Helsinki

Helsinki lê in die Suid-Finse gewes Uusimaa aan die Finse Golf en teenoor die Estiese hoofstad Tallinn. Die stad vorm 'n metropolitaanse gebied met die stede Espoo, Vantaa, Kauniainen en 'n aantal dorpe in die omgewing.

Net soos ander dele van Suid-Finland word die stadsgebied van Helsinki deur 'n heuwellandskap gekenmerk, wat veral uit granietrotse bestaan. Die hoogste natuurlike heuwel in die stadswyk Kivikko het 'n hoogte van 62 meter bo seevlak, terwyl 'n kunsmatige heuwel in die stadswyk Malminkartano 'n hoogte van 90 meter bereik.

'n Lugfoto van Helsinki se binnestad

Helsinki strek oor 'n totale oppervlakte van 686 vierkante kilometer, waarvan 186 vierkante kilometer uit land op die vasteland en die res uit 315 eilande langs die kus bestaan. Die belangrikste eilande is die woongebied Lauttasaari, Seurasaari met sy opelugmuseum, Korkeasaari met die dieretuin van Helsinki en die vestingeiland Suomenlinna (Sveaborg).

Sowat 'n vyfde van die stadsgebied is bosgebiede, naastenby tien persent word deur parke en tuine beslaan en vyf persent dien as landbougebied.

Die skiereiland Vironniemi in die suid-weste huisves die stadsentrum van Helsinki, wat duidelik van die nuwe 20ste eeuse voorstede in die ooste en noorde verskil.

Helsinki vorm saam met die voorstede Espoo, Vantaa en Kauniainen die sogenaamde Hoofstadgewes (Fins: Pääkaupunkiseutu, Sweeds: Huvudstadsregionen) met sowat een miljoen inwoners. Die metropolitaanse gebied van Helsinki sluit die voorstede Kirkkonummi, Vihti, Nurmijärvi, Tuusula, Kerava, Sipoo, Järvenpää en Hyvinkää in met 'n totale bevolking van 1,300 miljoen, of naastenby 'n kwart van Finland se bevolking.

Satellietbeeld van Helsinki in 2020

Die Senaatsplein in die winter van 2004

Helsinki se klimaat het kontinentale en maritieme kenmerke. Die gemiddelde jaarlikse temperatuur is 4,8 °C, die gemiddelde jaarlikse reënval 689 millimeter. Oktober is die natste maand met gemiddeld 73 mm reënval, Maart die droogste met 36 mm. Die koudste maand is Februarie met 'n gemiddelde temperatuur van -6,6 °C, Julie is die warmste met 17,2 °C. Nogtans kan die maksimale temperature in die somer soms tot by 30 °C bereik, terwyl die temperature in Januarie dikwels benede -15 °C daal. Die koudste temperatuur, wat ooit in Helsinki aangeteken is, was -34,3 °C op 10 Januarie 1987.

Die eerste sneeu val gewoonlik teen die middel van November, en vanaf laat Desember tot by laat Maart bly die stad met sneeu bedek. Die Finse Golf bevries gewoonlik tydens die winter, en daar word ysbrekers benodig om 'n vaargeul vir skepe oop te hou.

Helsinki lê op dieselfde breedtegraad soos die suide van Alaska en die suidpunt van Groenland, wat van die stad die op een na die mees noordelik geleë hoofstad ter wêreld maak (die mees noordelike is Reykjavik in Ysland). Danksy hierdie ligging word dit tydens die somer-sonstilstand nie heeltemal donker nie, en inwoners geniet die "wit nagte".

Gustav I Wasa, die stigter van Helsinki

Die gewes Uusimaa (Sweeds: Nyland) het in die 12de eeu onder Sweedse heerskappy gekom. As gevolg van die Sweedse immigrasie in die 14de en 15de eeu is die dorpe in die gebied aanvanklik deur 'n Sweedstalige bevolking bewoon.

Die stad Helsingfors is op 12 Junie 1550 op bevel van die Sweedse koning Gustav I Wasa gestig om as seehawe met die Hansestad Reval (die huidige Tallinn) anderkant die Finse Golf mee te ding. Die stad was oorspronklik aan die monding van die Vantaanjokirivier geleë, en die Sweedse naam Helsingfors is afgelei van die stroomversnellings (Sweeds: fors) aan die benedeloop van die Vantaanjoki. Die gebied van die destydse Ou Helsingfors word nog steeds Vanhakaupunki ("die ou stadskern") genoem, alhoewel van die 16de eeuse Helsinki niks oorgebly het nie. Die inwoners van Helsingfors was voormalige burgers van die stede Porvoo, Ekenäs, Rauma en Ulvila, wat hulle op bevel van die koning in die nuwe stad gevestig het.

Die seevesting Suomenlinna

Toe Swede tydens die Lyflandse Oorlog in 1561 Reval verower het, het Helsinki se belangrikheid afgeneem. Aangesien die hawe se ligging aan die einde van 'n lae baai vol klippe nie geskik vir groot seilskepe was nie, is die besluit geneem om Helsinki nader by die op see te verskuif. Aanvanklik is Santahamina en die gebied van die huidige Sörnäinen as geskikte plekke beskou. Uiteindelik is Helsinki in 1640 onder die leiding van die goewerneur-generaal Per Brahe na sy huidige ligging op die skiereiland Vironniemi (Sweeds: Estnässkatan) verskuif. Die ou stad teen die monding van die Vantaanjoki is opgegee.

Die groei van die Russiese Ryk en die stigting van die stad Sint Petersburg in 1703 het 'n groot invloed op Helsinki uitgeoefen. Die stad is swaar getref deur die Groot Nordiese Oorlog tussen Swede en Rusland. 'n Pesepidemie het in 1710 'n verwoestende effek op 'n groot deel van die bevolking gehad, en in 1713 het die Sweedse leër die stad tydens hulle terugtog afgebrand. In die tydperk tussen 1713 en 1721 en nog eens tydens die Russies-Sweedse Oorlog van 1741 tot 1743 is Helsinki deur Russiese troepe beset. Nadat Swede die vesting Hamina in die Vrede van Turku aan Rusland afgestaan het, is die nuwe seevesting Sveaborg (Suomenlinna) voor die kus van Helsinki opgerig.

Woonhuise in die Art Nouveau-boustyl in die stadswyk Katajanokka

Op 2 Maart 1808 is Helsinki tydens die Russies-Sweedse Oorlog deur Russiese troepe verower en 'n tweede keer deur 'n brand volledig verwoes. Met sy neerlaag is Swede in 1809 gedwing om Finland aan Rusland af te staan.

Aanvanklik het Turku, destyds die grootste en belangrikste stad van die land, as die hoofstad van die nuutgestigte Grootvorstedom Finland gedien. Weens die groter afstand van Sint-Petersburg het tsaar Alexander I Turku egter as minder geskik geag, en in 1812 is die besluit geneem om die regeringsetel na Helsinki te verskuif. Helsinki was toe 'n onbenullige stad met sowat 4 000 inwoners, en die Duitse argitek Carl Ludwig Engel het die opdrag gekry om Helsinki as 'n representatiewe hoofstad te herbou. In hierdie tydperk het die stadsentrum rondom die Senaatsplein met sy klassisistiese argitektuur ontstaan. Die omliggende geboue was grotendeels houthuise met een verdieping, en net 'n klein aantal van hulle is tot vandag bewaar. Helsinki was sedert 1819 ook die setel van die Finse Senaat.

Ná die groot brand van Turku in 1827 is ook die Akademie van Turku, destyds Finland se enigste tersiêre onderwysinstelling, na Helsinki verskuif en as die Universiteit van Helsinki herstig. Danksy die industrialisering het Helsinki tydens die tweede helfte van die 19de eeu sterk gegroei. Spoorwegverbindings na Hämeenlinna en Sint-Petersburg is in 1862 en 1870 gebou. Kort ná die eeuwisseling het die inwonertal gegroei tot meer as 100 000. Talle nuwe huise in die Jugendstil (Art Nouveau)-boustyl is in stadswyke soos Katajanokka, Kruununhaka en Eira opgerig.

Midsomernag in Helsinki

Met die onafhanklikheidwording van Finland op 6 Desember 1917 het Helsinki die hoofstad van die nuwe staat geword. Ná die uitbreek van die Finse Burgeroorlog het die Rooi Gardes Helsinki op 28 Januarie 1918 ingeneem, en die burgerlike regering het na Vaasa gevlug. In April het Duitse troepe ter ondersteuning van die burgerlikes ingegryp en Helsinki ná twee dae se gevegte op 13 April 1918 verower. Anders as byvoorbeeld Tampere in Wes-Finland is die stad deur die burgeroorlog min beskadig. Met die oorwinning van die burgerlike ("Witte") magte is sowat 10 000 aanhangers van die Rooi Gardes op die eiland Suomenlinna geïnterneer. 1 500 van hulle het van honger en siektes beswyk.

Tydens die Tweede Wêreldoorlog het die Sowjet-lugmag 'n aantal bomaanvalle op Helsinki uitgevoer, maar danksy die doeltreffende lugafweer is dit hierdeur minder geraak as ander Europese stede.

Helsinki sou eintlik die gasheerstad van die Olimpiese Somerspele van 1940 gewees het, en 'n aantal funksionalistiese geboue soos die Olimpiese Stadion en die Kulturele Sentrum Lasipalatsi is vir die Spele opgerig, wat uiteindelik weens die oorlog gekanselleer is. In plaas daarvan het die Olimpiese Somerspele van 1952 in Helsinki plaasgevind.

In 1975 het die eerste Konferensie vir Veiligheid en Samewerking in Europa (KVSE) in Helsinki plaasgevind, wat tot 'n politieke toenadering tussen die Westerse en die Oosbloklande gelei het. In 2000 was Helsinki een van nege Europese stede wat deur die Europese Unie as "Europese kulturele hoofstede" aangewys is.

Vandag is Helsinki naas Stockholm, Kopenhagen, Oslo en Gotenburg een van vyf beduidende Skandinawiese metropole.

'n Tweetalige straatbord in Helsinki

Die Evangelies-Lutherse katedraal van Helsinki

Helsinki was tot by die einde van die 19de eeu 'n oorwegend Sweedstalige stad. In die jaar 1870 het van die bewoners 57 persent Sweeds, 25,9 persent Fins, 12,1 persent Russies, 1,8 persent Duits en 3,2 persent ander tale gepraat. Danksy die binnelandse migrasie het die aandeel van Sweedssprekende bewoners sterk verminder en beloop tans 6,2 persent of 35 000 mense. Helsinki is amptelik tweetalig met Fins as die meerderheids- en Sweeds as die minderheidstaal. Straatborde is deurgaans tweetalig, net soos alle ander amptelike kennisgewings in die stad.

'n Variant van die Finse taal, wat net in Helsinki gepraat word, is die sogenaamde Helsinki-plattaal. Hy steun op die Finse omgangstaal, het egter ook talle woorde uit Sweeds, Russies en tans ook Engels ontleen. In die plaaslike plattaal word Helsinki steeds Stadi genoem (afgelei van Sweeds stad). In die omgangstaal van die res van Finland word Helsinki ook Hesa genoem.

5,2 persent van die inwoners is buitelanders, oorwegend burgers van Estland, Rusland en Swede, daarnaas ook van Somalië. 7,9 persent is in die buiteland gebore. Die meeste immigrante woon in die stadswyk Jakomäki. Helsinki se buitelandse bevolking is groter as dié van ander Finse stede, maar nog steeds klein in vergelyking met ander Europese metropole .

Die oorgrote meerderheid van Helsinki se bevolking is lede van die Evangelies-Lutherse Kerk. Die Katedraal van Helsinki is die setel van die bisdom van Helsinki, terwyl die Uspenskij-katedraal die setel van die Fins-Ortodokse biskop van Suid-Finland is. Helsinki is daarnaas ook die setel van 'n Russies-Ortodokse en 'n Rooms-Katolieke biskop.

Die Joodse gemeente is in die 19de eeu gestig en het tans sowat 1 300 lede. Hulle sinagoge is in 1906 in die stadswyk Kamppi opgerig.

Islamitiese Tartare het hulle sedert die 19de eeu in Helsinki gevestig, en in die laaste jare het ook Islamitiese immigrante uit die Midde-Ooste en Somalië 'n nuwe tuiste in Helsinki gevind.

Die internasionale lughawe van Helsinki is vyftien kilometer noord van die stadsentrum in die buurstad Vantaa geleë. Dit is die grootste lughawe in Finland en hanteer jaarliks sowat vyftien miljoen passasiers. Met sy inwyding in 1952 het Vantaa die ou lughawe in die stadswyk Malmi (sowat tien kilometer noordoos van die stadsentrum) as Helsinki se hoofsaaklike lughawe vervang. Malmi is tans nog as algemene lughawe in gebruik, tog beplan die stadsregering om dit tot by die jaar 2010 te sluit en die terrein vir woningbouprojekte te ontwikkel. Die lugredery Copterline bied 'n bykomende helikopterverbinding met die Estiese hoofstad Tallinn vanuit Helsinki se hawe aan.

Viking Line se M/S Cinderella in die winter van 2003

Helsinki-hawe is Finland se grootste seehawe vir vrag- en passasiervervoer waarby die laasgenoemde veral op die Suidhawe (Eteläsatama) in die stadsentrum gekonsentreer is, terwyl die Weshawe (Länsisatama) in die gelyknamige stadswyk goedere en Sörnäinen houers hanteer. In die loop van 2008 sal die nuwe seehawe Vuosaari in die ooste van Helsinki voltooi wees en die twee ander vraghawens vervang. Die Weshawe en Sörnäinen sal vervolgens tot nuwe woonbuurte omgeskep word.

In 2004 het bykans 14 000 skepe Helsinki-hawe aangedoen, 'n gemiddelde van veertig per dag. Gedurende die somerseisoen lê sowat tweehonderd passasierskepe 'n besoek aan die hawe af en neem 150 000 dagtoeriste na Helsinki. Veerbootmaatskappye soos Viking Line, Tallink Silja, Finnlines en Stella Naves Russia OY Ltd. bied gereeld verbindings na Rostock, Kiel, Stockholm, Sint Petersburg en Tallinn aan. Seereise op die sogenaamde "Swedeskepe" (ruotsinlaiva) met hul restourante, nagklubs en doeanevrye winkels is al lank gewild. Ná die ontbinding van die Sowjetunie het ook die Estiese hoofstad Tallinn 'n gewilde bestemming vir dagtoeriste uit Helsinki geword.

Helsinki se hoofstasie is die belangrikste in die land en fungeer ook as tuisstasie van die staatsbeheerde spoorwegmaatskappy VR. Treinroetes verbind Helsinki met alle beduidende stede in Finland asook Sint Petersburg en Moskou in die Russiese Federasie. Die hoofstasie dien daarnaas as terminus vir alle stadstreinlyne in Helsinki wat die stadsentrum met die noordelike en westelike voorstede en buurstede verbind. Die stasiegebou is in 1919 volgens planne van die argitek Eliel Saarinen voltooi en het intussen een van die bekendste bakens in die stad geword.

'n Moltrein op pad na die stadsentrum ry oor die Vuosaari-brug

Die vervoermaatskappy HKL beheer Helsinki se openbare vervoerstelsel met moltrein-, trem-, bus- en veerbootlyne. HKL het in 2004 altesaam 203,5 miljoen passasiers vervoer, waarvan 90 miljoen in busse, 56,6 miljoen in trems, 55,4 miljoen in moltreine en 1,4 miljoen op die veerbootroete na Suomenlinna.

Die metro van Helsinki, wat in 1982 ingewy is, is die enigste moltreinstelsel in Finland. Dit bestaan uit een lyn met twee sytakke en verbind die stadsentrum met die oostelike stadsdele. Die moltreinstelsel behels 17 stasies met 'n totale spoorlyn van 21 kilometer, waarvan 4,9 kilometer ondergronds, 2,5 kilometer op brûe en 17,6 kilometer bogronds. Op werkdae vervoer die moltreinstelsel daagliks sowat 190 000 passasiers.

Die tremnetwerk is in 1891 in bedryf gestel en eweneens die enigste van sy soort in die land. Tans is daar elf tremlyne wat almal in die binnestad ry. Die uitgebreide busnetwerk behels ook verbindings na die soomgebiede. Die Kampin keskus-busterminaal, wat in 2005 ingewy is, hanteer buslyne na Espoo en verder af geleë bestemmings. Daar word daagliks sowat 170 000 passasiers op die busterminale aangeteken.

Die Kerk van Kallio

Helsinki word as een van die belangrikste sentrums van die klassisisme beskou en word daarnaas deur 'n groot aantal geboue in die Art Nouveau-styl van die vroeë 20ste eeu gekenmerk. Sy moderne argitektuur sluit 'n aantal voorbeelde van die funksionalisme in.

Nadat Helsinki in 1812 tot hoofstad van Finland verklaar is, het die Duitse argitek Carl Ludwig Engel (1778–1840) die opdrag gekry om 'n nuwe middestad met Sint-Petersburg as voorbeeld te ontwerp. Helsinki beskik nou oor 'n unieke klassisistiese middestad met kenmerkende geboue rondom die Senaatsplein soos die Katedraal van Helsinki in die Empire-boustyl (opgerig 1830–1840), die ou Senaatsgebou en die hoofgebou van die Universiteit van Helsinki. Ander noemenswaardige voorbeelde van Helsinki se Empire-argitektuur is die Universiteitsbiblioteek en die Presidentspaleis. Danksy Engel se klassisistiese sentrum het Helsinki later die bynaam "die wit stad van die noorde" gekry.

Die Finse Art Nouveau-styl is sterk beïnvloed deur die destydse nasionaal-romantiese kunsstyl, met die nasionale heldedig Kalevala as die belangrikste bron van inspirasie.

Die woonhuise in die stadswyke Katajanokka, Kruununhaka en Eira is pragtige voorbeelde van die Finse Art Nouveau-argitektuur. Ook die hoofstasie, die Nasionale Museum en die Kerk van Kallio is in die nasionaal-romantiese styl ontwerp. Die belangrikste verteenwoordiger van die Finse Art Nouveau-boustyl was Eliel Saarinen (1873–1950).

Die beroemde Finse argitek Alvar Aalto (1898–1976) was een van die invloedrykste verteenwoordigers van die funksionalisme. Hy het 'n aantal geboue in Helsinki soos die Finlandia-saal, 'n konsert- en kongresgebou met buitemure uit wit Carrara-marmer, wat in 1971 voltooi is, en die hoofkwartier van die papiervervaardiger Stora Enso ontwerp, albei kontroversiële voorbeelde van funksionalistiese argitektuur. Langs die hoofstraat Mannerheimintie vind 'n mens ander belangrike geboue in hierdie styl soos die kulturele sentrum Lasipalatsi, die poskantoor en die Olimpiese stadion.

Binneaansig van die Temppeliaukiokerk

Die Finlandia-saal (Finlandiatalo)

Aleksanterinkatu (vernoem na die Russiese tsaar Alexander I) en Esplanadi is die belangrikste winkelstrate in Helsinki. Die eersgenoemde verbind die Senaatsplein met die hoofstraat Mannerheimintie. Hier lê talle boetieke en afdelingswinkels soos Stockmann, die grootste in die Nordiese lande. Die Esplanadi loop parallel met die Aleksanterinkatu en word deur 'n park in 'n noordelike en suidelike straat verdeel (Pohjoisesplanadi en Eteläesplanadi). Helsinki se markplein (Kauppatori) lê teen die oostelike eindpunt van die Esplanadi, digby die Suidhawe.

'n Veerboot verbind die markplein met die vesting van Suomenlinna, wat in 1748 op 'n aantal eilande opgerig en in 1991 deur UNESCO tot wêrelderfenisgebied verklaar is. Die eilande word nog steeds deur sowat 950 mense bewoon. 'n Deel van die terrein is 'n verbode militêre gebied en nie toeganklik vir besoekers nie.

Die Ortodokse Uspenski-katedraal is op 'n rots in die weste van die skiereiland Katajanokka opgerig. Die gebou in die Russies-Bisantynse styl is in 1868 as die grootste Ortodokse kerkgebou in Wes-Europa voltooi. Die kerk is van rooi bakstene gebou en beskik oor dertien koepels met goue spitse.

Die bekende Evangelies-Lutherse Temppeliaukiokerk in die stadswyk Töölö is in 1969 in 'n granietrots gebou. Dit is 'n tipiese voorbeeld van die argitektoniese ekspressionisme van die sestigerjare. Die kerk met 'n hoogte van dertien meter spog met natuurlike rotsmure van vyf tot agt meter en 'n koperdak. Hier vind ook gereeld konserte plaas, wat jaarliks duisende besoekers lok.

Die Nasionale Teater van Finland

Helsinki beskik oor drie groot teaters. Die Nasionale Teater van Finland (Suomen Kansallisteatteri) is oorspronklik in Porvoo gestig en was die eerste teater wat toneelstukke in Fins aangebied het. Sedert 1902 word die teater deur 'n Art Nouveau-gebou op die Stasieplein gehuisves.

Die Stadsteater van Helsinki (Helsingin Kaupunginteatteri) in die stadswyk Kallio het deur die samesmelting van die Arbeidersteater en die Volksteater tot stand gekom.

Die Sweedse Teater (Svenska Teatern) is die oudste in die stad, en sy toneelstukke word in Sweeds opgevoer.

Die Nasionale Opera (Kansallisooppera) in die stadswyk Töölö is die belangrikste operahuis in Finland. Naas operas word hier ook konserte en balletopvoerings aangebied. Die Stadsorkester van Helsinki tree tans in die Finlandia-saal op.

In laat Augustus of vroeg in September fungeer Helsinki as gasheerstad van die Helsingfors Biennale met konserte, tentoonstellings, opera- en balletopvoerings van internasionale gehalte. Die Internasionale Vioolkampioenskap ter ere van die Finse komponis Jean Sibelius vind elke vyf jaar in Helsinki plaas. Tydens die somer word in die middestad talle rock- en pop-opelugkonserte aangebied, waaronder 'n aantal gratis konserte in die Kaivopuisto- en Kaisaniemenpuisto-parke. Die jaarlikse Tuska Open Air Metal Festival, wat in Julie in die laasgenoemde park aangebied word, lok sowat 30 000 besoekers.