Hendrik Leibbrandt

Leibbrandt was die agtste kind van Johann Sebastian Leibbrandt (1793–1855), 'n Kaapstadse wynhandelaar, en sy vrou, Alida Johanna Fischer (1796–1869). Johann Sebastian was 'n jonger seun van die stigter van hierdie Suid-Afrikaanse tak van die familie Leibbrandt, Johann Sebastian Leibbrandt (1747–1817), wat in 1774 na die Kaap gekom het van Leonberg, Württemberg, Duitsland, in diens van die VOC, later burgerregte verkry en 'n bakkery in Kaapstad begin het.

Die kerk op Victoria-Wes soos dit waarskynlik ook in ds. Leibbrandt se tyd gelyk het, hier afgeneem omstreeks 1917.

Leibbrandt ontvang sy onderrig aan die Zuid-Afrikaansch Athenaeum, Kaapstad, en aan die Universiteit van Utrecht in Nederland, waar hy in Augustus 1859 'n graad in die teologie behaal. Hy keer in dieselfde jaar terug na die Kaap, word in Januarie 1860 as predikant van die NG Kerk gelegitimeer en op 6 Mei 1860 georden as die tweede predikant van die NG gemeente Victoria-Wes, waar ds. W.A. Krige sy voorganger was. Sy groot ondersteuners in die gemeente was die here G.W.F. van Heerden en J. Auret, maar hy was aanvanklik gewild by blank en gekleurd, Engels sowel as Hollands. Leibbrandt was blykbaar 'n besonder aktiewe lid van die bediening. Spoedig het hy pragtige traliewerk om die kerkgebou laat aanbring en 'n deeglike hek daarin laat sit. Gedurende sy eerste jaar op Victoria-Wes stig hy 'n sendingkerk in sy gemeente en neem hy self sommige van die dienste daarin waar.

Weens die uitgestrektheid van sy gemeente, moedig hy die stigting van nuwe gemeentes aan, en die vestiging van gemeentes op Carnarvon (1874) en Prieska (1878) is die gevolg van sy werk in hierdie verband. Omdat hy, voor dié afstigtings, dikwels van die huis af moes weg wees om Carnarvon, Modderfontein en ander plekke te behartig, het hy nie genoegsaam tyd gekry om getrou huisbesoek te doen nie. Op 23 Februarie 1872 het die groot vloed plaasgevind, "door te poort", waardeur nie minder nie as 60 mense hul lewe verloor het.

Die sogenaamde liberale driemanskap: di. S.P. Naudé (agter), T.F. Burgers (links voor) en ds. J.J. Kotzé.

Sy bediening op Victoria-Wes sou egter tot onenigheid lei, want Leibbrandt het behoort tot die groep predikante met 'n liberale denkrigting, wat medepredikante soos T. F. Burgers, 'n goeie vriend van Leibbrandt, J.J. Kotzé en S.P. Naudé (die sogenaamde liberale driemanskap) insluit. Almal was tydgenote van hom aan die Universiteit van Utrecht. In hierdie tyd het 'n hewige stryd gewoed tussen die ortodokse en die liberale. Dit het spoedig geblyk dat sy liberale menings onaanvaarbaar was vir die meeste van sy gemeentelede.

Die moeilikheid het reeds in 1865 ontstaan, maar die tweespalt het eers aan die begin van die jare sewentig ernstige afmetings begin aanneem nadat Leibbrandt as mede-outeur, saam met Burgers en Leopold Marquard, sy menings uiteengesit het in drie essays, getitel "Gedachten over de roeping der Kerk en de verhouding van den leraar tot zijne gemeente" (Kaapstad, 1869) en geskryf vir die Christelike kongres van Julie 1869. Ouderling P.J. Joubert van die NG gemeente Colesberg het ds. Burgers reeds op die Sinode van 1862 van onregsinnigheid beskuldig weens uitsprake wat hy in privaat gesprekke gemaak het. Dié beskuldigings gee 'n goeie aanduiding van die liberale predikante se teologiese denkrigting, want volgens Joubert het Burgers "onder meer beweer dat daar geen duiwel is nie, het hy die sondeloosheid van Christus betwis en die voortbestaan van die siel ná die dood bevraagteken".[1]

Leibbrandt was onversetlik en sy teenstanders ook; eindelik, in November 1876, verleen die Sinode toestemming vir die stigting van 'n tweede gemeente op Victoria-Wes. Om 'n skeuring in die kerk te voorkom, want Leibbrandt het sy aanhang gehad, vra die gemeente hom om te bedank en bied hom £2 500 ter vergoeding aan. Ons Kerk Album stel dit as volg: "De gemeente liep gevaar in twee gesplits te worden, doch dit werd verhoed door dat men de predikant uitkocht voor £2 500, en so legde hij de bediening neer" – op 24 Junie 1877, volgens Ons Kerk Album, maar volgens die Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek die dag daarna. Met sy vertrek na Graaff-Reinet aan die begin van Augustus bied sy goedgesinde vriende – onder die leiding van F.W. Herold, die siviele kommissaris en resident-magistraat van Victoria-Wes – hom 'n adres aan waarin hulle hom bedank vir alles wat hy gedurende sy 18 jaar van diens daar vir die dorp en distrik gedoen het.

Hendrik Leibbrandt.

Hierdie oënskynlike ommekeer in sy lot lei Leibbrandt na sy lewenswerk. Op Graaff-Reinet, waar hy die predikant van die Unitariërs was, begin hy belangstel in die amptelike argief van die landdros en besef hy die betekenis daarvan. Hy rapporteer die jammerlike toestand waarin hy die argief aantref aan die regering en hy word toe sonder verwyl aangestel om die dokumente te kollasioneer en te kodifiseer, 'n taak wat hom die grootste gedeelte van 1880 besig gehou het.

In die jaar 1880 vind daar ook 'n besonder belangrike ontwikkeling in die geskiedenis van die staatsargief plaas, want in Junie besluit die parlement om die pos van argiefbewaarder te skep en om dit met dié van parlementêre bibliotekaris te verbind. Die algemene mening was dat die betrekking aan G.M. Theal sou toeval, 'n staatsamptenaar wat die geskiedenis van Suid-Afrika te boek gestel het en wat reeds sedert Maart 1879 op 'n deeltydse grondslag as argiefbewaarder opgetree het. Maar J.G. Sprigg se kabinet ontketen 'n kwaai polemiek waartydens daar bitter woorde binne en buite die parlement val toe hulle Leibbrandt in Januarie 1881 in die pos aanstel. 'n Poging in Mei 1881 om die aanstelling te herroep, is slegs deur een stem in die parlement verslaan.

Leibbrandt het hierop gereageer deur 'n besliste voorneme om deur toegewyde en vlytige arbeid te bewys dat die parlement die regte keuse gedoen het. Theal was ewe vasbeslote om te toon dat die klad wat na sy mening op sy naam gewerp is, onverdiend was. Die gevolg was 'n lewenslange wedywering tussen hierdie twee mense aan wie die geskiedkundige navorsing so baie verskuldig is. Die land het gebaat by hierdie onbedoelde wedywering, want Leibbrandt en Theal – albei gewoonlik harde en vinnige werkers – is daardeur tot ongekende ywer aangespoor.

In 1886 het die resultate van Leibbrandt se werk vir die eerste maal verskyn in die vorm van sy "Précis of the archives of the Cape of Good Hope, December 1651-December 1653" (Kaapstad, 1886). Dit is die eerste van 'n reeks van 16 boekdele waarin Leibbrandt die dokumente in die Kaapse Argief toeganklikwe vir die algemene publiek probeer maak en om Engelse lesers wat die sewentiende- en agttiende-eeuse Hollandse dokumente nie kon baasraak nie, deur middel van vertalings en opsommings te hulp te kom.

Die eerste dun boekdeel bestaan uit 'n biografiese skets van Jan van Riebeeck en 'n opsomming van sy dagregister van Desember 1651 tot Desember 1653. Liebbrandt se tweede boekdeel, "Rambles through the archives of the Colony of the Cape of Good Hope, 1688-1700", is in 1887 op sy koste in Kaapstad gepubliseer. Die Kolonie se geldgebrek het die publikasie van sy werk voortdurend belemmer en Leibbrandt moes nege jaar wag voor sy opsomming van die goewerneurs se "Journal, 1699-1732", "Letters despatched, 1696-1708" en "Letters received, 1695-1708" in 1896 in Kaapstad uitgegee is. In 1897 verskyn nog twee dele van Van Riebeeck se "Dagregister" waarmee die publikasie van die dagregister, waarmee daar in 1886 begin is, voltooi word. Die twee boekdele wat in 1897 verskyn, dek die tydperk Januarie 1656 – Desember 1658 en Januarie 1659 – Mei 1662.

In 1897 publiseer Leibbrandt ook "The defence of Willem Adriaan van der Stel". Dit bestaan uit 'n vertaling van die "Korte deductie" waarin W.A. van der Stel (in 1707) die beskuldigings teen hom deur Adam Tas en ander ontevrede burgers weerlê. Dit was Leibbrandt se persoonlike mening dat Van der Stel verkeerdelik veroordeel is deur die geskiedenis en hy het die hoop gekoester dat die publikasie van die feite hom in 'n gunstiger lig sou stel.

In 1898 en 1899 is twee boekdele van "Letters and documents received, 1649-1662" gepubliseer. Dit het bestaan uit Engelse vertalings met die oorspronklike Hollands op die teenoorstaande bladsy. Drie boekdele van "Letters despatched from Cape Town, 1652-1662" is in 1900 gedruk en nog twee dele van die "Dagregister" verskyn in 1901 en 1902. Die eerste dek die tydperk 1662–70 en die tweede die tydperk 1671–74 en 1676. In opdrag van die regering het Leibbrandt die dokumente in verband met die Slagtersnek-rebellie geredigeer en dit is gepubliseer onder die titel "The rebellion of 1815, generally known as Slachter's Nek" (Kaapstad, 1902). 'n Nederlandse vertaling het in 1903 verskyn.

Ook maak het hy drie dele "Requesten" (Memorialen) wat die tydperk 1715–1806 dek, vir publikasie gereedgemaak. Die eerste deel, A-E, verskyn in 1905 en 'n tweede, F-O, in 1906, maar die derde, P-Z, is nog steeds ongepubliseer. Alhoewel die "Précis" 'n geweldige massa werk dek, is die reeks deeglik en noukeurig opgestel en is dit vandag nog 'n waardevolle bron van inligting en 'n nuttige handleiding tot die dokumente in die Kaapse Argief. Afgesien van die Précis het Leibbrandt ook afskrifte van die belangriker dokumente in die Argief gepubliseer. Hierdie werk is die resultaat van 'n ooreenkoms met Theal en die wedywering op hierdie gebied tussen hulle het aanleiding gegee tot etlike skerp woordewisselings. In die voorwoord van "Resolutiën van den Commandeur en Raden van de Fort de Goede Hoop, 1652-1662", wat hy in 1898 in Kaapstad gepubliseer het, het Leibbrandt gekla oor sy mededinger se dwarstrekkerige houding en het hy daarop gewys dat hoewel Theal daarvan bewus was dat Leibbrandt besig was om alles in sy vermoë te doen om die dagregister van die goewerneur Joachim van Plettenberg op te spoor, hy nie die moeite gedoen het om hom in te lig dat die dagregister in werklikheid in sy besit was nie. Leibbrandt het Theal ook daarvan beskuldig dat hy stof gepubliseer het wat hy (Leibbrandt) self uit Nederland gebring het, en dat hy van sy aantekeninge gebruik het sonder om te erken dat hy dank aan Leibbrandt se werk verskuldig is.

Benewens die redigering van argiefmateriaal het Leibbrandt talryke artikels geskryf oor onderwerpe in verband met sy werk, veral vir Het Zuid-Afrikaansche Tijdschrift. Hierdie artikels beslaan 'n wye veld, van 'n beskrywing van die begrafnis van die aangewese goewerneur baron Pieter van Rheede van Oudtshoorn tot 'n reeks oor die jagter en ontdekkingsreisiger Jacobus Coetzee, of bespiegelinge oor die naam Duivelsberg.

Leibbrandt het ook belanggestel in die taalkundige aspek van sy werk en talle artikels oor die onderwerp geskryf, soos "De Franse taal in den Hollandschen tijd" en "Het officieel Nederduitsch in Zuid-Afrika tachtig jaren geleden", wat in die uitgawes van September 1886 en Oktober 1888 van Het Zuid-Afrikaansche Tijdschrift verskyn het. Baie van sy taalkundige werk is egter nie gepubliseer nie.

Wat nie algemeen bekend is nie, is Leibbrandt se werk as argivaris. Dit was eers in 1901, sewe jaar voordat hy afgetree het, dat die ampte van argivaris en bibliotekaris geskei is en hy in staat was om al sy tyd aan die argief te wy. Behalwe tydelike hulp af en toe, was hy alleen. Tog is daar tussen die jare 1881 en 1906 genoeg dokumente ge-klassifiseer om in 3 440 bande gebind te kon word. Daarbenewens het Leibbrandt die werk gekatalogiseer, registers opgestel en allerhande ander take verrig. Hy was verbasend modern in sy uitkyk en was van mening dat sowel die argiewe in staatskantore as dié onder sy sorg die argivaris se saak was.

Hy het klem gelê op die behoefte aan 'n afsonderlike gebou vir die argief van die Kaapkolonie, wat in sy dae in die kelderverdieping van die parlementsgebou gehuisves is. Hy het hom ook aktief daarvoor beywer dat argiefstukke uit buitedistrikte sowel as belangrike dokumente wat in private versamelings tereggekom het, aan die Kaapse Argief vir veilige bewaring oorhandig moes word. Sy invloed op die organisasie van die argiewe in Suid-Afrika was groot en blywend.

Ter erkenning van sy werk is hy benoem tot erelid van die Historische Genootschap van Utrecht en (saam met J.E. Heeres) voeg hy tot die mededelings van die vereniging die bydrae "Memoriën van den Gouverneur Van de Graaff over de gebeurtenissen aan de Kaap de Goede Hoop in 1780-1806" (Den Haag, 1894) toe. Leibbrandt was ook 'n buitengewone lid van die Vereeniging voor Kunsten en Wetenschappen in Utrecht en 'n lid van die South African Preservation Society.

Leibbrandt is op 24 Februarie 1860 met Sarah Aletta Sinclair getroud. Uit hierdie huwelik is sewe seuns en vyf dogters gebore, van wie agt volwassenheid bereik het.

• (af) De Kock, W.J. en Krüger, prof. D.W. 1972. Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek Deel II. Pretoria: Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing.
• (nl) Maeder, ds. G.A. en Zinn, Christian. 1917. Ons Kerk Album. Kaapstad: Ons Kerk Album Maatschappij Bpkt.
• (af) Olivier, ds. P.L. (samesteller). 1952. Ons gemeentelike feesalbum. Kaapstad en Pretoria: N.G. Kerk-Uitgewers.
• (en) Potgieter, D.J. (ed.) 1975. Standard Encyclopaedia of Southern Africa. Cape Town: Nasionale Opvoedkundige Uitgewery (Nasou).

• (en) Eerste uitgawe van Leibbrandt se Schlaters Nek, de rebellie van 1815 verkoop op Bidorbuy.co.za. URL besoek op 24 Maart 2015.
• (en) Rambles through the Archives of the Cape of Good Hope, 1688–1700 op Bidorbuy aangebied^{[dooie skakel]}. URL besoek op 24 Maart 2015.
• (en) Precis of the Archives of the Cape of Good Hope, January 1656 – December 1658 Part 2 te koop op Bidorbuy.co.za Geargiveer 6 Januarie 2016 op Wayback Machine. URL besoek op 24 Maart 2015.
• (en) De Rebellie van 1815 algemeen bekend als Slachters Nek, Eene Volledige Verzameling van al de stukken in verband met de Terechtstelling der Beskuldigden, met vele belangrijke bijlagen. Bijeengebracht door: H.C.V. Leibbrandt , Kolonialen Archivaris, uitgegee in Kaapstad deur W.A. Richards & Zonen 1903. te koop op Bidorbuy.co.za^{[dooie skakel]}. URL besoek op 24 Maart 2015.