit gebeur deur middel van ontsteek (haptomai), ontvlam (aptō), en uitdoof (aposbénnymi), wat geassosieer word met die lewe en die dood.

Terwyl Thales van Milete water beskou as die oerelement, Anaximenes lug, en Xenophanes die onbepaalde, beskou Herakleitos vuur (pyr) as die grondelement waaruit al die andere voortgespruit het. Hy noem die vuur ook 'weerligstraal', vermoedlik in 'n poging die religieuse beeld van Zeus se bliksem te sekulariseer. Vuur beteken hier meer as slegs vlamme, en is wel bedoel as 'energie' of 'eter', omdat dit ook vir lig en warmte staan. Die keuse van vuur as grondbeginsel het moontlik te maak met die waarneming dat vuur dinamies en selfregulerend is. Materiaal wat in die vuur gegooi word, vervorm of verdwyn immers. Dit produseer nie meer, en ook nie minder nie. Daarna doof die vuur uit.

Die filosoof vergelyk die vuur met gemunte goud, waarmee hy nie bedoel dat die vuur die mees waardevol is nie, maar dat dit ooral geldig is. Alles kan gewisseld word vir goud en andersom, en dit geld ook vir vuur. Die vuur sorg vir alle verandering. In die vuur gaan egter nie alles te gronde nie, maar alleen die afsonderlike dinge. Vernietiging deur vuur beteken 'n hernude kwantitatiewe en kwalitatiewe rangorde van elemente en dinge. Die vuur self is ewig, en dus is die universele orde (kosmos) ook ewig. Fragment B30 lui:

Hierdie ordening, hierdielfde vir alle wesens, is nie gemaak deur iemand van die gode of van die mense nie, maar is so vir altyd, is dit en sal dit wees, 'n ewige lewende vuur wat volgens sy reëlmaat ontbrand en doof.— Clemens van Alexandrië, Mengelwerk (5.104.2).

Die is onduidelik of Herakleito se uitsprake dat alles verteer sal word deur die vuur eskatologies geïnterpreteer moet word. Die stoïsyne baseer hul op 'n diens filosofie en stel dat die wêreld ten gronde sou gaan in die ekpyrosis, 'wêreldbrand', waarna 'n nuwe wêreld gebore sou word. Herakleitos se voorganger Anaximander erken eweneens die beginsel van die sikliese lewe. Vermoedelik gaan dit by die ekpyrosis om stoïsyne en Christelike herinterpretasie. Herakleitos stel wel: 'Die vuur kom alles oordeel en agterhaal', maar hy bedoel hiermee in terme van die altyd aanwesige wetmatigheid van die elementêre siklus. Dat alles in die vuur moet vergaan, word slegs gepersonifieer as Geregtigheid.

Die konsep stryd (polemos) is volgens Herakleito verbind met drie gedagtes: 1) dat alles altyd in beweging is, 2) dat alles 'n eenheid vorm, 3) dat dinge hul identiteit verkry deur stryd. Daarom gebruik Herakleitos die woorde polemos 'stryd', chreoon 'noodsaak', eris 'tweestryd' en xynon 'gelyk vir elkeen/algemeen' in dieselfde konteks. Daarmee sinspeel hy op digters soos Homerus, Hesiodus en Archilochus. Homerus en Archilochus noem Ares, die oorlogsgod, xynos 'onpartydig'. Eris word deur Homerus gebruik in 'n negatiewe sin, en deur Hesiodus in positiewe sin, maar vir Herakleitos is die begrip neutraal. Moontlik is eris as verbindende krag 'n toespeling op eros, wat deur Hesiodus as 'n bindende krag beskou word.

Die wêreld ontstaan deur strydende kragte, wat in mekaar oorgaan in 'n ewige voortdurend proses. Dit is deur stryd dat die werklikheid dinamies is en teenstrydighede bestaan. Die tweestryd is daarom regverdig en noodsaaklik, want alles kry sy plek en moet sy plek behou. Dit is voorts die taak van die mens om te leer aanvaar dat spanning deel van die lewe is, en dat wedywer onvermydelike verskille in die saamlewing bepaal. 'Stryd is die vader van alles', stel hy daarom ook, 'die vors van alles.

Vier elemente met vier kwaliteite, soos uitgewerk deur Empedokles.

Die vuur as oersubstantie dui nie op monisme (die geloof dat die totale werklikheid een, geslote stelsel is) nie, omdat vuur in 'n sikliese proses van wisseling (tropai) omgesit word in see, see deels in aarde en deels in damp, en omgekeerd. 'Koue dinge word warm, warm word koud, vogtig word droog, en droog word vogtig.' Dit was die basis vir Empedokles se teorie van die vier elemente. Herakleitos gaan egter verder, deur die sikliese proses ooral te sien: 'Dieselfde is lewe en dood, wakker en slaap, jong en oud; want die eerste verander in die tweede; en die tweede verander op sy beurt in die eerste'.

So bly die kosmos, wat ewig is, tegelyk stabiel en dinamies. Volgens sy rivierfragmente, : 'Wie in 'n rivier trap, stroom steeds weer ander water toe'. Die rivier gee aan dat die natuur voortdurend verandering bring (die stromende water) maar is tog steeds stabiel (die rivierbedding). Die vorm word behou ondanks onophoudelike interne veranderinge. Tog kom veranderinge voor: in die somer (warm-droog) lyk die son byvoorbeeld sterker as in die winter (nat-koud). Teenoor die stelling van Parmenides van Elea dat die wêreld staties is, stel Herakleitos dus dat alles in beweging en wordend is. Die gedagte staan bekend as mobilisme of prosesfilosofie.